RICARDO’NUN VE ADAM SMITH’İN
MALİYET FİYATI TEORİSİ
(YADSIMA)
[A. RICARDO’NUN MALİYET FİYATI TEORİSİ]
[1. Fizyokrat Teorinin Çöküşü ve
Rant Teorisinde Gözlenen Sonraki Gelişmeler]
Anderson’un (kısmen Adam Smith’te de gördüğümüz) teziyle, yani “ürünün fiyatını belirleyen toprak rantı değildir, toprak rantını belirleyen ürünün fiyatıdır...”1 [teziyle -ç.] fizyokratların öğretisi devrilmiştir. Ne tarımsal ürün, ne de topak, ama tarımsal ürünün fiyatı, böylece, rantın kaynağı olmuştur. Rant tarımın eşsiz üretkenliğinin, tarımın eşsiz üretkenliği de toprağın özgül veriminin sonucudur anlayışı böylece sona ermiştir. Çünkü, belli bir üretkenlikteki bir [üretim -ç.] öğesine aynı miktar emek harcanırsa ve bu öğenin kendisi böylece eşsiz bir üretkenlik gösterirse, o zaman, bu emek kendini, göreli fazla bir ürün miktarında ortaya koyar ve özel ürün fiyatı da göreli olarak düşük olur; ama sonuç, hiçbir zaman bunun tersi olamaz — yani bu emek ürününün fiyatı, aynı miktar emeği içeren başka ürünlerin fiyatından daha yüksek olamaz, ve bunun sonucu olarak bu fiyatın öteki metaların fiyatından farklı olarak, kâra ve ücretlere ek bir rant bırakması sözkonusu olamaz. (Adam Smith ise rantı incelerken, fizyokrat görüşe geri gitmiştir, oysa rantı artı-emeğin bir parçası sayan ilk görüşüyle [sayfa 149] fizyokrat rant görüşünü çürütmüş ya da en azından reddetmişti.)
Buchanan, fizyokrat görüşü dışlayarak varılan noktayı şu sözlerle toparlar:
||523| [Birincisi:] Rantın, tarımsal ürünlerin tekel fiyatından, toprak sahiplerinin toprak tekeline sahip olmalarından ileri gelen tekel fiyatından çıktığı görüşü. Bu anlayışa göre, tarımsal ürünün fiyatı sürekli olarak değerinin üstündedir. Bir fiyat fazlası vardır ve toprak mülkiyeti tekeli, metaların değeri yasasında [sürekli -ç.] gedik açmaktadır.
Rant, tarımsal ürünlerin tekel fiyatından çıkar, çünkü arz, sürekli olarak talep düzeyinin altındadır ya da talep sürekli olarak arz düzeyinin üstündedir. Peki ama arz, neden talep düzeyine yükselmemektedir? Neden ek bir arz bu ilişkiyi dengeye getirmemekte ve bu teori çerçevesinde, tüm rantı ortadan kaldırmamaktadır? Bunu açıklamak için Malthus bir yandan, tarımsal ürünlerin, [aracısız -ç.] doğrudan müşterilerinin hazır olduğu kurgusuna sığınır (bu konuya daha sonra onun Ricardo’yla tartışmasına değinirken yeniden döneceğiz); öte yandan ek arz daha fazla emeğe malolduğu için tarımın daha az üretken hale geldiği biçimindeki andersoncu teoriye sığınır. Bu [ikinci -ç.] görüş, yalnızca kurguya dayanmadığı ölçüde rikardocu teoriye yakın gelir. Burada da [rikardocu teoride -ç.] fiyat değerin üzerindedir, yüksek fiyattır.
[İkincisi:] Rikardocu Teori: Mutlak rant yoktur, yalnızca farklılık rantı [vardır -ç.]. Burada da rant bırakan tarımsal ürün fiyatı, ürünün bireysel değerinin üstündedir ve rant varsa, bu, tarımsal ürünlerin, değerlerinin üstündeki fiyat fazlası sayesinde olur. (Her ne kadar gerçek) her bir üretim alanında o alana ait metaların değerini, metanın bireysel değerinin değil, ama o alandaki genel üretim koşullarının değişikliğe uğrattığı değerinin belirlediği (gerçeği [sayfa 150] ise de) yalnızca burada değer üzerindeki fiyat fazlası genel değer teorisiyle çelişmez. Burada da rant getiren ürünlerin fiyatı bir tekel fiyatıdır — her üretim alanında olabilen, ama yalnızca bu alanda sürekli duruma gelen ve böylece, artı-kârdan farklı olarak rant biçimini alan bir tekel. Burada da bu, arzın üzerindeki talep fazlasıdır ya da aynı anlama gelmek üzere, arzı aşan talebin fiyatları yukarı doğru itmesinden önce, başlangıçtaki arza tekabül eden bir fiyat üzerinden yapılacak ek bir arz ile karşılanamayan ek taleptir. Burada da rant (farklılık rantı), daha iyi topraktaki fiyatların, ürün değerinin üzerine yükselmesinin [sonucu olan] değeri aşan fazla fiyat nedeniyle ortaya çıkar ve bu, ek arza yol açar.
[Üçüncüsü:] Rant, toprağa gömülmüş sermayenin faizinden başka bir şey değildir2 Bu görüşün, rikardocu görüşle ortak yanı şudur: mutlak rantın varlığını yadsır. Eşit miktarda sermayenin yatırıldığı toprak parçaları, farklı büyüklüklerde rant bıraktığı zaman, [bu görüş -ç.] farklılık rantının varlığını itiraf etmek zorunda kalır. Böylece işin aslında, bazı toprakların hiç rant bırakmadığı ve fiili rantın kaldığı yerde, bu rantın farklılık rantı olduğu biçimindeki rikardocu görüşe gelip dayanır. Ama [bu görüşün -ç.], herhangi bir sermaye yatırımının yapılmadığı toprağın, şelalelerin, madenlerin, vb. rantını açıklaması kesinlikle olanaklı değildir. İşin aslında bu, Ricardo’ya karşın, faiz adı altında rantı, kapitalist bir görüşle kurtarma çabasından başka bir şey değildir.
Son olarak [dördüncüsü:] Ricardo, rant bırakmayan toprakta ürün fiyatının değerine eşit olduğunu, çünkü değerin ortalama fiyata yani sermaye harcaması + kâra eşit olduğunu varsayar. Böylece yanlış bir biçimde, metanın değerinin, metanın ortalama fiyatına eşitlendiğini varsaymış olur. Eğer bu yanlış varsayım bir yana konursa o zaman mutlak rant olanaklı duruma gelir; çünkü tarımsal ürünlerin değeri, tüm öteki birçok meta kategorilerinin değeri gibi, ortalama fiyatın üzerindedir, ama toprak mülkiyetinden ötürü, tarım ürünlerinin değeri, öteki metaların değerinin tersine, ortalama fiyatta dengeye gelmez. Böylece bu görüş de tekel teorisi gibi, toprak mülkiyetinin, bu niteliğiyle, rantla bir bağlantısı olduğunu varsayar; Ricardo’ya koşut olarak farklılık rantını kabul eder ve mutlak rantın da değer yasasını hiçbir biçimde ihlal etmediğini benimser. [sayfa 151]
[2. Değerin Emek-Zamanıyla Belirlenmesi —
Ricardo Teorisinin Temeli.
Bazı Eksikliklerine Karşın Ekonomi Politiğin Gelişiminde
Gerekli Bir Aşama Olan Rikardocu Araştırma Yöntemi]
Ricardo işe, metaların göreli değerlerini (ya da değişilebilirlik değerlerini) “emek miktarı”nın belirleyişiyle başlar. (Ricardo’nun değer sözcüğüne verdiği çeşitli anlamları daha sonra inceleyebiliriz. Bailey’in [Ricardo’ya yönelttiği -ç.] eleştiriler bu temeldedir ve aynı zamanda Ricardo’nun eksik kaldığı [nokta da -ç.] budur.) Bu “emeğin” karakteri ayrıntılı olarak incelenmemiştir. Eğer iki meta birbirinin dengi ise — ya da birbirine göre belli bir orana, sahipse, ki içerdikleri ||524| “emek” miktarına göre büyüklükleri farklılık gösteriyorsa bu da aynı şey demektir — o zaman apaçık ortadadır ki, değişim-değeri olarak görüldüklerine göre, özleri aynı olmalıdır. Özleri emektir. “Değer” olmalarının nedeni budur. Bu özden daha çok ya da daha az içermelerine göre büyüklükleri farklılık gösterir. Ne var ki Ricardo bu emeğin doğasını, biçimini –değişim-değerini yaratan ya da kendini değişim-değeri olarak ortaya koyan özgül karakterini– incelemez. Bu yüzdendir ki, bu emeğin para ile bağlantısını ya da para biçimi almasının gereğini kavrayamaz. Bu yüzdendir ki, metanın değişim-değerini emek-zamanının belirleyişindeki bağlantıyı ve metaların gelişmesinin ister-istemez paranın oluşmasına yol açışı gerçeğini kavramayı kesinkes başaramaz. Bu yüzdendir ki, para teorisi yanlıştır, işin en başından başlayarak, yalnızca değerin büyüklüğü ile yani metaların değer büyüklüklerinin, üretilmeleri için gereken emek miktarlarıyla orantılı olması olgusuyla ilgilenmiştir. Ricardo işe buradan başlar ve başlangıç noktasının Adam Smith olduğunu açıkça belirtir (bölüm I, kesim I).
Ricardo’nun yöntemi şudur: Metanın değer büyüklüğünü emek-zamanının belirlediği [görüşüyle -ç.] başlar ve öteki ekonomik ilişkilerle kategorilerin değerin böylece belirlenişiyle çatışıp çatışmadığını ya da değerin belirlenişini ne ölçüde değiştirdiğini inceler. Böyle ilerleme biçiminin tarihsel haklılığı, ekonomi tarihindeki bilimsel gerekirliği daha ilk bakışta görülür, ama aynı zamanda bilimsel yetersizliği de daha ilk bakışta görülür. Bu yetersizlik kendini yalnızca, [sorunu -ç.] ortaya koyma yönteminde (ortaya koymanın biçimselliğinde) göstermekle kalmaz, ama bazı esaslı bağlantıları atladığı ve doğrudan ekonomik kategorilerin birbiriyle uyumluluğunu kanıtlamaya çalıştığı için hatalı sonuçlara götürür.
Tarihsel olarak bu araştırma yöntemi haklıdır, gereklidir. [sayfa 152] Ekonomi politik, Adanı Smith sayesinde, anlaşılır bir bütünlük kazanmıştır; Adam Smith, ekonomi politiğin tüm hükümranlık alanını, bir ölçüye kadar incelemiştir, öyle ki Say, yapay da olsa sistemli bir biçimde [Smith’in tüm yazdıklarını -ç.] bir ders kitabında özetleyebilmiştir. Smith ile Ricardo arasındaki dönemde yapılan araştırmalar üretken olan ve olmayan emek, para sistemi, nüfus teorisi, toprak mülkiyeti ve vergiler konularında ayrıntıya ilişkin araştırmalardır. Smith’in kendisi ise büyük bir naiflikle sürekli çelişkiler içinde yuvarlanmıştır. Bir yandan ekonomik kategoriler arasında varolan iç bağlantıların ya da burjuva ekonomik sistemin belirsiz yapısının izini sürer. Öte yandan, bununla eşzamanlı olarak bu bağlantıyı, rekabete ilişkin olgularda, burjuva üretim süreciyle ilgilenen ve kendini bu işe veren Adam Smith gibi birine olduğu gibi bilimle ilgisi olmayanlara da göründüğü ve kendini ortaya koyduğu kadarıyla açıklamakla yetinir. Bu yaklaşımlardan biri burjuva sistemin iç bağlantısını, ve deyim yerindeyse fizyolojisini iskandil eder; buna karşılık ikincisi, yaşamın olgularını dışsal görünümleriyle ve göründükleri kadarıyla alır ve onları yalnızca tanımlar, sınıflandırır, oluşumlarını yeniden hikaye eder ve formel tanımlar altında bir düzene sokar. Smith’te bu yöntemlerin her ikisi birbiriyle kavgasız-gürültüsüz yanyana yer almakla kalmaz, ama aynı zamanda birbirine dolanır ve biri ötekiyle çelişir. Onun gözünde böyle şeyler (bazı araştırmalar, [örneğin] paraya ilişkin araştırma dışında) haklı olabilir, çünkü onun görevi gerçekten de iki amaçlıdır. Bir yandan, burjuva toplumun içsel fizyolojisine nüfuz etmeye çalışmıştır, ama öte yandan, kısmen bu toplumun, dışardan görünen yaşam biçimlerini ilk kez tanımlamaya dışardan göründüğü kadarıyla ilişkilerini ortaya koymaya ve kısmen de bu olgulara uygun terimler ve zihinsel kavramlar bulmaya yani bu olguları ilk kez dilde ve düşünme sürecinde yeniden-üretmeye çalışmıştır. Bu amaçlardan her biri onun ilgisini, ötekisi kadar çekmiştir; her ikisi de birbirinden bağımsız biçimde kendi yolunda yürüdüğü için, bu, birbiriyle tamamen çelişik sunumlara yol açmıştır: biri, iç bağlantıları aşağı yukarı doğru biçimde ifade etmiştir, ötekisi, aynı haklılık mantığıyla –ve ilk yaklaşım yöntemiyle herhangi bir bağlantısı olmaksızın– görünen bağlantıları, iç ilişkiye değinmeksizin ortaya koymuştur. Adam Smith’in ardılları, ona karşı eski ve modası geçmiş yaklaşın! yöntemlerini temsil etmiyorlarsa, araştırmalarını ve gözlemlerini, rahatsız edilmeksizin sürdürebilmişler ve her zaman Adam Smith’i temel alabilmişlerdir; onun çalışmasının, içseli araştıran ya da yüzeydekiyle yetinen parçalarından hangisini izlerlerse izlesinler ya da hemen hemen her zaman [sayfa 153] olduğu gibi, ikisini birbirine dolandırsalar da Adam Smith’i temel alabilmişlerdir. Ama en sonunda Ricardo çıkagelmiş ve bilime dur demiştir! Burjuva sistemin fizyolojisi için –o sistemin iç organik tutarlılığını ve yaşam sürecini anlamak için– başlangıç noktası, temel, değerin emek-zamanı ile belirlenişidir. Ricardo bununla başlar ve öteki kategorilerin –üretim ilişkilerinin ve ticaretin– ne ölçüde bu başlangıç temel üzerinde oluştuğunu ve tanımlandığını, ne ölçüde ona uyduğunu ya da onunla çeliştiğini göstermesi için, bilimi, eski alışkanlıklarından sıyrılmaya zorlar; sürecin yalnızca görünen biçimlerini yansıtan ve yeniden-üreten bir bilimin ve burjuva toplumun iç tutarlığının ve gerçek fizyolojisinin dayandığı o başlangıç temele, başlangıç noktasını oluşturan o temele bu görünen biçimlerin ne ölçüde uyduğunu açıklamaya zorlar; ve genel olarak, sistemin görünür ve gerçek hareketi arasındaki çelişkide, neyin hangi konumda olduğunu incelemeye zorlar. İşte Ricardo’nun ||525| bilim için büyük tarihsel önemi budur. Bu nedene ahmak Say, Ricardo, ayaklarının altından toprağı çekince, “genişletme bahanesiyle” (bilim) “bir boşluğa itiliyor” sözüyle[66] öfkesini açığa vurmuştur. Bu bilimsel başarıyla yakından ilgili olan şey, Ricardo’nun –iç bağlantıların ortaya koyduğu biçimiyle– sınıflar arasındaki ekonomik karşıtlıkları açığa çıkararak tanımlaması ve bunun sonucu olarak tarihsel savaşımın ve gelişmenin kökünü keşfetmesi ve algılaması gerçeğidir. Bu nedenledir ki Carey (paragraf daha sonra kontrol edilecek) Ricardo’yu, komünizmin babası diye suçlar.
Bu çerçevede, bir yandan rikardocu araştırma yöntemi bilimsel açıdan geçerlidir ve büyük bir tarihsel değer taşımaktadır, öte yandan bu ilerleme biçiminin bilimsel eksiklikleri apaçık ortadadır ve ilerde daha da belirgin hale gelecektir.
