[1976 sonrasına ilişkin veriler "EK TABLO" başlıkları altında metne yayınevimiz tarafından eklenmiştir. - Eriş Yayınları.]
ÖNSÖZ
Türkiye 1960'lardan beri "kahrolsun emperyalizm", "kahrolsun emperyalistler ve yerli ortakları" sözleriyle çalkalanıyor; yüzbinlerce insan yaşamlarını her geçen gün daha da dayanılamaz bir hale getiren emperyalistler, emperyalistlerle bütünleşmiş yerli tekelci burjuvazi ve onlarla işbirliği halindeki büyük tefeci-bezirgan ve toprak ağalarına karşı mücadeleye giriyor; binlerce emekçi ve yurtsever, insanın insanı sömürdüğü bir düzenin sona ermesi için mücadele ettiklerinden hapse atılıyor, işkencehanelerden geçiriliyor, kurşunlanıyor.
Bütün bu olanlar üç-beş kişinin diğerlerini aldatmasının, "kafakola almasının" mı sonucudur? Üç-beş profesörü üniversitelerden atmak bu mücadeleyi durdurmak için yeterli midir? Sekiz-on kişiyi "temizlemek" bu hareketleri durdurabilir mi? Kocaman bir HAYIR. Bu hareketler sınıf mücadelesinin ürünüdür, çeşitli sınıfların yaşam ve ölüm mücadelesinin bir parçasıdır, maddi temelleri vardır. Bu hareketlerin sona ermesinin tek yolu bu maddi temelin, yani sömürünün sona ermesidir. Ölenlerin, hapse atılanların yerini yenileri alır. "Kahrolsun emperyalistler", "kahrolsun emperyalistlerin yerli ortakları", "kahrolsun sömürü düzeni" sloganları sömürü sona erinceye dek fabrikalarda, tarlalarda, okullarda, meydanlarda, hapishanelerde, çınlayacaktır.
Günümüz Türkiye'sinde emperyalistler, ve emperyalistlerin bütünleştikleri yerli tekelci burjuvazi ve onlarla işbirliği halindeki büyük tefeci-bezirgan ve toprak ağalarının oluşturduğu küçük bir azınlık tüm emekçi sınıf ve tabakaları, yani işçi sınıfını, topraksız ve az topraklı yoksul köylüleri, kırsal alanlardaki küçük üreticileri, kentlerdeki esnaf, zanaatkar ve memurları sömürmektedir. Bu sömürü sürdüğü sürece de bu sınıfların bu azınlığa karşı verdiği mücadele devam edecek, hızlanacaktır.
Türkiye'de dışa bağımlı kapitalist üretim biçimi egemendir. Diğer üretim biçim ve şekilleri ikincil önemdedir. Sömürücü hakim ittifak için belirleyici güç emperyalistler ve bütünleştikleri yerli tekelci burjuvazidir. Yani Türkiye'de belirleyici sömürü, emperyalistlerin ve bütünleştikleri yerli tekelci burjuvazinin ortaklaşa uyguladığı sömürüdür; bir taraftan emperyalistler (uluslararası tekelci burjuvazi), diğer taraftan yerli tekelci burjuvazi başta işçi sınıfı olmak üzere tüm emekçi sınıf ve tabakaları sömürmektedir. Yani emperyalistlere karşı verilecek mücadele yerli tekelci burjuvaziye karşı verilecek mücadeleden, yerli tekelci burjuvaziye karşı verilecek mücadele emperyalistlere karşı verilecek mücadelen ayrılamaz. Bu ki sömürücü sınıfın bütünleşmesi ve sömürülerini tam bir bütünlük içinde yürütmeleri sonucu, bunlara karşı yürütülecek mücadele de bir bütündür. Yani "önce emperyalistleri kovacağız, daha sonra yerli sömürücülerle uğraşacağız" şeklinde bir yaklaşım, günümüzün gerçeklerini bilmemekten kaynaklanan yanlış bir görüştür. Emperyalistlerle bütünleşmiş yerli tekelci burjuvazi ile büyük tefeci-bezirgan ve toprak ağalarının sömürü ve diktasına karşı verilen mücadele ile emperyalist sömürü ve diktaya karşı verilen mücadele bir ve aynı sürecin birbirinin içine geçmiş iki yönüdür. Bu süreç ise, tüm sömürünün ortadan kalktığı bir düzenin kurulması yolunda ilk adımlar olacaktır.
