Kapitalist Ekonominin Devresel Hareketi
     (Cycle/Çevrim)
     ve Devrim

      "Fakat, makineleşmiş endüstrinin ağırlığını bütün ulusal endüstri üzerinde duyuran bir etki yapabilecek derecede kök saldığı, endüstrinin bu duruma gelmiş olması dolayısıyla dış ticaretin iç ticareti önem itibarıyla geri bırakmaya başladığı, dünya piyasasının yeni dünyada, Asya ve Avustralya'da bir biri peşi sıra gittikçe daha geniş alanlara el attığı ve nihayet dünya piyasasında boy gösteren sanayici ülkelerin yeterli bir sayıya ulaştığı andan, ilk olarak işte bu andan itibaren, bir diğerini izleyen safhaları yıllar olan, daima genel bir buhranla (Krise) sonuçlanan, birinin sonu bir yenisinin başlangıcı olan ve durmadan yenilenen devirler (zyklus, cycle) görülmeye başlanmıştır." [Marks, Kapital, Cilt: I, Fransızca Baskıya ek.]
     
      "... ilk genel bunalımın patlak verdiği tarih olan 1825 yılından bu yana, sanayi ve ticaret dünyasının tümü, uygar halklar ve onların az ya da çok barbar uyduları topluluğunun üretim ve değişimi, her on yıl dolaylarında bir kez şirazesinden çıkar. Ticaret durur, pazarlar tıkanmıştır, ürünler sürümsüz oldukları ölçüde yığılıp kalır, peşin para görünmez olur, kredi ortadan çekilir, fabrikalar kapanır, emekçi yığınlar fazla geçim gereci üretmiş olmaktan ötürü geçim gereçlerinden yoksun kalırlar, iflaslar iflasları, zoraki satışlar zoraki satışları kovalar. Tıkanıklık yıllarca sürer; üretici güçler ve ürünler, birikmiş meta yığınları, sonunda değerlerinin az ya da çok altında bir fiyat üzerinden sürülene, üretim ve değişim yavaş yavaş canlanana değin, yığın halinde israf ve imha edilirler. Yavaş yavaş gidiş hızlanır, tırısa döner, sınai tırıs dörtnal olur ve bu dörtnal da sonunda, en tehlikeli atlamalardan sonra kendini yeni baştan... çöküntü (crash) çukurunda bulmak üzere, bir sanayi, ticaret, kredi ve spekülasyon steeple chase'inde [engelli yarış] doludizgine değin yükselir. Ve hep aynı yineleme. İşte, 1825'ten bu yana beş kezden az yaşamadığımız ve şu anda (1877) altıncı kez olarak yaşadığımız durum. Ve bu bunalımların niteliği öylesine belirgindir ki Fourier, bunlardan birincisini aşırı bolluk bunalımı olarak nitelendirerek, hepsinin üzerine parmak basmıştır." (abç) [Engels, Anti-Dühring, s. 394-395.]
     
      "Kullanılan sabit sermayenin değer büyüklüğü ile dayanıklılığı, kapitalist üretim biçiminin gelişmesiyle birlikte geliştiğine göre, sanayi ile sanayi sermayesinin ömrü her belirli yatırım alanında, birçok yılı, diyelim ortalama on yılı kapsayacak şekilde uzar. Sabit sermayenin gelişmesi, bir yandan bu ömrü uzattığı halde, öte yandan da, bu ömür, kapitalist üretim tarzının gelişmesiyle aynı şekilde devamlı olarak hız kazanan üretim araçlarındaki sürekli devrimler ile kısalır. Bu, üretim araçlarında bir değişiklik ve bunlar fiziki olarak tükenmeden çok önce manevi değer kaybı nedeniyle, sürekli yenilenmeleri zorunluluğunu getirir. Modern sanayiin temel dallarında bu yaşam çevriminin ortalama on yıl olduğu varsayılabilir. Ne var ki, biz, burada, kesin rakamlar ile ilgili değiliz. Şu kadarı açıktır: bu süre içerisinde sermayenin sabit kısmı tarafından hareketsiz tutulduğu birkaç yılı kapsayan birbiriyle bağıntılı devirler çevrimi, devresel bunalımlara maddi bir temel sağlar. Bu çevrim sırasında, işler, birbirini izleyen durgunluk, orta derecede faaliyet, hızlanma ve bunalım dönemlerinden geçer. Sermayenin yatırılmış olduğu dönemlerin birbirlerinden çok farklı olduğu ve zaman bakımından çakışmaktan çok uzak bulundukları doğrudur. Ama bir bunalım, daima geniş yeni yatırımların çıkış noktasını oluşturur. Bu nedenle, bir bütün olarak toplumun bakış açısından, bir sonraki devir çevrimine az çok yeni bir maddi temeli sağlarlar." (abç) [Marks, Kapital, Cilt: II, s. 198.]
     