Dolayısıyla Ricardo’nun teorisi, yapıtının, özellikle ilk altı bölümünde yer almaktadır. Hatalı mimari terimini yapıtının işte bu bölümüyle ilgili olarak kullanıyorum. Öteki bölüm (para konusundaki bölüm hariç) uygulamayı, açıklamaları ve eklemeleri içermektedir; bunlar da yapılan gereği, birbiriyle karmakarışıktır, sistemli bir düzenlemeden geçtikleri iddiasında da değildirler. Ama teorik bölümün (ilk altı bölümün) hatalı mimarisi bir raslantı değildir, Ricardo’nun araştırma yönteminin ve yapıtında kendisi için öngördüğü belirli görevin ürünüdür.
Bölüm I “Değer Hakkında”dır. Yedi alt kesime ayrılmıştır. Birinci kesim, gerçekte, meta değerlerinin, içerdikleri emek-zamanıyla belirlenmesinin ücretlerle çelişip çelişmediğini inceler. Üçüncü kesimde Ricardo, benim değişmeyen sermaye dediğim şeyin meta değerine girmesinin değerin belirlenmesiyle çelişmediğini ve ücretlerdeki artma ya da azalmanın da meta değerlerini etkilemediğini gösterir. Dördüncü kesim, [üretime -ç.] makine ve başka tür sabit ve dayanıklı sermaye uygulanmasının, farklı üretim alanlarında, toplam sermayeye farklı oranlarda girmesinin, [metaların -ç.] değişilebilirlik değerlerini emek-zam anıyla belirlemeyi ne [sayfa 155] ölçüde değişikliğe uğrattığını araştırır. Beşinci kesim, farklı üretim alanlarında, dayanıklılığı ve geri dönüş periyodu eşit olmayan sermayeler kullanılırsa, ücretlerdeki bir artma ya da eksilmenin, değeri, emek-zamanıyla belirlemeyi ne ölçüde değişikliğe uğratacağını inceler. Böylece bu ilk bölümde, yalnızca metaların varlığı ortaya konmakla kalmıyor –ki değeri, böyle ele alınca daha başka bir şeye gerek yoktur– ama aynı zamanda ücretler, sermaye, kâr. genel kâr oranı, ve hatta [daha sonra -ç.] göreceğimiz gibi, dolaşım sürecinde ortaya çıktıkları halleriyle, farklı sermaye biçimleri ve “doğal fiyat ile pazar fiyatı” arasındaki fark da ortaya konuyor. Bu sonuncusu, ayrıca, izleyen bölümlerde, “Rant Hakkındaki ve “Madenlerin Rantı Hakkında”ki bölüm II ve bölüm III’te belirleyici bir rol oynuyor. Ricardo’nun araştırma yöntemi çerçevesinde, “Rant Hakkında”ki ikinci bölüm ||526| –”Madenlerin Rantı Hakkında”ki üçüncü [bölüm -ç.] yalnızca, bir eklentiden oluşur– bir kez daha şu soruyla başlar: Toprak mülkiyeti ve rant, meta değerinin emek-zamanıyla belirlenmesiyle çelişir mi?
“Rant Hakkındaki ikinci bölüme Ricardo şöyle başlar:
Bu araştırmayı yaparken Ricardo, yalnızca “pazar fiyatı” ile “gerçek fiyat” (değerin parasal ifadesi) arasındaki ilişkiyi en passant3 ortaya koymakla kalmaz; aynı zamanda, kapitalist üretimin bütününü ve ücretler ile kâr arasındaki ilişkiye ilişkin kendi anlayışını da açıklar. “Doğal Fiyat ve Pazar Fiyatı Hakkında”ki dördüncü bölüm, “Ücretler Hakkında”ki beşinci [bölüm -ç.] ve “Kârlar Hakkında”ki altıncı [bölüm -ç.] böylece doğallıkla gereksinilir bölümler olmakla kalmazlar, ama “Değer Hakkında”ki ve “Rant Hakkındaki ilk iki bölümde ve II’ye eklenti olan bölüm III’te enine-boyuna geliştirilirler. Sonraki üç bölüm, yeni teorik noktalar ortaya koymak bakımından, I ve II. [bölümler]de kendi yerlerini almış olan noktalarda daha belirgin tanımlamalar getirir ve şurada-burada açık kalmış boşlukları doldurur.
Ricardo’yu eleştirirken, onun ayırmayı başaramadığını ayırmamız gerekiyor. [Birincisi], yapıtında kuşku yok ki yer alan ama artı-değer diye tanımlamadığı artı-değer teorisini kâr, rant, faiz gibi belli biçimlerinden ayrı olarak, ikincisi onun kâr teorisi. Her ne kadar bu bölüme ait değilse ve kesim III’ün tarihsel eklentisine[68] ait ise de biz önce ikincisiyle [kâr teorisiyle -ç.] başlayacağız.
[3. Ricardo’nun “Mutlak” ve “Göreli” Değer Sorunundaki Kafa
Karışıklığı. Değer Biçimlerini Kavrama Eksikliği)
İlkin, Ricardo’nun “değer” tanımlarını nasıl birbirine karıştırdığı konusunda birkaç yorum. Bailey’nin ona yönelttiği polemik buna dayanır; bizim için de önemlidir.
Ricardo, her şeyden önce “değişimdeki değer “den sözeder (agy, s. 1) ve Adam Smith gibi, bu [değeri ~ç.]“başka malları satın alma gücü” diye tanımlar (agy, s. 1). Bu ilk göründüğü gibi, değişim-değeridir. Ne var ki, bundan sonra, değerin gerçek belirlenişine geçer:
Eğer yukardaki örnekte, 1 pound şeker, eskisi gibi aynı emek-zamanına maloluyorsa, o zaman, onun birinci anlamdaki “göreli değeri” değişmemiş demektir. Ancak, kahvenin emek maliyeti yarıya inmişse, o zaman şekerin kahve cinsinden ifade edilen değeri değişmiştir; çünkü, kahvenin birinci anlamdaki “göreli değeri” değişmiştir. Bundan ötürü, şekerin ve kahvenin göreli değerleri, “mutlak değerlerinden farklılaşırlar ve bu farklılık, örneğin şekerin karşılaştırmalı değeri, mutlak değerleri değişmeksizin aynı kalan metalar karşısında değişmediği için [burada, kahve karşısında -ç.l apaçık belirgin hale gelir.
Ayrıca Ricardo’ya karşı Bailey’nin tüm polemikleri için bkz: A Critical Dissertation on the Nature, Measures and Causes of Value; chiefly in reference to the Writings of Mr. Ricardo and his Followers. By the Author of Essays on the Formation and Publication of Opinions [Görüşlerin Oluşumu ve Yayınlanması Hakkında Denemeler Yazarının, Değerin Yapısı, Ölçüleri ve Nedenleri Hakkında Özellikle Bay Ricardo ve Ardıllarıyla Bağlantılı Eleştirel Tezi], Londra, 1825. (Ayrıca bkz: onun, A Letter to a Political Economist; occasioned by an article in the Westminster Review, etc.’sı [Westminster Review’daki Bir Makale Nedeniyle Bir Ekonomi Politikçiye Mektup, vb.], Londra, 1826.) [Bailey’nin polemiği] kısmen, bu farklı değer tanımları örnekleri üzerinde odaklaşır; de facto ortaya çıkan [bu farklı tanımları -ç.] Ricardo açıklamamıştır — [hepsi -ç] birbiriyle karışmıştır; ve Bailey burada “çelişkiler”den başka bir şey [sayfa 159] görmez. İkincisi, [Bailey’nin polemikleri], karşılaştırmalı değerinden (ya da ikinci anlamdaki göreli değerden) farklı olarak “mutlak değer”e ya da “gerçek değer”e [yöneltilmiştir].
Yukarda anılan yapıtlardan birincisinde Bailey şöyle der:
“Değeri bünyede varolan mutlak bir şey” olarak görürler. (Agy. s. 8.)
Tam tersine, göreceğimiz gibi, Ricardo bu “gerçek” ya da “mutlak değer”i sık sık gözden kaçırdığı ve yalnızca “göreli” ve “karşılaştırmalı değer”i elde tuttuğu için sitemi hak etmektedir.
||528| Öyleyse:
[4.] Ricardo’nun Kâr, Kâr Oranı, Ortalama Fiyatlar, vb. Tanımı.
[a) Ricardo’nun Değişmeyen Sermayeyi Sabit Sermaye ile ve
Değişen Sermayeyi Döner Sermaye ile Karıştırması.
“Göreli Değerlerdeki Değişkenlikler Sorununun Hatalı Tanımlanması ve
Bu Değişkenliklerin Nedenleri]
Ricardo, metanın değerini belirleyen emek-zamanının, yalnızca son üretim sürecinde doğrudan kullanılan emeği içermekle kalmadığını, ama aynı zamanda üretim için gereksinilen hammadde ve araç-gereçlerde yer alan emek-zamanını da içerdiği biçimindeki ifadeyi, birinci bölümün III. kesiminde açıklıyor. Demek ki, [metanın değeri -ç.] yalnızca satın alınmış ve ücreti ödenmiş yeni katma-emekteki emek-zamanına özgü olmakla kalmıyor, ama aynı zamanda metanın, benim değişmeyen sermaye dediğim kısmında yer alan emek-zamanını da içine alıyor. Bölüm I’in, kesim III başlığı [sayfa 160] bile bu açıklamanın yetersizliğini göstermektedir. Şöyle:
Değişmeyen sermayenin bir metaya girdiği oran, metaların değerini, metalarda yer alan göreli emek miktarını etkilemez, ama eşit emek-zamanını kapsayan artı-değeri ya da artı-emeği doğrudan etkiler. Bu değişen oranın, değerden farklı olan ortalama fiyatlara neden oluşu da işte bundan ötürüdür.
Bölüm Fin IV. ve V. kesimleriyle ilgili olarak belirtmemiz gereken ilk şey, Ricardo’nun artı-değer üretimini doğrudan etkileyen çok önemli bir sorunu, adıyla-sanıyla söylersek, farklı üretim alanlarında, aynı oylumdaki sermayenin, değişmeyen ve değişen sermayeyi farklı oranlarda içermesi sorununu incelenmediğidir. Bunun yerine Ricardo, yalnızca farklı sermaye biçimleriyle ve aynı sermayenin değişen oranlarda bu farklı biçimleri alışıyla ilgilenir; başka deyişle, sermaye dolaşımı sürecinden kaynaklanan yani sabit ve döner sermayenin, şu ya da bu ölçüde sabitleşmiş sermayenin (yani farklı dayanıklılıktaki sabit sermayenin) eşit olmayan dolaşım hızından ya da sermayenin geri dönüş oranından kaynaklanan farklı biçimler alışıyla ilgilenir. Ricardo’nun bu incelemeyi yapış biçimi de şöyledir: Eşit büyüklükteki farklı sermaye yatırımları için ya da eşit büyüklükteki sermayelerin kullanıldığı farklı üretim alanları için genel bir kâr oranı ya da eşit büyüklükte, ortalama bir kâr kabul eder — ya da aynı kapıya çıkan bir anlamda, farklı üretim alanlarında kullanılan sermayenin büyüklüğü ile orantılı bir kâr kabul eder. Böyle bir genel kâr oranını varsaymak yerine [sayfa 161] Ricardo’nun, aslında bunun varlığının, değeri emek-zamanıyla belirlemekle ne ölçüde tutarlı olduğunu araştırması gerekirdi; o zaman tutarlı olmak şöyle dursun, prima facie5 çeliştiğini, bu nedenle de değer yasası çerçevesine sokulmaktan epey farklı bir süreçle bir dizi ara aşama vasıtasıyla açıklanması gerektiğini görürdü. O zaman kârın yapısı konusunda çok farklı bir anlayışa varırdı ve [o kârı -ç.] doğrudan artı-değerle özdeşlemezdi.
Böyle bir varsayımdan sonra Ricardo, sabit ve döner sermaye farklı oranlarda kullanıldığı zaman, ücret artışlarının ya da düşüşlerinin “göreli değerler”i nasıl etkileyeceği sorusunu soruyor kendisine. Ya da sorunu böyle ele alabileceği hayaline kapılıyor. Aslında soruna oldukça farklı yaklaşıyor; şöyle: Geri dönüş dönemleri ve oluşum biçimleri, [yani sabit ve döner sermaye parçalarının -ç.] oranlan farklı olan sermayelerin farklı farklı kârları üzerinde, ücretlerdeki artma ya da eksilmenin nasıl etki yapacağı sorusunu soruyor kendisine. Ve burada kuşkusuz, sabit sermayenin, vb. miktarına bağlı olarak, ücretlerdeki artış ya da eksilişin, sermayeler üzerinde, değişen sermayeyi yani doğrudan ücretlere harcanan sermayeyi daha büyük ya da daha küçük oranda içermelerine göre, çok değişik etkiler yapması gerektiğini görüyor. Demek ki, farklı üretim alanlarında kârları eşitlemek için ||529| başka deyişle genel kâr oranını yeniden sağlamak için, –değerlerinden ayrı olarak– metaların fiyatının farklı bir doğrultuda düzenlenmesi gerekiyor. Bu nedenle bu farklılıkların, ücretler arttıkça ya da düştükçe “göreli değerleri” de etkilediği sonucuna varıyor. Oysa tam tersine şunu söylemesi gerekirdi: Her ne kadar, bu farklılıkların, değerle, bu durumda herhangi bir ilgisi yoksa da farklı [üretim -ç.] alanlarındaki kâr üzerinde yaptıkları değişik etkiler aracılığıyla ortalama fiyatlara ya da değerden farklı olan ve bizim maliyet-fiyatlarına yol verirler ve doğrudan metaların değeriyle değil, ama metaların üretilmeleri için yatırılan sermaye + ortalama kârla belirlenirler. Demek ki şöyle demeliydi: Bu ortalama maliyet fiyatları metaların delerinden farklıdır. Oysa o bunların özdeş olduğu sonucuna varıyor ve rantı da bu hatalı önermesi çerçevesinde ele alıyor.
Ricardo ayrıca “göreli değerler”de, metaların içerdiği emek-zamanından bağımsız “değişmeler” olduğunu, yalnızca incelediği durumlardan üçünde keşfettiğini düşünürken de hatalıdır; o gerçekte maliyet fiyatlarıyla metaların değeri arasındaki farktır. Genel bir kâr oranını kabul ederken, bu farkı zaten [daha başından -ç.] varsaymıştır; böylece de sermayeleri oluşturan organik tamamlayıcı parçaların farklı oranlarda olmasına karşın, sermayelerin [sayfa 162] kendi biiyüklükleriyle orantılı kâr bıraktığını önceden kabul etmiştir, oysa, [sermayelerin -ç.] getirdiği artı-değer, kesinlikle [metaların -ç\ içerdiği ödenmemiş emek-zamanıyla belirlenmektedir; ve belli bir ücrette, bu tamamen, sermayenin, ücretlere harcanan parçasının oylumuna bağlıdır, sermayenin mutlak büyüklüğüne değil.