Biz bu çalışmada emekçi sınıf ve tabakalarla emperyalistler arasındaki uzlaşmaz çelişkinin maddi temelini ele aldık, çeşitli slogan ve formülasyonların dayandığı ilişkileri Türkiye'nin somut şartlan çerçevesinde açıklamaya çalıştık. Bu yazı, Tüm İktisatçılar Birliği'nin çeşitli konularda yaptığı incelemeler sonucunda, emperyalizmin az-gelişmiş ülkeleri ne yollarla sömürdüğünü derli toplu ve anlaşılır bir biçimde şematize etmeyi amaçlamaktadır. Aslında emperyalist sömürü bir bütündür. Bir alandaki faaliyet diğer alanlardaki sömürünün daha etkin bir şekilde sürdürülmesine yardımcı olur. Emperyalizmin az-gelişmiş ülkeleri sömürme yollarının şematize edilmesinin amacı, günümüzde bu konuda geliştirilen farklı yöntemleri açıklamak, meselenin boyutlarını belirlemektir. Kaçınılması gereken yanlış, günlük yorumlarda konuyu şematize etmenin yarattığı mekanik yaklaşıma saplanarak, emperyalist sömürünün ve yerli hakim sınıfların sömürüsünün bir bütün olduğunu gözlerden kaçırmaktır.
GİRİŞ
"Emperyalizm, dünya ekonomisinin gelişiminde bir aşama olarak tanımlanabilir. Bu aşamada a) endüstri malları için olan dünya pazarında ileri kapitalist ülkeler rekabet halindedir; b) tekelci sermaye, hakim sermaye şeklidir; c) birikim sürecinin zıtlaşmaları öyle bir derecede olgunlaşmıştır ki, sermaye ihracı dünya ekonomik ilişkilerinin göze batan özelliğidir. Bu temel ekonomik koşulların bir sonucu olarak iki özellik daha ortaya çıkmıştır; d) dünya pazarında birbirinin ardı sıra, boğaz boğaza düşmanlık ve uluslararası tekelci birleşmelere yol açan ciddi rekabet; ve e) dünyanın "işgal edilmemiş" yerlerinin önde gelen kapitalist güçler (ve onların uyduları) tarafından paylaşılması." (Kapitalist Gelişme Kuramı, Paul Sweezy)
Emperyalizm, kapitalizmin tekelci aşamasıdır, sermayenin sadece işçi sınıfını değil, aynı zamanda tüm emekçi kitleleri ve özellikle azgelişmiş ülkelerin, emekçi sınıf ve tabakalarını sömürdüğü aşamasıdır.
Emperyalizm, kapitalizmin bütün ilerici niteliğini yitirdiği, üretici güçlerin gelişmesine tam bir engel teşkil etmeye başladığı ve bu nedenle sürekli ve genel bir bunalıma girdiği, iktisadi özü tekeller olan en son aşamasıdır. Yani emperyalizm, kapitalizmin refah dönemlerinin ancak savaşlar ve (buhar makinası, demiryolu ve otomobil gibi) son derece büyük yeni pazarlar açan ve 1920'lerden beri pek görülmeyen önemli yeniliklerle sağlanabildiği aşamasıdır. Bu son aşama, aynı zamanda kapitalizmin bir dünya ekonomisi oluşturduğu, dünya pazarlarının önde gelen kapitalist güçlerle paylaşıldığı ve bu. sürecin sonucu olarak geri bıraktırılmışlık sürecine giren ülke emekçi sınıf ve tabakalarının bu kapitalist güçler tarafından yoğun bir şekilde sömürüldüğü aşamadır. İşçi sınıfı önderliğinde bütün emekçi sınıf ve tabakaların sömürüye son verecekleri aşamadır.