1790-1817	27 yıl büyüme -	1817-1851	35 yıl daralma,
1851-1875	24 yıl büyüme -	1875-1896	21 yıl daralma,
1896-1920	24 yıl büyüme -	1920-1945	25 yıl daralma,
1945-1969	25 yıl büyüme -	1969-1991	22 yıl daralma,
1991-2015	24 yıl büyüme -	2015-2040	25 yıl daralma.

      Şüphesiz bu tarihleme mutlak değildir. Kimisine göre II. yeniden paylaşım savaşından sonraki "uzun dalga" dönemi 1980'lerde sona ermiştir. Bu durumda "yeni dalga", 1980-2005 büyüme ve 2005-2030 daralma olarak saptanır. Bu yıllar da bir kaç yıl ileri-geri alınarak, içinde yaşanılan zamana uyarlanabilir "esnekliğe" de sahiptir.
      Bu teori bir kez kabul edildi miydi, artık hangi zamanda hangi mücadele biçimi kullanılarak ne yapılacağı kolayca saptanır. Üstelik "koskocaman" 25 yıl öylesine oturarak, pasif politikalarla zamanı tüketmekle de eleştirilemeyeceklerdir. Ne de olsa onlar "bilimsel Godot"lar olarak 25 yıllık kapitalist büyüme döneminin bitmesini beklemek durumundadırlar.
      Bütün bu teoriler, son tahlilde kapitalizmin kendi kendine, kendi içsel gelişimiyle yıkılacağı, yerini sosyalizmin kendiliğinden alacağı düşüncesine dayanır. Bu nedenle de, nasıl ki kapitalizm feodalizmin bağrında doğmuş, gelişmiş ve feodalizmin yerine geçmişse, sosyalizm de, aynı şekilde kapitalizmin bağrında doğacak, gelişecek ve kapitalizmin yerine geçecektir. Hem zaten "Marks demiyor mu", "İçerebildiği bütün üretici güçler gelişmeden önce, bir toplumsal oluşum asla yok olmaz; yeni ve daha yüksek üretim ilişkileri, bu ilişkilerin maddi varlık koşulları, eski toplumun bağrında çiçek açmadan, asla gelip yerlerini almazlar."![3*]
      Bu üç teori birbirleriyle "kardeş" oldukları için, yani kanbağına sahip olduklarından, her durumda birbirlerini desteklerler ve biri diğerinin boşluğunu doldurur. Bu yüzden de, yeni eklektik teoriler için de bulunmaz bir "hint kumaşı"dırlar. Dolayısıyla da eklektizmin ve oportünizmin en gözde teorileri olarak sürekli el altında tutulurlar. Birini savunur görünürken, ortaya çıkabilecek "yeni" durumlar karşısında hemen diğeri imdada çağrılır. Ekonominin devresel hareketi işe yaramazsa, uzun dalgalar işe yaratılır. Uzun dalgalarla açıklanamayan olgular, ekonominin devresel hareketiyle açıklanır.
      Ancak bu teorilerin unuttukları "küçük" bir şey vardır: Serbest rekabetçi kapitalizmin yerini tekelci kapitalizme, emperyalizme bırakmış olduğu gerçeği.
      Lenin'in sözleriyle, "tekeller, kendisinden çıkmış oldukları serbest rekabeti yok etmiyor; onun üstünde ve yanında varoluyor; böylece de iyice keskin, şiddetli sürtüşmelere, çatışmalara yol açıyor. Tekel, kapitalizmden daha yüksek bir düzene geçiştir."[4*]
      Bir başka ifadeyle, tekelci kapitalizm (emperyalizm), kapitalizmin sürekli ve genel bunalımlar dönemidir, Lenin'in sözüyle, "sosyalizmin arifesidir".
      Emperyalist dönemde üretimin toplumsal niteliği ile üretim araçlarının özel mülkiyeti arasındaki çelişki keskinleşir ve süreklilik kazanır. Serbest rekabetçi dönemde ekonomik kriz dönemlerinde belirginleşen kapitalizmin temel çelişkisi, emperyalist dönemde sürekli olarak, ekonomik kriz dönemlerinin dışında da kendisini gösterir. Kapitalizmin bu genel bunalımı (kısaca emperyalizmin bunalımı), ekonominin devresel hareketinden nispi olarak bağımsızdır ve onun gibi kesikli değil, süreklidir. İşte emperyalist dönemde sosyalist devrimin nesnel koşullarının olgunlaşmasının gerçekliği burada yatar. Bu nedenle devrimin nesnel koşulları her dönemde mevcuttur. Devrimci mücadelenin rotası, yani stratejisi de bu nesnel koşulların varlığına bağlı olarak belirlenir. Ekonominin devresel hareketin ortaya çıkardığı krizler, sürekli ve genel bunalımın derinleşmesine yol açar, ancak bu durum devrim mücadelesinin stratejisini değil, taktiklerini belirleyen niteliktedir.
      Gerek devrimci mücadelenin strateji ve taktikleri, gerekse emperyalist sistemin tahlili, ancak sürekli ve genel bunalımların tahlili ile olanaklıdır. Sürekli ve genel bunalım kavranılmadan, emperyalist ekonomilerde ortaya çıkan krizlerin anlaşılması olanaksızdır.
      Sürekli ve genel bunalımın mevcudiyeti, emperyalist sistemin bütününde devrimci durumun sürekli varlığı demektir. Dolayısıyla şu ya da bu konjonktürel hareketlere bakarak devrimin rotasını, mücadele biçimini, stratejisini belirlemeye çalışan tüm teorilerin dayanağı olan "kesintili devrimci durum", emperyalist dönemin gerçekliğiyle uyuşmaz.
      Yine de bir ülkede devrimin olabilmesi için, sisteminin bütününde devrimci durumun olması yeterli değildir. Ayrıca her ülkede "milli kriz"in ortaya çıkması gereklidir. Bu da, ülkelerin emperyalist zincirin hangi halkasında olduklarına bağlı olarak, sistemin bütünündeki krizlerin o ülkelere yansıma düzeyi ile belirlenir. Emperyalizmin krizlerinin sürekli olarak geri-bıraktırılmış ülkelere ihraç edilmesi, yani bu krizlerin geri-bıraktırılmış ülkelere şiddetle yansıması, bu ülkelerde sürekli bir milli kriz ortaya çıkartır. Bu kriz, tam anlamıyla olgun olmasa da mevcuttur, dolayısıyla devrimci insiyatifin başarıya ulaşmasının nesnel koşulları her zaman vardır.
      Ancak, devrimin nesnel koşullarının her zaman var olması, devrimin olacağı anlamına gelmez.