Gerçekte Ricardo’nun araştırdığı şudur: Varsayalım ki maliyet fiyatları metaların değerinden farklıdır –zaten genel bir kâr oranının varsayılması, bu farkı önceden kabul etmektir– bu durumda, şu maliyet fiyatları (ki bir değişiklik olsun diye bunlara “göreli değerler” diyelim) nasıl oluyor da karşılıklı değişiyorlar, ücretlerin artışı ve eksilişiyle orantılı olarak değişiyorlar; ve [bu arada -ç.] aynı zamanda sermayenin organik parçalarının değişen oranlarını da dikkate alıyorlar? Eğer Ricardo bu konuya daha derinden eğilseydi, görürdü ki –kendini ilkin, doğrudan üretim süreci içinde, değişen ve değişmeyen sermayeler arasındaki fark olarak ortaya koyan, daha sonra dolaşım sürecinden kaynaklanan farklarla daha da genişleyen, sermayenin organik bileşimindeki çeşitlilik nedeniyle– genel kâr oranının yalnızca varolması bile, değerden farklı olan maliyet fiyatlarını gerektirmektedir. Görürdü ki, eğer ücretlerin sabit kaldığı varsayılsa bile, farklılık aslında vardır ve bu nedenle de ücretlerin artmasından ya da azalmasından epeyce bağımsızdır, böylece yeni bir tanıma ulaşırdı. Ayrıca, bu farkı anlamanın, ücretlerdeki iniş ya da çıkış nedeniyle metaların maliyet fiyatlarında değişiklikler olması üzerine gözlemlerden, tüm teori açısından karşılaştırma kabul etmeyecek kadar önemli ve belirleyici olduğunu görürdü. Yeterli bulduğu sonuç –ve kuşkusuz sonucu yeterli bulması, izlediği araştırma tarzıyla da uyumludur– şöyle: Metaların maliyet fiyatlarında (ya da onun deyişiyle “göreli değerlerinde) –farklı alanlarda organik bileşimi farklı sermayelerin yatırıldığı bir ortamda, ücretlerdeki değişikliklerden, iniş-çıkışlardan ileri geldiği ölçüde– farklılaşmalar olduğu bir kez itiraf ve kabul edilir ve dikkate alınırsa [değer -ç] yasası geçerli kalır; metaların “göreli değerleri”nin emek-zamanıyla belirlendiği [görüşü -ç.] yasayla çelişmez] çünkü metaların maliyet fiyatlarındaki tüm öteki değişiklikler –gelip-geçici olmayan değişiklikler– yalnızca üretimleri için gereken emek-zamanıyla açıklanabilmektedir.
Öte yandan, Ricardo’nun sabit ve döner sermayedeki farklılıkları, sermayenin geri dönüş dönemindeki farklılıklarla bağlantılı duruma getirmesi ve bu farklılıkları dolaşımın değişik dönemlerinden, yani sermayenin yeniden-üretimi ya da dolaşımından düşmesi onun büyük başarısı olarak kabul edilmelidir.
Her şeyden önce, onun (bölüm I) kesim IV’te ortaya koyduğu bu [sayfa 163] farkları gözden geçirelim, ve ondan sonra, bunların “göreli değerler”deki değişiklikleri nasıl ortaya çıkardıkları ya da nasıl işledikleri hakkındaki görüşlerini inceleyelim.
Ricardo’nun, değişmeyen sermayenin hammadde olarak bulunan parçasıyla neden ilgilenmediği bir anda ortaya çıkıveriyor. Hammaddenin kendisi döner sermayenin parçasıdır. Ücretlerdeki bir artış, makineleri içeren ve yenilenmesi gerekmeyen ama kullanıma hazır bulunan sermaye parçası için artan bir harcamaya neden olmaz; ancak [ücret -ç.] artışı, hammaddeden oluşan [sermaye -ç.] eksildikçe sürekli olarak tamamlanması, bu nedenle de sürekli olarak yeniden-üretilmesi gerekir.
“Emekçinin tükettiği gıda ve giyecek eşyası, içinde çalıştığı yapılar, işinde yardımcı olan araç-gereçler, bunların tümü eskiyip yok olan bir yapıdadır. Ancak, bu değişik sermayelerin dayanabileceği zaman süreleri, birbirinden çok farklıdır. ... Sermaye, hızla eskiyip yok oluşuna ve dolayısıyla sık sık yenilenmesi gerekmesine ya da yavaş yavaş tüketilmesine göre, döner ya da sabit sermaye adı altında sınıflandırılır” (agy, s. 26).
4. “Bir kez daha, iki imalatçı aynı miktarda sabit ve aynı miktarda döner sermaye kullanabilir, ama sabit sermayelerinin dayanıklılığı” (ve dolayısıyla yeniden-üretilme süreleri) “birbirinden çok farklı olabilir. Biri 10.000 sterlin değerinde buhar makinelerine, öteki aynı değerde gemilere sahip olabilir.” (agy, s. 27-28.)
“Sermayelerin ... farklı dayanıklılık dereceleri, ya da aynı kapıya çıkan bir başka deyişle, bir dizi metanın pazara getirilebilmesi için geçmesi gereken zamanın farklılığı” (agy, s. 30).
5. “Söylemeye hiç gerek yok, üretimleri için harcanan emek miktarı aynı olan metalar eğer pazara aynı zamanda getirilemezlerse, değişilebilirlik değerlerinde farklılık göstereceklerdir.” (agy, s. 34.)
Peki bu nasıl kanıtlanıyor?
“Emeğin ücretindeki artışın, böyle farklı koşullarda üretilen metaları farklı biçimde etkilememesi olanaksızdır.” (agy, s. 27.)
Demek ki, Ricardo önemli sorunu, yani 100 sterlinlik sermayesinden 80 sterlinini ücretlere yatıranın 100 sterlininden yalnızca 20 sterlinini ücretlere yatıran kişiye göre dört kat fazla kâr etmemesi için ne tür değişikliklerin gerçekleşmesi gerektiğini incelemiyor; onun yerine, belli bir kâr oranıyla, bu büyük farklılığın giderilmesinden ve düzeylerin eşitlenmesinden sonra, örneğin ücret artışları nedeniyle kâr oranında herhangi bir değişiklik olmasının, 100 sterliniyle çok sayıda işçi çalıştıran kişinin aynı 100 sterliniyle daha az işçi çalıştıran insana göre, nasıl çok daha fazla etkileneceği gibi ikincil bir sorunu araştırıyor; ve [buradan giderek de -ç.] –kâr oranının aynı olması koşuluyla– eğer kâr oranı ya da maliyet fiyatları aynı kalacaksa, nasıl, birinin meta fiyatları artarken ötekinin fiyatlarının düşmesi gerektiğini inceliyor.
Ricardo her ne kadar en başta, “göreli değerler”deki tüm değişikliğin “emek değerindeki artış”tan kaynaklanmak zorunda olduğunu söylemişse de, [burada -ç.] çizdiği birinci tablonun, bununla ilgisi yoktur. İşte örneği:
Bu karmakarışık örneği inceleyelim ve hiç de “karmakarışık” olmayan gerçek boyutlarına indirgeyelim. Ricardo’nun, çiftçiyle pamuklu imalatçısının hammadde için hiç harcama yapmadıklarını, üstelik çiftçinin çalışma araçları için hiç sermaye koymadığını ve son olarak da pamuklu imalatçısının yaptığı sabit sermaye yatırımının hiçbir parçasının aşınma payı olarak ürüne girmediğini “varsaydığı” konusunda açıklığa varmak için, baştan değil, sondan başlayalım. Bu varsayımlar her ne kadar zırvaysa da, çizilen resmi tek başlarına etkilemezler.
Bu varsayımları yaptıktan sonra, Ricardo’nun verdiği örnek, sondan ele alınırsa, şu çıkar: Çiftçi ücretlere 5.000 sterlin yatırmıştır; pamuklucu ahbap 5.000 sterlin ücretler için 5.500 sterlin de makineler için koymuştur. Demek ki birinci 5.000 sterlin, ikinci 10.500 sterlin harcıyor; ikinci 11 533İ böylece bir kez daha, birincinin harcadığı kadar harcamış oluyor. Bu çerçevede her ikisi de %10 kâr edecekse çiftçi ürününü 5.500 sterline ve pamuklucu ahbap da 6.050 sterline satmalıdır (çünkü makineler için yatırılan 5.500 sterlinin hiçbir parçasının, aşınma payı olarak ürün değerini oluşturmadığı varsayılmıştır). Meta maliyet fiyatlarının –metalarda vücut bulan değerlerle ve + aynı yıllık kâr oranıyla belirlendiği ölçüde– meta değerlerinden farklı olacağı ve metalar, konan sermayeye göre aynı kâr oranını bırakacak fiyatlardan satıldığı için bu farkın doğduğu, kısacası, maliyet fiyatlarıyla, değerler arasındaki bu farkın genel kâr oranıyla özdeş olduğu gerçeği bir yana konursa, Ricardo’nun bu örnekle neyi açıklamaya çalıştığını kavramak kesinlikle olanaksızdır. Onun burada, bu örnekte işin içine kattığı [sayfa 169] sabit sermaye ve döner sermaye arasındaki fark, çırılçıplak bir dolaptır. Çünkü, örneğin eğer pamuk eğirmeninin kullandığı ek 5.500 sterlin hammaddelerden oluşurken, çiftçi herhangi bir biçimde tohumluğa, vb. gerek duymuyorsa sonuç tıpa tıp aynı olur. Ne de örnek, Ricardo’nun şu vurgulamasındaki gibi
Şimdi bu çözümlememizde biraz daha geriye gidelim. Birinci yıl imalatçı yüz işçiyle bir makine üretir; bu arada çiftçi de gene yüz işçiyle buğday yetiştirir. İkinci yıl imalatçı gene yüz işçi çalıştırarak makineyi pamuklu üretiminde kullanır. Öte yandan çiftçi buğday tarımı için gene yüz kişi çalıştırır. Varsayalım ki, diyor Ricardo, buğdayın değeri yıllık 500 sterlindir. Bunun içindeki ödenmemiş emek, diyelim [ödenmiş emeğin] %25’i olsun, yani 400’ün %25’i = 100 olsun. Demek ki birinci yılın sonunda makine de 500 sterlin değerindedir, bunun 400 sterlini ödenmiş emektir ve 100 sterlin de ödenmemiş emeğin değeridir. Varsayalım ki ||534| ikinci [sayfa 171] yılın sonunda makinenin tümü kullanılıp tüketilmiştir ve pamuklunun değerine dönüşmüştür. Gerçekte Ricardo, ikinci yılın sonunda “buğdayın değeri” ile yalnızca pamuklu ürünlerinin değerini değil, ama “pamuklu ürünlerinin ve makinenin değeri”ni karşılaştırdığına göre, demek ki o da böyle bir varsayımda bulunmaktadır. [agy, s. 29].
Pekala. İkinci yılın sonunda, pamukluların değeri, 1.000 sterline eşit olacaktır, 500 sterlin makinelerin değeri, 500 sterlin de yeni katma-emek. Öte yandan tahılın değeri, 500 sterlindir, 400 sterlin ücretlerin değeri, 100 sterlin de ödenmemiş emek. Bu noktaya kadar, bu durumda değer yasasıyla çelişen hiçbir şey yok. Pamuklu imalatçısı, tahıl üreticisi gibi %25 kâr etmektedir. Ama birincinin metaları 1.000 sterline, ikincinin metaları 500 sterline eşittir; çünkü birinci meta 200 işçinin emeğinden vücut bulmaktadır, ikinci ise her yıl yalnızca yüz işçinin emeğinden. Üstelik pamuklu imalatçısının ilk yıl makineden elde ettiği 100 sterlin kârı (artı-değeri) –makineyi yapan işçilerin emeğinin 1/5’ini, karşılığını ödemeksizin emerek elde ettiği kârı– ancak ikinci yıl ve ancak o zaman, pamuğun değerinde, makinenin değeriyle eşzamanlı olarak gerçekleştirmiştir. Ama şimdi esas noktaya geliyoruz. Çiftçi tahılını 500 sterline ve böylece de bizim varsayımımıza göre değerine satarken, pamuklu imalatçısı 1.000 sterlinden fazlaya, yani metasının sahip olduğu değerden daha yükseğine satmıştır. Şimdi eğer, birbiriyle değişime girebilecek olanlar yalnızca bu iki kişi olsaydı, imalatçı çiftçiden tahıl sağlarken, çiftçi imalatçıdan pamuklu alıyor olsaydı, o zaman sanki çiftçi metalarını değerinin altında vermiş, %25’ten az [kâr] etmiş ve imalatçı da pamuklusunu değerinin üstünde satmış olurdu. İşi, Ricardo’nun burada biraz yapay olarak öne sürdüğü iki kapitalist (kumaş üreticisi ve pamuklu imalatçısı) olmaksızın ve yalnızca pamuklu üreticisine yer vererek, onun örneğini hafifçe değiştirmek suretiyle sürdürelim. Bu noktada, Ricardo’nun çizdiği resimde, çifte hesabın hiçbir değeri yok. Dolayısıyla:
Çizilen resmi daha açık ve daha kusursuz duruma getirmek için, çiftçinin ikinci yıl 900 sterlin kullandığını varsayalım. O zaman %25 kâr ile birinci yıl yatırdığı 400 sterlin için 100 sterlin ve ikinci yıl da 225 sterlin olmak üzere toplam 325 sterlin eder. Buna karşılık imalatçı birinci yıl 400 sterlinden 100 sterlin, ama ikinci yıl 900 sterlinden yalnızca 100 sterlin olmak üzere %111/9 kâr eder (çünkü yalnızca emek için yatırılan 400 sterlin artı-değer bırakır, makine olarak bulunan 500 sterlin hiçbir [artı-değer -ç.] bırakmaz). Ya da varsayalım ki, çiftçi [ikinci yıl -ç.] gene 400 sterlin yatırır; birinci yıl olduğu gibi ikinci yıl da %25 kâr eder; bu ikisi birlikte, iki yıl içindeki 800 sterlinlik bir harcamada %25 kâr ya da 200 sterlin eder. Buna karşılık imalatçı birinci yıl %25, ikinci yıl %111/9 kâr etmiş olacaktır; yani iki yıl içinde, 1.300 sterlinlik bir harcamada 200 sterlin kâr etmiş olacaktır; bu %155/13 eder. Eğer bunların düzeyi denkleştirilseydi imalatçı da çiftçi de %205/26 alacaktı.[71] Başka deyişle, bu ortalama kâr olacaktır. Bu, çiftçinin [sayfa 173] metaları için 500 sterlinden az, imalatçının metaları için 1.000 sterlinden fazla bir [fiyat] demek olur.
||535| Her durumda, burada imalatçı birinci yıl 400 sterlin, ikinci yıl 900 sterlin yatırmıştır, buna karşılık çiftçi, her birinde 400 sterlin yatırmıştır, imalatçı pamuklu üretmek yerine (inşaatçı olsaydı da) bir ev yapsaydı, o zaman birinci yılın sonunda, henüz tamamlanmamış olan ev 500 sterlini içerirdi ve onun evi tamamlamak için emeğe 400 sterlin daha harcaması gerekirdi. Buna karşılık, yıl içinde sermayesi geri dönen çiftçi, 100 sterlin kârının bir parçasını diyelim 50 sterlinini yeniden sermayeye dönüştürür ve bir kez daha emeğe harcardı; varsaydığımız durumda imalatçı bunu yapamazdı. Eğer her iki durumda da kâr oranı aynı olacaksa, o zaman birinin metaları değerinin üstünde, ötekininki değerinin altında satılmak gerekecektir. Rekabet, değerleri maliyet fiyatlarında denkleştirmeye çabaladığı için, olan budur.
Ama Ricardo’nun yaptığı gibi, “sermayelerin farklı dayanıklılık derecesi çerçevesinde” (s. 30) ya da “bir dizi metanın pazara getirilebilmesi için geçmesi gereken zaman nedeniyle” (s. 30) göreli değerlerde farklılık ortaya çıktığını söylemek doğru değildir. Ama değerden farklı olan eşit maliyet fiyatını doğuran şey, dolaşım sürecinin ortaya çıkardığı farklı değerlere karşın genel bir kâr oranının benimsenmesidir, çünkü değeri, yalnızca emek-zamanı belirler.
Ricardo’nun çizdiği resim iki örnekten oluşuyor. Sermayenin dayanıklılığı ya da sermayenin sabit sermaye karakteri, ikinci örnekte hiç mi hiç yer almıyor. İkinci örnek yalnızca, farklı büyüklükte olan, ama ücretlere –değişen sermaye olarak– aynı miktarın harcandığı; artı-değerlerin ve değerlerin farklı olmasına karşın, kârların eşit olacağı [bir durumdaki -ç.] sermayelere eğiliyor.