Emperyalizmin günümüzdeki sömürü mekanizmasını ve stratejisini anlamak emperyalizmin başlangıcından bugüne dek geçirdiği değişik evrelerin özelliklerini iyi incelemekle mümkündür. Bu nedenle emperyalizmin genel ve sürekli bunalımının I. ve II. dönemlerinin özelliklerini (ve bu değişik evreleri belirleyen farkları) kısaca vurgulamakta yarar görüyoruz.
Emperyalizmin genel ve sürekli bunalımının I. evresi kapitalizmin kendi iç dinamiği ile gelişerek ekonomiye tekellerin ve tekelci sermayenin hakim olduğu ve dünyanın önde gelen emperyalist güçler tarafından paylaşıldığı, sermaye ihracının özel bir önem kazandığı ve uluslararası tekelci kapitalist birliklerin ortaya çıktığı 1900'lerin başlarında başlar. Bu sosyal devrimler çağının objektif koşullarının oluştuğu emperyalizmin genel ve sürekli bunalımının ilk evresidir. Bu dönem emperyalistlerarası I. yeniden paylaşım savaşı içerisinde, özel olarak 1917 Rus devrimi ile ilk sosyalist devletin ortaya çıkışına kadar devam eder.
Emperyalizmin genel ve sürekli bunalımının II. evresi ise sistemin işleyiş biçiminde yeni değişiklikler ve özelliklerin olduğu bir dönemdir. Bu dönemde 1917 devrimiyle ilk sosyalist devletin kurulmasıyla birlikte kapitalizme karşı ilk sürekli alternatifin ortaya çıkması ye ulusal kurtuluş savaşlarının ortaya çıkıp hızlanması ve buna bağlı olarak savaş sonrası kısa nispi refah döneminden sonra pazar daralması ve 1929-1933 büyük buhranının etkisinin büyük olması, böylece tekellerin devletle bütünleşmesi ve devletin ekonomiye daha fazla müdahalesinin olduğu tekelci devlet kapitalizminin ortaya çıkışı (hatta bazı ülkelerde faşizm) ve emperyalistlerarası güç dengesinin değişmesi (ABD'nin İngiltere'den daha güçlü hale gelişi) bu dönemin başlıca özellikleridir. Bu dönem II. Paylaşım savaşının sonuna (1945) kadar sürer.
Ayrıca emperyalizmin genel bunalımının I. ve II evrelerinde emperyalist sömürü mekanizmasında (ticaret, yatırım, borç) ticaret yoluyla sömürü direk yatırımlar yoluyla sömürüye oranla daha ağırlıklıydı. Bu dönemlerdeki yatırımlar genellikle hammadde kaynaklarına ve alt yapıya (demiryolu gibi) yönelik, pazarı yatay olarak genişletmeye yönelik yatırımlardır.
Emperyalizmin sömürü yöntemlerini genel olarak ticaret yoluyla sömürü, yatırımlar yoluyla sömürü ve borçlar yoluyla sömürü başlıkları altında toplayabiliriz. Bu sömürü yöntemleri emperyalizmin bütün bunalım dönemlerinde geçerli olup bunalım dönemlerini belirleyen özellikler sömürü yöntemlerinin değişmesi olmayıp, bu sömürü yöntemleri arasındaki göreli ağırlığın değişmesi, emperyalistlerarası ilişkilerin değişmesi ve kapitalizme karşı sürekli bir alternatifin oluşumudur.