Dipnotlar
^[1*] III. Bunalım Döneminin özelliklerinden dolayı devresel hareketin bu aşamalarında bazı değişiklikler olmuştur. Bkz. Türkiye Devriminin Acil Sorunları-I.
^[2*] Bu teoriyi Türkiye'ye ithal edenlerin başında Çağlar Keyder gelir. Keyder 1983 yılında bu teoriyi ithal ederken şöyle "tanıtım" yapıyordu: "Kapitalist dünya ekonomisinin tarih içinde seyri devresel hareketle olur. Bu hareketler uzun büyüme devrelerinin, yine uzun bunalım devrelerini takibinden oluşur. Her uzun büyüme dönemi öncekine oranla, farklı bir dünya işbölümü, farklı teknolojik bağlar, farklı kontrol ve aktarım mekanizmaları, farklı bir kurumsal yapı getirir. O kadar ki biz bu dönemleşmeyi kapitalizmin gelişmesi içinde birbirini takip eden 'birikim tarzları' olarak da algılayabiliriz. İlginç olan bu devresel hareketlerin veya birikim tarzlarının yerleşip çözülmesinin, son iki yüzyılda bayağı düzenli bir zamanlama ile gözlendiği. Genel olarak söylenen bütün devrenin yaklaşık 50 yıl sürdüğü; yani yaklaşık 25 yıllık bir büyümenin arkasından yaklaşık 25 yıllık bir bunalım döneminin geldiği." (Çağlar Keyder, "Kriz Üzerine Notlar".)
^[3*] Marks, Ekonomi Politiğin Eleştirisine Katkı, Önsöz.
^[4*] Lenin, Emperyalizm, s. 107.
^[5*] Lenin, Proletarya Devrimi ve Dönek Kautsky.