[Sabit sermayenin -ç.] dayanıklılığı birinci örnekte de yer almıyor. Birinci örnek, daha uzun süren bir çalışma süreciyle ilgileniyor — metanın, mamul meta haline gelerek dolaşıma girmesinden önce üretim alanı içinde kalması gereken daha uzun süreyle ilgileniyor. Ricardo’nun bu örneğinde imalatçı, her iki yıl da aynı miktarda değişen sermaye kullanmasına karşın, ikinci yıl, çiftçiden daha fazla sermaye kullanıyor. Ancak çiftçi ikinci yıl daha büyük bir değişen sermaye kullanabilirdi; çünkü onun metaları daha kısa süre çalışma sürecinde kalıyor ve daha çabuk paraya çevriliyor. Bunun yanısıra, kârın gelir olarak tüketilen kısmı, birinci yılın sonunda çiftçinin kullanımına hazır hale gelmiştir; oysa imalatçının kullanımına ancak ikinci yılın sonunda hazır hale gelir. Bu nedenle imalatçı, geçimini sağlamak için kendine öndelik olarak verdiği ek bir sermayeyi daha harcamak zorundadır. Bu arada yeri [sayfa 174] gelmişken, ikinci durumda bir tazminatın gerçekleşip gerçekleşemeyeceği kârların eşitlenip eşitlenemeyeceği, burada tamamıyla, bir yılda geri dönen sermaye kârlarının, yeniden sermayeye dönüştürülme derecesine,, başka deyişle, üretilen fiilî kâr miktarına bağlıdır. Hiçbir şey yoksa, eşitlenecek bir şey de yoktur. Bu durumda sermayeler gene değer üretir, dolayısıyla artı-değer üretir, ve dolayısıyla da sermayenin büyüklüğüyle orantılı olmayan kâr üretir. Eğer kârlar onların büyüklüğüyle orantılı olacaksa, o zaman değerden farklı olarak maliyet fiyatı olmalıdır.
Ricardo bir üçüncü resim daha çiziyor; ne var ki, o da tamı tamına, birinci resimdeki ilk örnek gibi ve hiçbir yenilik taşımıyor.
Bu örneklerdeki beceriksizlik gösteriyor ki, Ricardo anlamadığı bir güçlükle boğuşuyor ve güçlüğün üstesinden gelmeyi de daha az başarıyor. Beceriksizlik şurada: Çizdiği birinci resimdeki ilk örneğin amacı sermayenin dayanıklılığım işe katmak –ama böyle bir şey yapmıyor; bunu olanaksızlaştıran Ricardo’nun kendisi– çünkü sabit sermayenin herhangi bir kısmının aşınma payı olarak metaya girmesine izin vermiyor, böylece de sabit sermayenin kendine özgü dolaşım biçimim ortaya koyacak öğeyi dışlıyor. Ricardo’nun gösterdiği tek şey, daha uzun süren çalışma sürecinde, daha kısa çalışma sürecine göre daha büyük sermaye kullanıldığıdır. Üçüncü [sayfa 175] örneğin, farklı bir şeyi resmetmesi öngörülüyor ama, gerçekte o da aynı resmi çiziyor. Çizilen birinci ||536| resimdeki ikinci örnek sabit sermayenin farklı oranları sonucu ne tür farklılıklar ortaya çıktığını göstermeye niyetleniyor. Ama bunun yerine, her ne kadar ücretlere aynı miktar sermaye yatırılıyorsa da, eşit olmayan iki sermayenin yarattığı farklılıkları gösteriyor yalnızca. Ve dahası var, imalatçı pamuk ve pamuk ipliği olmaksızın, çiftçi de tohumluğu olmaksızın çalışıyor! Çizilen resmin başından sonuna tutarsızlığı, hatta saçmalığı, işin temelinde açıklık olmayışından kaynaklanıyor.
[b) Ricardo’nun Maliyet Fiyatını Değerle Karıştırması ve
Onun Değer Teorisinde, Bu Karıştırmadan Kaynaklanan Çelişkiler.
Kâr Oranının Eşitlenme Sürecini ve Değerin Maliyet Fiyatına Dönüşümü
Sürecini Kavrama Eksikliği]
Ricardo, son olarak çizdiği bütün bu resimlerden çıkarılacak vargıları belirtiyor.
Ricardo şu sonuçları çıkarmalıydı:
[Birincisi]: Eşit büyüklükteki sermayeler, eşit olmayan değerlerde meta üretirler ve bu nedenle de eşit olmayan artı-değerler ya da kârlar bırakırlar; çünkü değeri, emek-zamanı belirler ve bir sermayenin gerçekleştirdiği emek-zamanı miktarı, bu sermayenin mutlak büyüklüğüne bağlı değildir, değişen sermaye [kısmının -ç.], ücretlere yatırılan sermayenin büyüklüğüne bağlıdır. İkincisi: Eşit büyüklükteki sermayelerin eşit değerler ürettiği (her ne kadar üretim alanındaki eşitsizlikle dolaşım alanındaki eşitsizlik birbirine denk düşüyorsa da) varsayılsa bile, eşit miktarlarda ödenmemiş emeğe elkoyma ve paraya çevirme dönemleri, [sermayelerin -ç.] geri dönüş dönemlerine göre farklılık gösterir. Belli bir zaman süresi içinde, farklı üretim alanlarında, eşit büyüklükteki sermayelerin [sayfa 176] yarattığı değerlerdeki, artı-değerlerdeki ve kârlardaki ikinci farklılık da böylece ortaya çıkar.
Demek ki, kârlar, sermayenin [belli bir -ç.] yüzdesi olarak, belirli bir sürede, diyelim bir yılda eşit olacaklarsa ve böylece eşit büyüklükteki sermayeler, aynı zaman süresinde eşit kâr bırakacaksa, o zaman meta fiyatlarının değerlerinden farklı olması gerekir. Tüm metaların bu maliyet fiyatları topluca alındığı zaman değerlerine eşit olacaktır. Aynı şekilde, toplam kâr da tüm bu sermayelerin, örneğin bir yılda getirdiği toplam artı-değere eşit olacaktır. Eğer değerin tanımı esas alınmazsa, ortalama kâr ve dolayısıyla maliyet fiyatı, tepeden tırnağa hayalî ve savunulamaz olur. Farklı üretim alanlarındaki artı-değerlerin eşitlenmesi, bu toplam artı-değerin mutlak büyüklüğünü etkilemez; yalnızca, farklı üretim alanları arasındaki dağılımım değiştirir. Bu artı-değerin belirlenmesi ise, yalnızca değerin, emek-zamanıyla belirlenmesinden kaynaklanır. Bu olmadan, ortalama kâr hiçbir şeyin ortalamasıdır, tepeden tırnağa fantezidir. O zaman, %1.000 de olabilir, %10 da.
Ricardo’nun çizdiği tablolar, yalnızca onun, genel kâr oram ön-varsayımım bu işin içine sızdırmak için birer araç olarak hizmet eder. Ve bu iş, ücretlerin beşinci, kârların da altıncı bölümlerde ele alınması öngörülürken, “Değer Hakkında”ki ilk bölümde halledilir. Yalnızca metaların “değeri”nin belirlenişinden, artı-değerlerinin, kârın ve hatta genel kâr oranının nasıl çıktığı, Ricardo’da, karanlıkta kalır. Çizdiği resimlerde gerçekte, kanıtladığı tek şey, genel kâr oranına göre belirlendikleri ölçüde, meta fiyatlarının, değerlerinden tamamen farklı olduğudur. Ve bu farklılığa, kâr oranının bir yasa olduğu postülasıyla ulaşır. Gerçi Ricardo, çok soyut olmakla suçlanagelir ama, aslında onu, bunun tersiyle suçlayan da haklı sayılmalıdır: Soyutlama gücü eksikliği, yetersizlik, metaların değerini incelerken, rekabetin sonucu olarak yüzyüze geldiği bir öğeyi, kârları unutmak.
Maliyet fiyatlarıyla değerler arasındaki farklılığı, bizzat değerin belirlenişinden çıkarmak yerine Ricardo, “değerler”in (burada, aslında kavramı, “mutlak değer” ya da “gerçek değer” ya da yalnızca “değer” diye tanımlamak daha uygundur) emek-zamanından bağımsız etkenlerle belirlendiğini ve bu etkenlerin ara sıra değer yasasını ihlal ettiğini kabullendiği için, bu durum, Malthus gibi hasımları tarafından, onun tüm değer teorisine ||537| saldırıda kullanılmıştır. Malthus, haklı olarak, sermayenin organik kısımları arasındaki farklılıklarla, çeşitli üretim alanlarındaki sermayelerin geri dönüş süreleri arasındaki farklılıkların, üretimin attığı adımlarla eşzamanlı olarak geliştiğine ve dolayısıyla, Adam Smith’in, [sayfa 177] bu “uygar” çağda değerin emek-zamanıyla belirlendiği [savının -ç.| artık geçerli olmadığı biçimindeki görüşüne gelinmesi gerektiğine değinir. (Bkz: ayrıca Torrens.) Öte yandan onun havarileri de bu fenomenlerin temel ilkeyle tutarlı olması için en acınası skolastik buluşlara sarılmışlardır (Bkz: [James] Mill ve Sefil McCulloch)[72]
Ricardo –ücretlerin artışı ya da düşüşünden epey farklı olarak– kendi çizdiği tablodan çıkan sonuç üzerinde, yani ücretlerin değişmediği varsayımında, eğer maliyet fiyatları kârla aynı oranda belirlenirse, metaların maliyet fiyatının değerlerinden farklı olması gerekeceği üzerinde durmuyor. Bu bölümde, ücretlerin artış ya da eksilişinin, değerle aynı düzeye gelmiş olan maliyet fiyatlarına yaptığı etkiye geçiyor.
Sorun ise kendi içinde inanılmaz ölçüde basit.
Çiftçi %10 [kâr -ç.]la 5.000 sterlin yatırır; metaları 5.500 sterline eşit olur. Eğer ücretler yükseldiği için bu yükseliş kârda bir azalmaya yol açtığı için %1’lik bir azalmayla kâr 10’dan 9’a inerse, çiftçi (sermayesinin tamamını ücretlere yatırdığı varsayıldığı için) metalarını 5.500 sterline satmayı sürdürür. Ama bu 5.500 sterlinden yalnızca 45414/109 sterlin ona aittir, 500 sterlin değil. İmalatçının sermayesi, 5.500 sterlini makineden 5.000 sterlini emek [ücretinden -ç.] oluşur. Daha önce olduğu gibi, ikinci 5.000 sterlin de 5.500 sterlinlik bir ürün yaratır, ancak imalatçı şimdi artık 5.000 sterlin değil 5.04595/109 sterlin yatırır ve bunun üzerinden yalnızca 45414/109 kâr eder, tıpkı çiftçi gibi. Öte yandan, 5.500 sterlinlik sabit sermayesinden de artık %10 ya da 550 sterlin değil, ama yalnızca %9 ya da 495 sterlin kâr düşünebilir. Bundan ötürü metalarını 6.050 sterlin yerine 5.995 sterline satacaktır. Demek ki, ücretlerdeki artış nedeniyle çiftçinin metalarının para fiyatı aynı kalmıştır, ama imalatçınınki düşmüştür; bundan ötürüdür ki, çiftçinin metalarının değeri, imalatçınınkine kıyasla yükselmiştir. Sorunun can alıcı noktası şudur: Eğer imalatçı kendi metalarını eski değerinden satsaydı, ortalamadan daha yüksek bir kâr sağlardı; çünkü ücret artışları, onun yalnızca ücretler için koyduğu sermaye parçasını doğrudan etkilemişti. Bu tablo kendi başına, maliyet fiyatlarının %10’luk ortalama kâr tarafından düzenlendiğini ve metaların değerinden farklı olduğunu esasen kabullenmektedir. Soru, sermayeler, sabit ve döner sermayenin farklı oranlarından oluştuğu zaman, kârdaki artma ya da azalmanın bu maliyet fiyatlarını nasıl etkilediği sorusudur. Bu tablonun (Ricardo, agy, s. 31-32) değerlerin maliyet fiyatlarına dönüşmesi ile hiçbir ilgisi yoktur. Ama çok ince bir noktadır; çünkü gerçekte Ricardo burada, eğer sermayelerin bileşimi aynı olsaydı, ücretlerdeki bir artışın –bayağı görüşün aksine– [sayfa 178] imlaların değerini etkilemeksizin kârları indirecek olduğunu göster; eğer sermayelerin bileşimi eşit değilse, o zaman –bayağı görücün savladığı gibi– tüm metaların fiyatında, bir artış yaratmayacak, ama yalnızca bazı metaların fiyatında bir düşüşe yol açacaktır. Burada metaların fiyatındaki düşüş, kâr oranındaki düşüşten ileri gelir, ya da aynı kapıya çıkan bir ifadeyle ücretlerdeki artıştan ileri gelir, imalatçının konumunda metanın maliyet fiyatının büyük bir bölümü, sabit sermayesinden beklediği ortalama kâr tarafından belirlenir. Bu nedenle, ücretlerdeki artma ya da eksilmenin sonucu olarak, eğer bu kâr oranı düşer ya da yükselirse, o zaman bu metaların fiyatı da ona uyarak –yani fiyatın, sabit sermaye üzerinden hesaplanan kâra ait kısmına uyarak– düşer ya da yükselir. Aynı şey, “daha uzak dönemlerde geri dönen döner sermayeler için de geçerlidir ve tersi de.” (J. R. McCulloch [The Principles of Political Economy [Ekonomi Politiğin İlkeleri], Edinburgh, 1825, s. 300].) Daha az [miktarda -ç.] değişen sermaye kullanan kapitalistler eğer sabit sermayelerini, aynı kâr oranında dilimleyip yontmayı ve metanın fiyatına eklemeyi sürdürselerdi, o zaman, kâr oranları artardı; ve sermayesi daha büyük ölçüde değişen sermayeden oluşanlara göre, kullandıkları daha büyük sabit sermayeye oranla da artardı. Rekabet bunu aynı düzeye getirir.
İkincisi: “Kârlarda bir düşme olmadan, emeğin değerinde herhangi bir artış olamaz”. (David Ricardo, On the Principles of Political Economy, and Taxation [Ekonomi Politiğin İlkeleri ve Vergilendirme Üzerine]t 3. baskı, Londra, 1821, s. 31.)
Böylece, “Ücretler Hakkındaki V. ve “Kârlar Hakkındaki VI. bölümlerde çıkarsanması gereken yasalar, daha “Değer Hakkındaki I. bölümde varsayılmıştır. Bu arada yeri gelmişken söyleyelim, ||538| “kârlarda bir düşme olmadan, emeğin değerinde herhangi bir artış olamaz” [görüşünden -ç.] Ricardo pek yanlış bir biçimde [öyleyse -ç.] emeğin değerinde bir düşme olmadan kârlar artamaz sonucunu çıkarmıştır. Birinci yasa artı-değerle ilgilidir. Ama kâr, artı-değerin yatırılan toplam sermayeye oranına eşit [sayfa 179] olduğuna göre, değişmeyen sermayenin değeri azalırsa, emeğin değeri aynı kalsa da kâr artabilir. Ricardo artı-değerle kârı bütünüyle birbirine karıştırmaktadır. Bundan ötürü de kâr ve kâr oranı üzerinde hatalı yasalara ulaşmıştır.
Çizdiği son tablonun genel vargısı şudur:
“Değer Hakkında”ki bölüm I’in bu kesim IV’ünün tümü, öylesine inanılmaz ölçüde karmakarışık hale getirilmiştir ki, Ricardo her ne kadar başlangıçta, ücretlerdeki artma ya da azalmanın meta değerlerinde yarattığı değişmeleri sermayenin farklı bileşimiyle bağlantılı olarak gözden geçirme niyetinde olduğunu açıklamasına karşın, bunu yalnızca ara sıra yapar. İşin aslında, kesim IV’ün önemli bir bölümünü, genel kâr oranının, ücretlerin artma ya da azalmasından oldukça bağımsız bir biçimde –kendisi ücretlerin değişmeksizin aynı kaldığını varsaymıştır– ||539| metaların değerinden farklı olan maliyet fiyatlarına yol açacağı, üstelik bunun sabit ve döner sermaye [arasındaki] farklılığa da bağlı olmadığı önermesini kanıtlayan tablolarla doldurur. Ancak o kesimin sonunda bunu gene unutur.
Kesim IV’te araştırmasının konusunu şu sözlerle açıklar:
Daha az dayanıklı sermaye “onu, başlangıçtaki durumunda ve etkinliğinde tutabilmek için” sürekli olarak daha büyük miktarda emeğe gerek gösterir;
<Böylece de, kuşkusuz metalar değerlerine göre değişildiyse, çok az miktarda artı-emek ve dolayısıyla çok daha az [artı-] değer.
“Ücretlerdeki her artış, bu nedenle ya da aynı kapıya çıkan bir deyişle ||540| kârlardaki her düşüş, dayanıklı yapıda olan bir sermayenin ürettiği metaların göreli değerini düşürür, daha kolaylıkla eriyip tükenen sermayenin ürettiği metaların değerini oransal olarak yükseltir. Ücretlerdeki düşüş, bunun tam tersi sonuç verir” (agy, s. 37-38).
Ricardo’nun 38-40. arası sayfalarda, makineler hakkında ifade ettiği öteki noktalar, “Makineler Hakkında”ki XXXI. bölüme kadar ertelenmelidir.10 [sayfa 183]
Ricardo’nun, en sonunda, söz arasındaki bir tümcede doğru fikri hemen neredeyse ifade etmesi, ama sonra bir kez daha elinden kaçırması gariptir; alıntılayacağımız parçalarda o noktaya değindikten sonra, bir kez daha kendi başat fikrine, yani emek değerindeki değişikliğin maliyet fiyatları üzerindeki etkisine ilişkin başat fikrine geri dönmesi ve araştırmalarını bu ikincil yaklaşımla sonuçlandırması gariptir.
İmayı içeren parça şu:
Eşit büyüklükteki sermayeler, eğer organik kısımlarının oranı aynı ise, eğer ücretlere ve üretim araçlarına eşit büyüklükte parçalar harcanmışsa eşit değerde metalar üretirler. Demek ki, bu [sermayelerin -ç.] ürünlerinde aynı miktarda emek ve dolayısıyla da (dolaşım süreci yoluyla ortaya çıkabilecek farklılık bir yana) eşit değerler somutlaşır. Öte yandan, organik bileşimleri farklı olan, yani sabit sermaye olarak mevcut bulunan kısım ile ücretlere harcanan kısım arasındaki oranın çok fark gösterdiği eşit büyüklükteki sermayeler, birbirinden çok farklı değer üretirler.
Birincisi, sabit sermayenin yalnızca bir kısmı, değeri oluşturan bir kısım olarak metaya girer; sonuç olarak, metaların değerinin büyüklüğü, meta üretiminde çok ya da az sermaye kullanılıp [sayfa 184] kullanılmadığına, büyük ölçüde bağlı kalacaktır. İkincisi, ücretlere harcanan kısım –eşit büyüklükteki sermayenin yüzdesi olarak hesaplandığında– çok küçüktür; bu nedenle toplam [yeni eklenmiş] ve metada somutlaşmış emek de, onunla bağlantılı olarak (eşit büyüklükte belli bir işgününde) artı-değeri oluşturan artı-emek de çok küçüktür. Bu nedenle, eşit büyüklükteki bu sermayeler –metaları eşit değerde olmayan ve eşit olmayan bu değerleri eşit olmayan artı-değerler içeren ve dolayısıyla da eşit olmayan kârlar bırakan bu sermayeler– eğer eşit büyüklükleri nedeniyle eşit büyüklükte kâr bırakacaklarsa, o zaman, (belli bir harcama çerçevesinde genel kâr oranının belirlediği ölçüde) meta fiyatlarının, meta değerlerinden çok farklı olması gerekir. Demek ki bundan çıkarılması gereken sonuç, değerlerin, doğasını değiştirdiği sonucu değildir, fiyatların, değerlerden farklı olduğudur. Ricardo’nun, bu sonuca varmaması çok şaşırtıcıdır; çünkü, maliyet fiyatlarını, genel kâr oranının belirlediği varsayılsa bile, kâr oranındaki (ya da ücret oranındaki) bir değişikliğin, bu maliyet fiyatlarını değiştirmesi gerektiğini, ||541| farklı üretim alanlarındaki kâr oranının ancak böylelikle aynı kalabileceğini Ricardo görmüştür. Genel kâr oranı, gerçekte eşit sermayelerin ürettiği farklı metalardaki farklı artı-değer oranlarının aynı düzeye getirilmesinden başka bir şey olmadığına göre, genel kâr oranının kurulması da eşit olmayan değerleri değiştirir.
Metaların maliyetiyle değeri, maliyet fiyatlarıyla değerleri arasındaki farklılığıysa ve ortaya çıkarıp koymadıysa bile, böyle işaret ettikten sonra, Ricardo, sözü şöyle bitirir:
Emek değerindeki oynamaların, altının maliyet fiyatı üzerindeki etkileri üzerinde, bölüm I’in VI. kesiminde Ricardo şöyle der:
Bölüm I’in IV. ve V. kesimleri, emek değerindeki oynamaların “göreli değerler” üzerindeki etkisini; değerin ortalama kâr oranı tarafından maliyet fiyatına dönüşmesine oranla, teorik bakımdan ikincil planda kalan bir sorunu incelerken yetersiz kalmış görünmesine karşın; buradan Ricardo’nun çıkardığı sonuç çok önemlidir; ve Adam Smith’ten bu yana süregelen büyük hatalardan birini, yani ücretlerin yükselmesi kârları indirmek yerine, metaların fiyatını yükseltir [görüşünü -ç.] yıkmıştır. Bu, gerçekte değerler kavramının içinde zaten ifadesini bulmaktadır ve değerin maliyet fiyatına dönüşmesi bunu hiçbir biçimde değiştirmez; çünkü, bu, yalnızca farklı üretim alanlarındaki farklı sermayelerin çeşitli üretim dallarındaki toplam sermaye tarafından sağlanan artı-değerin dağılımını etkiler. Ama Ricardo’nun bu noktayı vurgulaması ve hatta tersini kanıtlaması önemlidir. Bu nedenle, bölüm I’in VI. kesiminde şöyle derken haklıdır:
(Bu, Adam Smith’in değer konusundaki ikinci açıklamasına uygun düşer; bu açıklamaya göre, değer, bir metanın satın alabileceği emek miktarına eşittir.)
“Umarım, böyle bir görüşün hiçbir dayanağı olmadığını; yalnızca fiyatın ölçüldüğü dolaşım aracına göre daha az sabit sermaye kullanılan metaların (fiyatının -ç.] arttığını” (burada göreli değer, değerin para olarak ifadesine eşittir) “ve daha fazla [sabit sermaye kullanılan metaların -ç.] fiyatlarının, ücretler arttığı zaman pozitif olarak düştüğünü göstermeyi başarmışımdır. Bunun tersine, eğer ücretler düşerse, fiyatın ölçüldüğü dolaşım aracına göre, yalnızca kendilerine daha az oranda sabit sermaye harcanmış olan metaların [fiyatı -ç.] düşer; daha fazla [sabit sermaye harcananların -ç.] fiyatı pozitif olarak artar” (agy, s. 45).
Ancak Ricardo’nun kastettiği biraz farklı. Onun kastettiği şu: Ücretlerdeki artış nedeniyle buğday pamuğa göre artmıştır, ama giysiye göre değil. Böylece giysi buğdayla eski fiyattan değişilir, oysa pamuk buğdaya karşı daha yüksek fiyattan değişilir. İngiltere’deki ücret fiyatlarındaki oynamaların, örneğin ücretlerin artmadığı Kaliforniya’da altının maliyet fiyatını değiştireceği varsayımı, kendi içinde bütün bütün saçmadır. Değerlerin, emek-zamanıyla aynı düzeye getirilmesi ve daha az ölçüde de olsa, maliyet fiyatlarının genel bir kâr oranıyla aynı düzeye getirilmesi, bu doğrudan biçimiyle farklı ülkeler arasında cereyan etmez. Ama, buğdayı, ülke içinde üretilen bir ürünü alalım. Diyelim ki, buğdayın bir. quarteri 40 şilinden 50 şiline çıkmıştır, yani %25 artmıştır. Eğer giysi de %25 arttıysa, o zaman, eskisi gibi 1 quarter buğday değerindedir. Eğer pamuk %25 düştüyse, o zaman eskiden 1 quarter değerimle olan belli miktarda pamuk şimdi 6 bushel buğday değerindedir.[73] Ve bu buğdayla ifade ediş, tam da pamuk ve giysi fiyatlarının oranını temsil eder, çünkü her ikisi aynı dolaşım aracıyla, 1 quarter buğdayla ölçülmektedir.
Öte yandan, bu bakış açısı bir başka bakımdan da saçmadır. Değer ölçüsü olarak ve dolayısıyla para olarak hizmet eden metanın [sayfa 187] fiyatı da hiçbir biçimde mevcut değildir; çünkü aksi halde, para olarak hizmet eden metadan ayrı olarak para olarak hizmet eden ikinci bir metaya daha –çifte değer ölçüsüne– gerek duyarım. Paranın göreli değeri, tüm metaların sayısız fiyatında ifade edilmiştir; metanın değişim-değerinin parayla ifade edildiği bu fiyatların her birinde, paranın değişim-değeri, metanın kullanım-değeriyle ifade edilmiştir. Bu nedenle, paranın fiyatında bir artma ya da düşmeden söz edilemez. Şöyle diyebilirim: Paranın, buğday ya da giysi cinsinden fiyatı aynı kalmıştır; pamuk cinsinden fiyatı artmıştır ya da aynı kapıya çıkmak üzere, pamuğun para-fiyatı düşmüştür. Ama paranın fiyatı artmıştır ya da eksilmiştir diyemem. Ne var ki Ricardo gerçekte, örneğin paranın pamuk cinsinden değerinin arttığında ya da pamuk fiyatının para cinsinden düştüğünde ısrarlıdır; çünkü paranın göreli değeri pamuğun fiyatına göre artmıştır, oysa aynı değeri giysi ya da buğday karşısında korumuştur. Böylece ikisi eşit olmayan bir ölçü ile ölçülmektedir.
“Değerin Değişmeyen ölçüsü Hakkında”ki bu VI. kesim [agy, s. 41] “değerin ölçümü”nü ele alır, ama önemli herhangi bir şey içermez. Değerle, onun yapısındaki ölçütle –yani emek-zamanıyla– meta değerleri için bir dışsal ölçü gereği arasındaki bağlantıyı anlamamıştır; hatta bir sorun olarak bile ortaya atmış değildir.
Bu kesimin hemen baş kısmı, konunun yapay biçimde ele alındığını gösterir.
Bölüm I, kesim VII. “Göreli” ücretler, kârlar ve rantlar konusunda önemli öğreti dışında –ki bu konuya daha sonra döneceğiz–11 bu kesim, para değerindeki bir artış ya da eksiliş ve buna eşlik eden bir ücret artışı ya da eksilişinin, ilişkileri değiştirmeyeceği, yalnızca onların parasal İfadesini değiştirdiği biçimindeki teoriden başka bir şeyi kapsamaz. Eğer aynı meta bir misli sterlinle ifade edilirse, onun, kâra, ücretlere ve ranta ayrışan parçaları da bir misli sterlinle ifade edilir. Ama bu üçünün birbirine oranı ve temsil ettikleri gerçek değerler aynı kalır. Aynı şey, kâr bir misli sterlinle ifade edildiği zaman da geçerlidir — o zaman 100 sterlin 200 sterlinle temsil edilir, öyle ki kârla sermaye arasındaki oransal ilişki, kâr oranı, aynı kalır. Parasal ifadedeki değişiklikler kâr ve sermayeyi eşzamanlı etkiler; ücretler ve rant için de aynıdır. Bu rant için de geçerlidir — elbette acre üzerinden değil, ama tarımda yatırılan sermaye, vb. üzerinden hesap edildiği sürece. Kısacası, bu durumda değişme metalarda değildir.
[5. Ortalama Fiyatlar ya da Maliyet Fiyatları ve Pazar Fiyatları]
[a) Sunuş Niteliğinde Bazı Düşünceler:
Bireysel Değer ve Pazar Değeri; Pazar Değeri ve Pazar Fiyatı]
||543| “Rant Hakkında”ki II. bölümde, farklılık rantı teorisini geliştirirken Ricardo şu tezi öne sürer:
Yukarda ortaya atılan tez, genel çerçevede şöyle ifade edilebilir: Belli bir üretim alanının ürünü olan metanın değerini, o üretim alanındaki her bir kapitalistin ya da işverenin gereksindiği belirli emek-zamanı değil, o üretim alanına ait olan metaların tümünün toplamını, bütününü üretmek için gereksinilen emek [miktarı -ç.] belirler. Bu belirli üretim alanındaki, örneğin pamuklu üretimindeki genel üretim koşulları ve emeğin genel üretkenliği bu alandaki, pamuklu üretimindeki ortalama üretim koşullarıdır ve ortalama üretkenliktir. Bu nedenledir ki, örneğin bir yarda pamuklunun [değerini] belirleyen emek miktarı, onun içerdiği emek miktarı yani imalatçısının ona harcadığı emek miktarı değildir; tüm pamuklu imalatçılarının pazar için bir yarda pamukluyu ürettiği ortalama emek miktarıdır. Bireysel kapitalistlerin, örneğin pamuklu üretimindeki kapitalistlerin üretim yaptığı belirli koşullar kaçınılmaz olarak üç kategoriye ayrılır. Bazıları ortalama koşullarda üretim yaparlar, yani kendi üretim koşulları, o alandaki genel üretim koşullarıyla çakışır. Ortalama koşullar, onların fiilî koşullarıdır. Onların emek üretkenliği ortalama düzeydedir. Onların metalarının bireysel değeri, metaların genel değeriyle çakışır. Örneğin, bir yarda pamukluyu 2 şilinden –ortalama değerinden– satarlarsa, o zaman ürettikleri yardanın in natura12 temsil ettiği değerden satmış olurlar. Bir ikinci kategori, ortalamadan daha iyi koşullarda üretir. Onların metalarının bireysel değeri, genel değerin altındadır. Metalarını genel değerden satarlarsa bireysel değerinin üzerinde satmış olurlar. Son olarak, üçüncü bir kategori, ortalamanın altındaki üretim koşullarında üretim yaparlar.
Şimdi, bu belirli üretim alanından “gereksinilen ürün miktarı”, sabit bir büyüklük değildir. Eğer metaların değeri, ortalama değerin üzerinde belli sınırları aşarsa, “gereksinilen ürün miktarı” düşer — yani bu miktar yalnızca belli bir fiyatta ya da en azından belli fiyat sınırları içinde gereksinilir. Şu halde, daha iyi konumdaki kategori ürünlerini her zaman bireysel değerinin üzerinde satarken, anılan son kategorinin, metalarını bireysel değerinin [sayfa 190] altında satması olasıdır. Kategorilerden hangisinin ortalama değer üzerinde belirleyici etki yapacağı, kategorilerin sayısal oranına ya da oransal büyüklüğüne bağlıdır.[74] Sayısal olarak orta kategori, ötekilere büyük ölçüde ağır basarsa, [ortalama değeri] o belirleyecektir. Eğer bu grup sayıca zayıfsa ve ortalama koşulların altında çalışan grup sayıca güçlü ve başatsa, o zaman bu alandaki ürünün genel değerini o grup belirler; ama bu, sonuncu grupta en kötü konumda olan bireysel kapitalistin belirleyici öğe olduğu anlamına gelmez; hatta bu hiç olası değildir. (Bkz: Corbet.)[75]
Ama bunu bir yana bırakalım. Genel sonuç şudur: Bu grubun ürünlerinin genel değeri –her bir bireysel metanın değeri karşısında hangi konumda olursa olsun– hepsi için aynıdır. Bu ortak değer, bu metaların pazar değeridir — pazarda kendilerini gösterdikleri değerdir. Parayla ifade edildiğinde bu pazar değeri, pazar fiyatıdır; genelde parayla ifade edilen değerin fiyat olması gibi. Fiilî pazar fiyatı bu pazar değerinin kah üzerindedir, kah altındadır, onunla çakışması yalnızca bir raslantıdır. Ancak belli bir süre geçince, dalgalanmalar birbirini götürür ve fiilî pazar fiyatları ortalamasının, pazar değerini temsil eden pazar fiyatı olduğu söylenebilir. Belli bir anda, fiilî pazar fiyatı, bu pazar değerine büyüklük olarak, yani nicelik olarak uysa ya da uymasa bile, her durumda onun nitel karakterini paylaşır, yani pazarda bulunan aynı üretim alanından gelme tüm metalar (kuşkusuz aynı kalitede oldukları varsayılarak) aynı fiyatı taşırlar, yani pratikte, bu alana ait metaların genel değerini temsil ederler.
||544| Dolayısıyla, Ricardo’nun, kendi rant teorisi açısından öne sürdüğü yukardaki tezini, onun havarileri, aynı pazarda aynı zamanda farklı iki pazar fiyatı olamayacağı; ya da pazarda aynı zamanda bulunan aynı tür ürünlerin aynı fiyatı mı ya da –bu fiyatın raslansal özelliklerini burada bir kenara bırakabileceğimize göre– aynı pazar değerini taşıyacağı biçiminde yorumlamışlardır.
Demek ki, bir ölçüde kapitalistler arasındaki, bir ölçüde onlarla meta alıcıları arasındaki, ve bir ölçüde de meta alıcılarının kendi aralarındaki rekabet, belirli bir üretim alanındaki her bireysel metanın değerini, o belirli toplumsal üretim alanına ait toplam metalar kitlesinin gereksindiği toplam toplumsal emek-zamanı kitlesinin belirlemesini sağlar; ayrı metaların bireysel değerlerinin ya da bireysel metanın belli bir üreticiye ya da satıcıya malolduğu emek-zamanının belirlemesini değil. Ancak bundan şu çıkar: Koşullar ne olursa olsun —üretim koşulları, ortalamaya göre daha elverişli olan— birinci gruptaki kapitalistler, fazladan bir kâr sağlarlar; başka deyişle, kârları, bu alandaki genel kâr oranının üstündedir. [sayfa 191] Öyleyse rekabet, belli bir üretim alanı içinde kârları eşitleyerek pazar değerini ya da pazar fiyatını ortaya çıkarmaz. (Bu araştırmanın amacı bakımından, [pazar değeri ile pazar fiyatı arasındaki] ayrımın önemi yoktur; çünkü, pazar fiyatı ile pazar değeri arasındaki oransal ilişki ne olursa olsun, üretim koşullarındaki farklılık –ve dolayısıyla da kapitalist bireyler için farklı kâr oranları– sürer.) Tam tersine burada rekabet, bireysel kârlar yani kapitalist bireylerin kârları arasındaki farklara ve bu alandaki ortalama kâr oranından sapmalara izin vererek, farklı bireysel değerleri, aynı, eşit, farklılaşmamış pazar değerine eşitler. Hatta eşit olmayan üretim koşullan altında üretilmiş metalar için aynı pazar değerini yerleştirerek farklılıklar yaratır; bundan ötürü, eşit olmayan emek üretkenliği sonucu, metalar bireysel eşit olmayan emek-zamanı miktarlarını temsil ederler.
Daha elverişli koşullar altında üretilen meta, daha az lehte koşullar altında üretilene göre daha az emek-zamanı içerir, ama aynı fiyattan satılır ve öyle olmadığı halde sanki aynı emek-zamanını içeriyormuşçasına aynı değere sahip olur.
[b) Ricardo’nun, Pazar Değerinin Oluşumu Süreciyle Maliyet Fiyatlarının
Oluşumunu Birbirine Karıştırması]
Ricardo rant teorisini kurabilmek için, rekabetin yalnızca farklı değil ama aynı zamanda çelişkin etkilerini ifade eden iki önermeye gerek duyar. Birincisine göre, aynı alanın ürünleri, bir ve aynı pazar değerinden satılırlar, bu nedenle rekabet farklı kâr oranlarını, yani genel kâr oranından sapmalar olmasını zorlar, ikincisine göre, kâr oranı, her sermaye yatırımı için aynı olmak durumundadır, yani rekabet, genel bir kâr oranı yaratır. Birinci yasa, aynı üretim alanında yatırılmış çeşitli bağımsız sermayelere ilişkindir. İkincisi, üretimin farklı alanlarında yatırılmış sermayelere ilişkindir. Birinci hareketiyle rekabet, –her ne kadar o özdeş değer farklı kârlara yol açmak durumundaysa da– pazar değerini, yani aynı üretim alanının metaları için aynı değeri yaratır; böylece, farklı kâr oranlarına karşın ya da farklı kâr oranları yoluyla aynı değeri yaratır. İkinci hareket (ki, yeri gelmişken söyleyelim, farklı bir biçimde ortaya çıkar; yani farklı alanların kapitalistleri arasındaki rekabet sermayeyi bir alandan ötekine fırlatıp atarken, öteki rekabet, eğer alıcılar arası bir rekabet değilse, aynı alanın sermayeleri arasında cereyan eder) rekabetin maliyet fiyatını, başka deyişle, üretimin çeşitli alanlarında aynı kâr oranını –her ne kadar bu özdeş kâr oranı, değerlerin eşitsizliğine ters ise de ve bu yüzden [sayfa 192] ancak delerlerden farklı olan fiyatlar tarafından yaratılabilirse de yaratmasını sağlar.
Ricardo, rant teorisi için bu önermelerin her ikisine de –yani eşit olmayan kâr oranıyla eşit değer ya da fiyat ve eşit olmayan değerlerle eşit kâr oranı– gereksinim duyduğu için çok dikkat çekicidir ki, bu ikili belirlemeyi algılamaz ve hatta, her ne kadar yukarda alıntılanan parçada13, pazar fiyatını, farklılık rantını rant biçiminde somutlaşan artı-kârları açıklamak için temel olarak kullanıyorsa da “Doğal Fiyat ve Pazar Fiyatı Hakkında”ki bölüm IV’te pazar fiyatına ex professo eğildiği kesimde pazar fiyatıyla ve pazar değeriyle hiç ilgilenmez. ||545| Tersine burada yalnızca farklı üretim alanlarındaki fiyatların, maliyet fiyatlarına ya da ortalama fiyatlara indirgenişini ele alır yani farklı üretim alanlarının pazar değerleri arasındaki ilişkilerle ilgilenir, her bir alandaki pazar değerinin kurulmasıyla değil; ve bu kurulmadıkça da pazar değeri hiçbir biçimde varolamaz.
Her bir belli alanın pazar-değerleri ve dolayısıyla her bir belli alanın pazar fiyatları (eğer pazar fiyatı “doğal fiyat”la çakışırsa, başka deyişle, yalnızca, değeri para biçiminde temsil ederse) farklı alanlarda [yatırılmış -ç.] eşit büyüklükteki sermayelere karşılık –bu sermayelerin farklı dolaşım süreçlerinden kaynaklanan farklı [kâr oranlarından -ç.] ayrı olarak– çok farklı kâr oranları ortaya çıkarabilir; değişen ve değişmeyen sermayeleri çok eşitsiz oranlarda kullanabilir ve dolayısıyla çok eşitsiz artı-değerler, onun sonucu olarak da çok eşitsiz kârlar bırakabilir. Farklı üretim alanlarında aynı kâr oranının üretilmesi ve eşit büyüklükteki sermayelerin eşit ortalama kâr bırakması için, çeşitli pazar değerlerinin aynı düzeye getirilmesi, dolayısıyla, yalnızca, pazar değerlerinin, fiilî değerlerden farklı olan maliyet fiyatlarına dönüştürülmesiyle olanaklıdır.14
Rekabetin, aynı üretim alanı içinde sağladığı şey, belli bir alandaki metanın değerinin, onun için gereksinilen ortalama emek-zamanıyla belirlenmesidir; yani pazar değerinin yaratılmasıdır. Rekabetin, farklı üretim alanları içinde sağladığı şey ise, farklı pazar değerlerini, pazar fiyatlarıyla –ki bunlar fiilî pazar değerlerinden farklı olan maliyet fiyatlarıdır– aynı düzeye getirmek suretiyle, farklı alanlarda aynı genel kâr oranını yaratmaktır. Bu ikinci durumdaki rekabet, hiçbir biçimde, metaların fiyatlarını değerlerine benzeştirme eğilimi göstermez; tam tersine metaların değerlerini, [sayfa 193] o değerlerden farklı olan maliyet fiyatlarına indirgeme, molaların değerleriyle maliyet fiyatları arasındaki farklılıkları ortadan kaldırma eğilimi gösterir.
Ricardo’nun bölüm IV’te incelediği, yalnızca bu ikinci tür süreçtir ve çok gariptir, bu süreci, meta fiyatlarının –rekabet yoluyla– değerlerine indirgenmesi olarak görür; pazar fiyatının (değerden farklı olan fiyatın) doğal fiyata (parayla ifade edilen değere) indirgenmesi olarak görür. Ne var ki bu gaf, maliyet fiyatı ile değeri özdeşlediği15 “Değer Hakkında”ki bölüm I’de yaptığı yanlışlıktan kaynaklanmıştır; bu özdeşleme ise, henüz yalnızca “değer”i açıklamakla ilgilendiği, bu nedenle de yalnızca “meta” ile ilgilenmesi gerektiği noktada, genel kâr oranına ve daha gelişkin kapitalist üretim ilişkilerinden kaynaklanan koşullara dalmasından ileri gelmiştir.
Bu nedenle Ricardo’nun bölüm IV’teki tüm yöntemi oldukça yapaydır. “Arz ile talep arasındaki dalgalı ilişkiler nedeniyle metaların “fiyatında [gözlenen -ç.] raslansal ve geçici oynamalar ...”dan (agy, s. 80) yola çıkar.
Ricardo’nun incelediği ve zaman zaman bilinçsizce birbirine karıştırdığı [bu iki hareketten -ç.] daha yapay olan ikincisidir. Kuşkusuz her ikisini de ortaya çıkaran “aynı ilke”dir; yani
Bütün bunların hepsi Adam Smith’in çalışmasında var. Ricardo da şöyle diyor:
[c) Ricardo’nun iki Farklı “Doğal Fiyat” Tanımı.
Emek Üretkenliğindeki Değişikliklerin Maliyet Fiyatında Yol Açtığı
Değişiklikler]
Bölüm IV’ün başında Ricardo, doğal fiyat [teriminden -ç.] metaların değerini, yani göreli emek-zamanı tarafından belirlenen fiyatını ve pazar fiyatı [teriminden -ç.], bu doğal fiyat ya da değerden raslansal ve geçici sapmaları anladığını söyler ||547|. Bölümün daha ilerdeki bölümleri boyunca ise, doğal fiyat [teriminden -ç.], çok daha farklı bir şeyi, adıyla söylersek, değerden farklı olan [sayfa 196] maliyet fiyatım anlar — ve bu noktada çok açıktır. Böylece de rekabetin, değeri maliyet fiyatına nasıl dönüştürdüğünü yani değerden sürekli sapmalar yarattığını göstermek yerine, Adam Smith’i izleyerek, farklı işlerdeki pazar fiyatlarını nasıl maliyet fiyatlarına indirgediğini gösterir.
Bu bağlamda bölüm IV şöyle başlar:
Demek ki Ricardo, rekabet yoluyla eşitlemeden, yalnızca, fiilî fiyatların ya da fiilî pazar fiyatlarının maliyet fiyatları çevresinde ya da değerden farklı olan doğal fiyat çevresinde dolanmasını ve farklı üretim dallarındaki pazar fiyatının, genel maliyet-fiyatlarıyla yani farklı işlerdeki gerçek değerlerden farklı olan fiyatlarla aynı düzeye getirilmesini anlıyor:
Ricardo sözü sürdürüyor:
Her zamanki gibi, Ricardo bu bölümü, izleyen incelemelerinde, pazar fiyatlarının, maliyet fiyatından raslansal sapmalarını “... tümüyle [...] araştırma dışı [...] tutacağı”nı (agy, s. 85) söyleyerek bitirir; ama, maliyet fiyatlarıyla çakıştığı ölçüde, pazar fiyatlarının, metaların gerçek değerinden sürekli olarak saptığı gerçeğine hiç dikkat etmez ve değerin yerine maliyet fiyatını koyduğu gerçeğini görmezden gelir.
“Talebin ve Arzın Fiyatlar Üzerindeki Etkisi Hakkında”ki XXX. bölüm. Burada Ricardo, sürekli fiyatı, talep ve arzın değil, maliyet fiyatının belirlediği önermesini savunur; dolayısıyla, maliyet fiyatını, değerin belirleyişi ölçüsünde değerin de sürekli fiyatı belirlediğini savunur. Meta fiyatlarının, hepsi %10 kâr bırakacak ölçüde uyarlanmış ve ayarlanmış olması koşuluyla, bu fiyatlardaki ömürlü her değişikliği, değerlerindeki yani üretimleri için gereken emek-zamanındaki değişiklik belirleyecektir. Genel kâr oranını bu değer belirlemeye devam ettikçe, değerdeki değişiklik de maliyet fiyatlarındaki oynamaları belirlemeye devam edecektir; kuşku yok ki, bu yolla da maliyet fiyatlarıyla değerler arasındaki farklılık ortadan kaldırılmış olmamaktadır, o da işin ayrı yanı. Ortadan kaldırılan şey yalnızca, değerle fiilî fiyat arasındaki farkın 11 548İ, maliyet fiyatlarıyla değerler arasındaki farktan, genel kâr oranının ortaya çıkardığı farktan daha büyük olmamasıdır. Metaların değerindeki değişiklikle birlikte, maliyet fiyatları da değişir. “Yeni bir [sayfa 198] doğal fiyat” (s. 460) oluşur. Örneğin eğer işçi, eskiden on şapka üretebildiği süre içinde şimdi yirmi şapka üretiyorsa, ve ücretler de şapkanın maliyetinin yansını oluşturuyorsa, o zaman, yirmi şapkanın giderleri, yani üretim maliyeti –bu maliyet ücretlerden oluştuğu ölçüde– yan yarıya düşer. Çünkü eskiden on şapka için ödenen ücretler, şimdi artık yirmi şapka için ödenmektedir. Böylece her bir şapka, ücretlere yapılan harcamanın yalnızca yarısını içerir. Şapka imalatçısı şapkaları aynı fiyattan satsaydı, maliyet fiyatının üstünde satmış olurdu. Daha önce kâr oranı %10 idiyse –belli miktarda şapka üretimi giderlerinin %50’sinin hammadde, vb. %50’sinin emek için olduğunu varsayarsak– şimdi artık %462/3 olurdu. [Giderler] şimdi artık 50 hammadde ve 25 ücretlerden oluşurdu. Meta eski fiyattan satılırsa o zaman kâr 35/75 ya da 462/3 olurdu. Değerdeki düşmenin sonucu olarak, yeni doğal fiyat da o ölçüde düşer ki, fiyat yalnızca %10 kâr bırakır. Değerdeki ya da metanın üretimi için gerekli emek-zamanındaki azalma, kendini, aynı miktarda meta için daha az emek-zamanının kullanıldığı, dolayısıyla daha az ödenmiş emek-zamanı ve daha az ücret ödenmiş olduğu gerçeğinde ortaya koyar; ve bunun sonucu olarak maliyetler, ödenen ücretler (yani ücret miktarı; bu, ücret oranlarında bir düşüşü öngörmez), her bir münferit metanın üretimi için oransal olarak düşer.
Şapka yapımının kendisinde, değerde bir değişiklik olmuşsa durum budur. Eğer aynı şey hammaddelerin ya da araç-gereçlerin üretiminde sözkonusu olsaydı, o zaman benzer biçimde, bu alanlarda belli miktardaki ürünün üretimi için gereken ücretlerin azalmasında ifadesini bulacaktı; ama şapka yapımcısı için, onun değişmeyen sermayesinin maliyetinin azalması anlamına gelecekti. Maliyet fiyatları ya da “doğal fiyatlar” (ki, “doğa” ile hiçbir ilgisi yoktur), metaların değerindeki bir değişiklik –burada bir düşme– sonucu olarak iki biçimde düşebilir.
[Birincisi], belli miktar metanın üretimi için harcanan, ödenmiş ve ödenmemiş emek olmak üzere, toplam mutlak emek miktarındaki düşmeden ötürü, bu metaların üretimi için harcanan ücretlerdeki düşme nedeniyle.
İkincisi: Emeğin üretkenliğindeki artış ya da eksiliş nedeniyle (ki, değişen sermayenin değişmeyen sermayeye oranı düşerse biri, geçim nesneleri ve geçim araçları pahalı hale geldiği için ücretler artarsa öteki olasıdır) artı-değerin meta değerine ya da metanın içerdiği emek değerine oranı değişirse, o zaman kâr oranı artar ya da eksilir ve emeğin toplamı farklı biçimde bölünür.
Sonuncu durumda, üretim fiyatları ya da maliyet fiyatları, [sayfa 199] ancak, emek değerindeki oynamalardan etkilendiği ölçüde değişebilir. Birinci durumda emeğin değeri aynı kalır. Ancak ikinci durumda, değişen, meta değerleri değildir, yalnızca [gerekli] emekle artı-emek arasındaki [emek -ç.] dağılımıdır. Üretkenlikteki ve dolayısıyla, bireysel metanın değerindeki değişiklik, bu durumda, her koşulda, sözkonusu olacaktır. Aynı sermaye, eskiye bakışla, bir durumda daha fazla meta üretecektir, ikinci de daha az. [Bu sermayenin -ç.] içinde somutlaştığı metaların toplam oylumu aynı değere sahip olacaktır, ama bireysel metanın değeri farklı olacaktır. Her ne kadar ücretin değeri, metaların değerini belirlemezse de (işçinin tükettiği maddeler arasına giren) metaların değeri ücretin değerini belirler.
Üretimin değişik dallarındaki metaların maliyet fiyatları bir kez yerine oturduktan sonra, birbirleri karşısında, metaların değerindeki herhangi bir değişiklik sonucu, göreli olarak artar ya da eksilirler. Eğer emeğin üretkenliği artarsa, belli bir metanın üretimi için gereken emek-zamanı azalır ve bu nedenle değeri düşer; üretkenlikteki bu değişiklik, son süreçte kullanılan emekte de olsa, değişmeyen sermayede kullanılan emekte de olsa, bu metanın maliyet fiyatı, ona uygun olarak düşmek durumundadır. Bu metaya harcanan mutlak emek miktarı azalmıştır, demek ki bu metanın içerdiği ödenmiş emek ve ona harcanan ücret miktarı da –ücret oranı aynı kaldığı halde–azalmıştır. Eğer meta eski maliyet fiyatından satılmış olsaydı, genel kâr oranından daha yüksek bir kâr bırakırdı; çünkü bu kâr, daha önce daha yüksek gidere göre %10’du. Dolayısıyla, şimdi, daha azalmış gider karşısında %10’dan fazla olurdu. Bunun tersine, emeğin üretkenliği azalırsa, metaların gerçek değerleri artar. Kâr oranı –ya da aynı kapıya çıkmak üzere maliyet fiyatları– belliyse, maliyet fiyatlarındaki göreli artış ve eksilişler, metaların gerçek değerindeki artış ya da eksilişlere, değişmelere bağlıdır. Bu değişme sonucu yeni maliyet fiyatları, ya da Smith’i izleyerek Ricardo’nun dediği gibi “yeni doğal fiyatlar” eskisinin yerini alır.
Alıntılamakta olduğumuz bölüm XXX’da Ricardo doğal fiyatı yani maliyet fiyatını, kesin bir dille, doğal değerle yani emek-zamanı tarafından belirlenen değerle özdeş sayar.
Ricardo sonrasında bir sürü insanın, yani Say gibilerin, değerin emek-zamanıyla belirlenişi konusunda en küçük bir kuşku duymaksızın, “üretim maliyeti”ni, neden fiyatların sonal düzenleyicisi diye kabullendiklerini, hatta emek-zamanını doğrudan yadsırken, üretim maliyetine sarıldıklarını, bu kargaşa çok iyi açıklıyor.
Ricardo’nun bu gafı ve onun sonucu olan hatalı rant, vb. açıklaması kadar, kâr oranı, vb., konusundaki yanlış yasaları da artı-değer ile kârı birbirinden ayırdetmeyı başaramayışından ileri gelir; ve genel olarak tanımlara yaklaşımı öteki ekonomistlerinki gibi, ham ve kapsamsızdır. Aşağıda, Smith’in tuzağına düşmesine nasıl izin verdiği görülecektir. |549||
*
||XII-636| Şimdiye kadar söylenenlere bir de şu yorumu ekleyelim: Ricardo, doğal fiyatın değerin parasal ifadesi olduğunun ve değerin kendisi değişmeksizin, değerli metallerin değerindeki bir değişiklik nedeniyle değişebileceğinin ötesinde, değer ile doğal fiyat arasında başka herhangi bir farktan haberdar değildir. Ne var ki [sözünü ettiği -ç.] bu değişiklik, yalnızca değerin para olarak ifade edilmesini ya da tartılmasını etkiler. Dolayısıyla örneğin şöyle der:
[B. ADAM SMİTH’İN MALİYET FİYATI TEORİSİ]
[1. Smith’in Maliyet Fiyatları Teorisindeki Yanlış Varsayımları.
Ricardo’nun, Değer ile Maliyet Fiyatını Smith’vari Özdeşlemeye Bağlı
Kılmasından İleri Gelen Tutarsızlığı]
||XI-549| Her şeyden önce belirtmek gerekir ki Adam Smith’e göre de
Adam Smith, ilkin değişim-değerinin, belli miktarda emek miktarından oluştuğunu açıklar, ve hammaddeler vb. çıkarıldıktan sonra, değişim-değerindeki değerin, emeğin ödenmiş kısmıyla ödenmemiş kısmını kapsadığını, bu ikinci kısmın da kârla rantı içerdiğini söyler (kâr da kendi içinde kâra ve faize ayrıştırılabilir). Bunu gösterdikten sonra Adam Smith aniden çark eder ve değişim-değerini ücretlere, kâra ve ranta ayrıştırmak yerine bunları, değişim-değerini oluşturan öğeler diye ilan eder; onları ürünün değişim-değerini yapan bağımsız değişim-değerleri haline getirir; metanın değişim-değerini, birbirinden bağımsızca ve ayrı ayrı belirlenmiş ücret, kâr ve rant değerlerinden kurar. Bunlar, kaynaklarını değerden alacak yerde, değerin kaynağı haline gelirler.
Şimdi, Smith “metaların doğal fiyatı” ile “pazar fiyatı” arasındaki ayrımı, işte bu ters, baş aşağı başlangıç noktasından [yola çıkarak -ç.] geliştirir. Ricardo bunu Adam Smith’ten alır, ama Adam Smith’in “doğal fiyat” dediği şeyin, onun önermelerine göre, rekabetten kaynaklanan maliyet fiyatından başka bir şey olmadığı gerçeğini unutur; Smith’in gözünde, bu maliyet fiyatının, metanın “değeri” ile özdeş olduğu gerçeğini unutur; doğal ki, Smith’in kendisi bir dış görünüşten çıkardığı, yani metaların değişim-değerinin birbirinden bağımsızca belirlenmiş ücretler, kâr ve rantın üstüste konmasından oluştuğu biçimindeki bir dış görünüşten çıkardığı yanlış kavrama sarıldığı ve daha temelli yaklaşımını unuttuğu sürece... Ricardo bir yandan başından sonuna kadar karşı çıkarken, bir yandan, Smith’in, tam da bu kavrama dayandırdığı maliyet fiyatını ya da doğal fiyatı değişim-değeri ile özdeşlemesini ya da karıştırmasını benimser. Adam Smith’in durumunda bu karıştırma, kendi düşüncesiyle uyumludur, çünkü onun doğal fiyat araştırması bir bütün olarak, değer konusundaki yanlış ikinci görüşünden yola çıkar. Oysa Ricardo’nun konumu, hiç bağışlanır gibi değildir, çünkü Adam Smith’in bu yanlış görüşünü hiçbir yerde kabul etmiş [sayfa 202] olmadığı halde, ex professo, bir tutarsızlık olarak karşı çıkar. Adam Smith, onu bir kez daha doğal fiyatı ile tuzağına düşürmeyi başarmıştır.
Metanın değerini, ayrı bir biçimde belirlenen ücretin, kârın ve rantın değerlerinden, bunların bileşiminden çıkardıktan sonra, Adam Smith, kendine, bu birincil değerlerin nasıl belirlendiğini sorar ve burada, fenomenlerin rekabetteki görünümlerinden yola çıkar.
“Metaların Doğal ve Pazar Fiyatı Üzerine”, kitap I, bölüm VII [‘de şöyle der:]
Kâr, genelde, maliyet fiyatına katılmalıdır; çünkü maliyet fiyatına %10 yerine yalnızca %9 oranında bir kâr katılsaydı ben aldatılmış olurdum.[77]
Adam Smith’in, bir yandan, kapitalist üretim temsilcisinin düşüncelerini naif bir biçimde ifade etmesi ve olup bitenleri, kapitalist üretim temsilcisinin düşündüğü ve gördüğü biçimiyle, pratikte onu etkilediği ve yüzeyden bakınca görüldüğü kadarıyla cesaretle ve ayrıntılı olarak sunması, öte yandan da zaman zaman, olgular arasındaki daha derin ilişkileri ortaya koyması, onun yapıtına sevimliliğini veren şeylerdir.
Adam Smith’in, doğaldır ki, her bir “bireysel” kapitalist için değişmeyen sermayenin varlığını kabul etmesine karşın –bu noktada her ne kadar işin tam olarak farkındaysa da– metanın tüm değerini neden ranta, kâra ve ücretlere indirgediğini açıkça görebiliriz. Çünkü, [eğer bunlara indirgemeseydi -ç.] şunu söylemesi gerekecekti: Bir metanın değeri ücretlerden, kârdan, ranttan ve ücretleri, kârı, rantı içermeyen bir değer parçasından oluşur. Bu durumda da değeri ücretlerden, kârdan ve ranttan bağımsız olarak belirlemek zorunlu hale gelecekti.
Metanın fiyatı ortalama ücretler, vb. için yapılan harcamaların yanısıra, eğer ortalama kârı ve –metaya rant girmişse– ortalama rantı da kapsıyorsa, o zaman meta doğal ya da maliyet fiyatından satılıyor demektir ve bu maliyet fiyatı değerine eşittir; çünkü o değer, ücretlerin, kârın ve rantın doğal değerlerinin toplamından başka bir şey değildir.
||551| Rekabet konusundaki konumunu ortaya koyduktan ve belli bir kâr oranını vb. veri kabul ettikten sonra, Adam Smith, işin geri kalan kısmında doğal fiyatı ya da maliyet fiyatını, özellikle [sayfa 204] pazar fiyatından ayrı bir fiyat olarak maliyet fiyatını doğruca yorumlar.
Metanın bu maliyet fiyatı, fiilî fiyatından ya da pazar fiyatından farklıdır. ([OUP, c. I, s. 62; Garnier] agy, s. 112.) İkincisi arza ve talebe bağlıdır.
Adam Smith, buradan giderek, genelde “pazara herhangi bir meta getirmek için kullanılan yıllık iş miktarı”nın, toplumun gereksinimlerine ya da “fiilî talep”e tekabül edeceği sonucuna varır ([OUP, c. I, s. 64; Garnier] agy, s. 117).
Bu noktada Smith, metaların gerçek değerlerindeki oynamaların doğal fiyatlara ya da maliyet fiyatlarına etkisine yalnızca söz arasında bir dokunur-geçer.
Aşağıdaki parçada Adam Smith, ayrıca, sermayelerin bir üretim alanından ötekine göç etmesinin, farklı üretim alanlarında, maliyet fiyatlarını nasıl oluşturduğunu da [gösterir]. Ama bu noktada Ricardo kadar açık değildir. Çünkü, eğer ||552| metanın fiyatı, doğal fiyatının altına düşerse, o zaman, bu sava göre, o durum, bu fiyatı yapan öğelerden birinin, doğal oranın altına düşmesinden ileri gelir. Demek ki, bu, yalnızca sermayelerin geri çekilmesinden ya da göç etmelerinden değil, ama emeğin, sermayenin ya da toprağın bir alandan ötekine göç etmesinden ötürüdür. Adam Smith’in görüşü bu noktada, Ricardo’nunkinden daha tutarlıdır, ama yanlıştır.
[2. Adam Smith’in, Ücretlerin, Kârın ve
Rantın “Doğal Oranı” Teorisi]
“Emeğin Ücreti Hakkında”ki bölüm VIII:
Ücretler hakkındaki bölümün başında Smith –yanılsamalı rekabet görüşünü bir yana bırakarak– her şeyden önce, artı-değerin gerçek yapısını ortaya koyar ve kâr ile rantı yalnızca artı-değerin biçimleri olarak görür.
Ücretlerin doğal oranını belirlemekte temel yaptığı şey, bizzat emek-gücünün değeri, gerekli ücrettir.
(Örneklersek, diyelim ki sermaye birikiminin artışını [işler], ama bu artışı belirleyen şeyin ne olduğunu söylemez; çünkü bu birikim, ya ücret oranları göreli düşük ve emek üretkenliği yüksek olursa (ki bu durumda ücretlerdeki artış, önceki dönemin süreğen düşük ücret düzeyinin sonucudur) ya da birikim oranı düşük, ama emek üretkenliği yüksek olursa, yani ancak bu iki durumda hızlı [sayfa 207] olabilir. Bu açıdan, Adam Smith’in, ücret oranını birinci durumda kâr oranından (yani ücret oranından) çıkarması, ikinci durumda ise brüt kâr oranından çıkarması gerekirdi; ama bu da onun meta değerini araştırmasını gerektirirdi.)
Adam Smith, meta değerini, bu değeri oluşturan öğelerin biri olan emeğin değerinden çıkarmaya çalışır. Öte yandan, ücret düzeyini “emeğin ücreti ... tüketim mallarının fiyatına göre dalgalanmaz” ([OUP, c. I, s. 82; Garnier], agy, s. 149) ve “emeğin ücreti, tüketim mallarının fiyatına göre dalgalanmaktan çok, yerden yere değişiklik gösterir” ([OUP, c. I, s. 82; Garnier] agy, s. 150) sözleriyle açıklar.
İşin aslında [VIII. -ç.] bölüm, asgari ücretin, yani öteki adıyla emek-gücünün değerinin tanımı dışında, soruna ilişkin hiçbir şey içermez. Burada Adam Smith, içgüdüsel olarak, daha temelli savının ağını örmeye yeniden başlar, ama ipin ucunu bir kez daha kaçırır, öyle ki, yukarda anılan tanımlama bile hiçbir anlam [ifade etmez]. Neden mi? Gerekli geçim nesnelerinin ve dolayısıyla genel olarak metalar in değerinin belirlenişini nasıl açıklar? Bir ölçüde emeğin doğal fiyatıyla. Peki bu nasıl belirlenecek? Gerekli tüketim maddelerinin ya da genel olarak metaların değeriyle. Bir kısır döngü, işin geri kalanına gelince, emeğin doğal fiyatı konusunda tek söz etmez, ||553| yalnızca ücretlerin, doğal oran düzeyinin üstüne yükselmesini araştırır; ücret artışlarının sermaye birikiminin yani sermayenin adım adım biriktirilmesinin hızıyla orantılı olduğunu gösterir. Ondan sonra, toplumda bu durumun gerçekleştiği farklı koşulları inceler ve son olarak, meta değerinin ücretlerle ve ücretlerin de gerekli geçim nesnelerinin değeriyle belirlendiği [savının -ç.] suratına tokadı yapıştırır –İngiltere’de durumun böyle olmadığını gösterir. Ara yere Malthus’vari bir sav da sıkıştırılır– ücretleri gerekli geçim nesneleri belirler, ama yalnızca işçinin yaşamasını sağlamaya yetecek miktarda değil, nüfusun da yeniden-üretilmesini [sağlamaya yetecek miktarda] gerekli geçim nesneleri belirler.
Daha açık bir ifadeyle söylersek, Adam Smith, onsekizinci yüzyılda ücretlerin özellikle İngiltere’de arttığını kanıtlamaya çalıştıktan sonra, bunun “toplum için bir yarar mı yoksa bir rahatsızlık konusu mu olduğu” sorusunu ortaya atar ([OUP, c. I, s. 87; Garnier] agy, s. 159). Bununla bağlantılı olarak, kârın ve rantın, işçinin ürününün kısımlarından başka bir şey olmadığı biçimindeki daha köklü görüşüne, geçici olarak geri döner, işçiler, diyor Adam Smith:
Adam Smith “olağanı bir parça aşan bol tüketimin bazı işçileri işsiz bırakabileceği” görüşüne karşı çıkmayı sürdürür ([OUP, c. I, s. 92; Garnier] agy, &. 169).
Daha sonra da işçilerin bolluk yıllarında, darlık yıllarına göre daha çok işsiz kaldıklarının doğru olup olmadığını ve ücretlerle tüketim maddeleri fiyatı arasındaki genel ilişkinin ne olduğunu araştırır. Burada bir kez daha tutarsızlık sökün eder.
“Emeğin parasal fiyatını zorunlu olarak iki koşul belirler: emeğe yönelik talep ve zorunlu tüketim ve yaşam araçlarının fiyatı. ... Emeğin parasal fiyatını, bu miktarı” (zorunlu tüketim ve yaşam araçları miktarını) “satın almak için gerekli olan belirler” ([OUP, c. I, s. 95-96; Garnier] agy, s. 175).
İyi ve kötü yıllardaki [artış ve düşüş] nedenleri birbirini dengeler. [sayfa 210]
||555| Bölüm IX: “Sermaye Kârları Konusunda” Burada, doğal fiyatı ya da metaların değerini belirleyen ve oluşturan ikinci öğenin doğal oranı araştırılıyor. Adam Smith’in, kâr oranındaki düşmenin nedeni hakkında söyledikleri ([Garnier] agy, s. 179, 189, 190, 193, 196, 197, vb.) daha ilerde ele alınacaktır.20 [sayfa 211]
Adam Smith burada ciddi güçlüklerle karşı karşıya gelmiştir. Ücretin “ortalama oranı”nın belirlenişinin bile “ücretlerin alışılmış oranı”nın araştırılmasından ([OUP, c. I, s. 98; Garnier] agy, s. 179), fiilen geçerlikte olan ücret oranının araştırılmasından başka bir şey olmadığını söyler.
oysa, metaların doğal fiyatını, tam da “değer”i oluşturan öğelerinden biri [sıfatını taşıyan -ç.] doğal kâr oranı aracılığıyla belirleyeceğimiz varsayılır. Bu [doğal kâr oranının belirlenişi] tek bir daldaki tek bir kapitalist için aslında zordur.
“En düşük olağan kâr oranı [ise -ç.], her zaman, her sermaye sahibinin yüzyüze bulunduğu, zaman zaman ortaya çıkabilecek kayıpları karşılamaya yetecek kadardan bir parça fazla olmalıdır. Asıl [sayfa 213] ya da net kâr, yalnızca bu fazlalıktır” ([OUP, c. I, s. 107; Garnier] agy, s. 196).
Burada Adam Smith kârı, yalnızca fiyata bindirilmiş bir ek gibi algılıyor; çünkü bölümün sonunda şöyle diyor:
{ Üretken emek, üretken-olmayan emek:
Bölüm birçok keskin gözlemle ve önemli yorumlarla doludur.
“Pazarın genişliği, daha geniş çapta sermayelere kullanım alanı açarak, görünürdeki kârı azaltır; ama daha uzak yerlerden mal sağlanmasını gereksinerek temel maliyeti artırır. Böylece birinin azalmasına karşılık ötekinin artması, görünüşe göre birçok durumda, birbirini dengeler” (ekmek, et, vb. maddeler de) ([OUP, c. I, s. 126; Garnier] agy, s. 232).
“Küçük kasabalarda ve kırsal alandaki köylerde, pazarın darlığı nedeniyle, sermaye genişlerken ticaret her zaman [aynı biçimde -ç.] genişlemeyebilir. Bu nedenle, o tür yerlerde, gerçi belli bir bireyin kâr oranı çok yüksek olabilir, ama kâr toplamı ya da miktarı, hiçbir zaman çok büyük olamaz, elbette yıllık birikimi de. ... Bunun tersine, büyük kentlerde, sermaye artarken ticaret de genişletilebilir ve tutumlu ve başarılı bir bireyin kredisi de sermayesinden daha hızlı büyüyebilir, işi, her ikisinin miktarıyla orantılı olarak genişler” ([OUP, c. I, s. 127; Garnier] agy, s. 233).
||558| Ortaçağda kentlerdeki sermaye birikimiyle ilgili olarak Adam Smith bu bölümde, [bu birikimin -ç.] esas olarak (ticaret ve onun yanısıra imalat yoluyla) kırsal alanın sömürülmesinden ileri geldiğini çok doğru bir biçimde ortaya koyar. (Bunlara ek olarak tefeciler ve hatta yüksek finans, kısacası para tüccarları da vardı.)
“Her kent tüm tüketim mallarını ve sanayisinin tüm hammaddelerini kırsal kesimden sağlamıştır. Bunların karşılığında ödemeyi iki biçimde yapmaktadır. Birincisi, o hammaddelerin bir bölümünü, üzerinde çalışıp işleyerek ve kırsal kesime geri göndererek öder; bu durumda fiyat, işçilerin ücretleriyle ve onların ustalarının ya da işverenlerinin kurlarıyla artmıştır; ikincisi, kırsal kesime, ya başka ülkelerden ya da ülkenin uzak yerlerinden kente ithal edilmiş olan ham ve mamul üründen birer parçasını göndererek öder; bu durumda da o malların orijinal fiyatı taşıyıcıların ya da denizcilerin ücretleriyle ve onları çalıştıran tüccarın kârıyla artmıştır. Bu ticaret dallarından birincisinde kazanılan şey, kentin imalat yoluyla sağladığı avantajdır, ikincisinde kentin ülke içinde ve dış ticarette elde ettiği avantajdır, işçilerin ücretleri ve onların farklı farklı patronlarının kârları, her iki durumdaki kazancın tümünü oluşturur. Bu nedenledir ki, düzenlemeler, her ne olursa olsun, ücretlerle kârları, aksi halde olabilecek olanın ötesine geçirerek yükseltme ve kentin kendi emeğinin daha küçük bir parçasıyla kırsal alan emeğinin ürettiği ürünün daha büyük bir parçasını satın almasını sağlama eğilimini yansıtır” ([OUP, c. I, s. 140-141; Garnier] agy, s. 258-259).
(Dolayısıyla burada –agy, c. I, kitap 1, bölüm X, s. 259– Adam Smith değerin emek miktarı ile belirlenmesi biçimindeki doğru değer anlayışına geri gelir. Onun artı-değer teorisi incelenirken, bu, bir örnek olarak alıntılanmalıdır. Kentle kırsal kesim arasında değişime giren metaların fiyatları, eşit emek miktarlarını temsil ediyorlarsa o zaman bu fiyatlar, metaların değerine eşit demektir. Değişimin her iki ucundaki kâr ve ücretler, dolayısıyla, bu değerleri belirler, ama kârı ve ücretleri, bu değerlerin bölünüşü belirler. Bundan ötürüdür ki, Adam Smith kırsal alanın daha büyük miktardaki emeğine karşı daha küçük miktarda emeği değişen kentin, [sayfa 217] kırsal alana göre daha fazla bir kâr ve daha fazla bir ücret elde ettiği sonucuna varır. Eğer kent kendi metalarını kırsal kesimi’ değerlerinden daha fazlasına satmasaydı, durum böyle olmazdı. O durumda “ücretler ve kârlar”, “aksi halde olabilecek olanın ötesine geçerek” yükselmezdi. Demek ki, ücretler ve kâr eğer kendi doğal düzeylerindeyseler, o zaman metanın değerini belirlemezler, ama metanın değeri onları belirler. O zaman kâr ve ücretler, ancak, onların varlık koşulu olan belli bir değerin bölüşümünden çıkabilir; ne var ki bu değer, önceden var sayılan kârların ve ücretlerin sonucu olamaz.)
“Kentin, ithal ettiği yıllık erzak ve malzeme için gerçekten ödediği fiyat, yıllık olarak ihraç ettiği mamul ürün ve öteki mal miktarıdır. İkinciler ne kadar pahalıya satılırsa birinciler o kadar ucuza satın alınır. Kentin emeği daha çok, kırsal kesimin emeği daha az avantajlı hale gelir” ([OUP, c. I, s. 141-142; Garnier] agy, s. 259-260).
Buraya kadar söylenenlerden, şu husus açıkça görülmektedir: Adam Smith metanın maliyet fiyatını ya da doğal fiyatını, metanın değeriyle özdeşlediği zaman, bunu, önce değer konusundaki doğru yaklaşımını terk ederek ve onun yerine rekabet fenomeninden kaynaklanan ve bu fenomenin çağrıştırdığı bir görüşü koyarak yapar. Rekabette, pazar fiyatının düzenleyicisi, görünüşe göre, değer değil –sözümona, metanın değeri olarak, yani içinde varolan fiyat olarak– maliyet fiyatıdır. Ama rekabette bu maliyet fiyatı görünüşe göre, belli bir ortalama ücret, kâr ve rant tarafından temsil edilir. Dolayısıyla Adam Smith bunları meta delerinden ayrı ve bağımsız olarak –hatta daha çok doğal fiyatın öğeleri olarak– yerleştirmeye çalışır. Esas çabası, bu Adam Smith türü sapmayı reddetmek olan Ricardo ||560|, o sapmayı ister-istemez izleyen sonucu –yani değerle maliyet fiyatının özdeşliğini– her ne kadar bu sonuç Ricardo’da mantıksal olarak olanaksız ise de kabul eder. [sayfa 220]
1 Bkz:Bucilt,s. 134. -Ed.
2 Bkz: Bu cilt, s. 28-29, 128-129, 132-133. -Ed.
3 Geçerken, söz arasında -ç.
4 Tersi. -ç.
5 İlk bakışta.
6 Bay Rodbertus, İngiltere’de tohumluğun “satın alındığı”nı burada görebilir.
7 Ondalık sistemden önce 1 İngiliz sterlini 20 şilindi, -ç.
8 El yazmasında “sabit sermayenin” -Ed
9 Elyazmasında “sermayelerin, sahiplerine dönüş hızının eşit olmadığı” -Ed.
10 Bkz: Bu cilt, s. 528-529. -Ed.
11 Bkz: Bu cilt, s. 400-406. -Ed.
12 Ürün olarak, -ç.
13 Bkz: Bu cilt, s. 189-190. -Ed.
14 Farklı üretim alanlarında (örneğin, eşit olmayan süresi gibi bir nedenden ötürü) artı-değer oranının aynı düzeye getirilememesi olasıdır. Bu gerekli değildir, çünkü artı-değerlerin kendisi aynı düzeye getirilmiştir. [Marx’ın notu.]
15 Bkz: Bu cilt, s. 185. -Ed.
16 “Para sınıfından İngilizin ne anladığını, bay Roscher bir kez daha görebilir. Burada “para sınıfı”, “toplumun çalışkan kesimi”ne taban tabana zıttır.[76]
17 Marx burada Recherches sur la nature et les causes de la richesse des nations, Paris 1882 Garnier çevirisinden alıntı yapıyor. Marx’ın, Garnier çevirisinden yaptığı bütün alıntılar bu çeviride “Garnier” adı ile belirtilmiştir, ancak Smith’in yapıtının İngilizce metninden (A. Smith, An Inquiry into the Nature and Causes of the Wealth of Nations, Oxford University Press, Londra, 1928.) aktarılmış ve “OUP” ile gösterilmiştir. -Ed.
18 Özgün Almanca elyazmasında “verkehrt” sözcüğü kullanılıyor; baş aşağı, tersine çevrilmiş ya da yanlış diye çevrilebilir. -Ed.
19 Bundan ötürü. -ç.
20 Bkz: Bu cilt, s. 414-415, 437. -Ed.
21 Garnier’nin çevirisinde “naturellement — doğal olarak”. -Ed.
22 Ticaret dostları (Fourier’nin kullandığı birdeyim). -Ed.
[66] Bkz: Jean-Baptiste Say, Traite d’économie politique [Ekonomi Politik Tezleri], 5. baskı, Cilt I, Paris, 1826, s. LXXXIII - LXXXV (ya da 6. Baskı), Paris 1841. (s. 41) – 154.
[67] Ricardo’nun, kitabında münhasıran vergilere değindiği 12 bölüme (VIII-XVIII ve XXIX) Marx (“İhracatta ve İthalatın Yasaklanmasıyla Dağıtılan Cömert Ödüller” başlıklı) XXII. bolümü ve (“Üretime Verilen Cömert Ödüller” başlıklı) XXIII. bölümü de katar Bu bölümlerde de vergilere değinilmektedir; çünkü Ricardo’nun teorisine göre ödüller, halkın ödediği çeşitli vergilerden oluşturulan bir fondan dağıtılmaktadır. – 154.
[68] Bkz: 19 nolu açıklayıcı not. – 157.
[69] “Genel olarak tüketime giren geçim araçları” ifadesinden Marx burada, bir yandan işçilerin tükettiği tüketim maddelerini, öte yandan üretim sürecinde makinelerin tükettiği (kömür, gres yağı vb.) ikincil malzemeyi kastediyor.– 161.
[70] “Üretim süresi”ve “emek süresi” terimleri için bkz: 8 nolu açıklayıcı not.– 165.
[71] %205/26 ortalama kâr, imalatçıyla çiftçinin yatırdığı sermaye aynı olduğu zaman elde edilir. Ama yatırılan sermayelerin farklı büyüklüklerini dikkate alırsak: 800 sterlin çiftçi tarafından ve 1.300 sterlin imalatçı tarafından (toplam 2.100 sterlin) yatırıldığını düşünürsek o zaman her ikisinin toplam kârı 400 sterlin olduğuna göre ortalama kâr 400 x 100/2.100 = %191/21 olur. – 173.
[72] Malthus, Torrens, James Mill ve McCulloch’un görüşleri için, Artı-Değer Teorileri, üçüncü kitabın ilgili bölümlerine bakınız. – 178.
[73] Tahıl ölçüsü olarak bir “quarter” 8 busheldir. – 187.
[74] “Kategorilerin sayısal oranı ya da oransal büyüklüğü” derken Marx bu kategorilerin her birinin pazara getirdiği ürün kitlesini kastediyor. – 191.
[75] Marx, Thomas Corbet’in An Inquiry into the Causes and Modes of the Wealth of Individuals [Bireylerin Zenginliğinin Nedenleri ve Biçimlerine ilişkin Bir Araştırma] başlıklı, 1841’de Londra’da yayınlanan kitabını kastediyor. Bu kitapta Corbet sanayide fiyatların en elverişli koşullarda üretilen metal arın fiyatıyla belirlendiğini ve o metaların, belli türden metaların çoğunluğunu temsil ettiğini (bkz: s. 42-44) öne sürüyor. – 191.
[76] Bu dipnotu, bu cildin IX’uncu bölümünde (s. 111) Roscher’le ilgili olarak söyledikleriyle karşılaştırınız. – 196n.
[77] Ortalama kârın %10 olduğu varsayılıyor. – 204.
[78] James Steuart’ın An Inquiry into the Principles of Political Economy {Ekonomi Politiğin İlkeleri Hakkında bir Araştırma] (Cilt I, Dublin, 1770) başlıklı çalışması kastediliyor. Kitap İngiliz kırsal kesiminde esas itibarıyla doğal olan ekonomiden kapitalist meta üretimine geçiş sürecini anlatıyor. Bu geçişe tarımda emeğin yoğunlaştırılması ve kırsal kesimin mülksüzleştirilmesi eşlik etmiştir. “Zaman çok kıymetleniyor” ifadesini Steuart, anılan yapıtının 171. sayfasında kullanıyor. Marx başka bölümlerle birlikte bu bölümü de 1857-58 ekonomik elyazmalarında (Bkz: Karl Marx, Grundrisse der Kritik der politischen Ökonomie, s. 742) alıntıladı. – 217.
[79] Burada Karl Dietrich Hullmann’ın dört bölümlük Städtewesen des Mittelalters başlıklı çalışmasına gönderme yapılıyor (Bonn, 1826-29). – 219.