Emperyalizmin sömürü yöntemlerinde II. Dünya Savaşı'ndan sonra özde hiçbir değişiklik olmamıştır. Emperyalist sömürü genel anlamda emperyalizmin genel bunalımının bütün dönemlerinde aynıdır. Bunalım dönemlerini birbirinden ayıran temel kıstas, emperyalist sömürü yöntemlerinin farklılığı değil, emperyalist sömürü yöntemlerinin göreli ağırlığının değişmesi ve emperyalistler arasındaki ilişkilerde meydana gelen değişikliklerdir. Örneğin, emperyalizmin genel bunalımının I. ve II. dönemlerinde borç vermenin önde gelen amacı faiz geliri iken, günümüzde bir taraftan genel olarak emperyalist-kapitalist sistemden kopmaların önlenmesi, diğer taraftan diğer emperyalist sömürü yöntemlerinin pekiştirilmesidir.
Bu açıdan baktığımızda II. Dünya Savaşı'ndan sonra emperyalist ülkeler arasındaki ilişkilerde ve azgelişmiş ülkelerin sömürülmesinde uygulanan yöntemlerin göreli ağırlığında değişiklikler olmuş, bu değişiklikler sonucunda bu dönemdeki buhranların niteliğinde değişiklikler meydana gelmiştir.
Emperyalizmin genel bunalımının III. döneminde, II. Dünya Savaşı sonrası meydana gelen ekonomik ve politik değişimler sonucu, daha evvel emperyalizmin işbirlikçisi durumunda olan komprador burjuvazinin, emperyalistlerle ortak yatırım ve/veya, patent, lisans, teknolojik know-how gibi yollarla bütünleşip, gelişmesi olgusu emperyalizmle bütünleşmiş yerli tekelci bir burjuvazinin oluşmasını ve egemen ittifak içinde emperyalizmle olan güçlü ilişkisinden dolayı azgelişmiş ülkelerin sosyo-ekonomik-politik gelişimine damga vurmasını sağladı. Bu dönemde emperyalizm azgelişmiş ülkeler açısından gerek kendisiyle bütünleştirdiği yerli tekelci burjuvazi ile birlikte yaptığı ortak yatırımlar ve/veya teknolojik know-how, patent, lisans yoluyla geliştirdiği ve güçlendirdiği denetimi ve II. Dünya savaşı sonrası büyük bir hız kazanan, sermayenin uluslararasılaşması, ve ekonomik-politik-askeri uluslararası sürekli resmi örgütler yoluyla aynı zamanda içsel bir olgu haline gelmiştir.
Emperyalizm, genel bunalımının üçüncü döneminde azgelişmiş ülkeler açısından artık aynı zamanda içsel bir olgu olmuştur. Bütünleşerek geliştirdiği yerli tekelci burjuvazi ve işbirliğine girdiği büyük tefeci-bezirgan ve toprak ağaları ile hakim ittifak içindedir. Emperyalistler ve yerli sömürücü ortaklarının sömürüsü kentlerde olduğu gibi kırsal alanlarda da yaygınlaşır ve yoğunlaşır. Azgelişmiş ülkelerde, emperyalizmin ve emperyalizmin ortağı yerli sömürücü sınıfların çıkarı doğrultusunda çarpık bir sanayileşme gerçekleşir. Azgelişmiş ülkelerde emperyalizmin denetim ve güdümünde bir kapitalist üretim biçimi egemendir; işçi sınıfı nicelik ve nitelik olarak gelişir; emperyalist-kapitalist sistem işsizlik ve pahalılık yaratarak diğer bütün emekçi sınıf ve tabakaları da uzlaşmaz bir çelişki ile karşısına alır. Azgelişmiş ülkeler açısından döneme damgasını vuran özellikler bunlardır.
Emperyalizmin genel bunalımının çeşitli evrelerinde de buhranlarda bir değişiklik görülmektedir. II. Dünya Savaşından sonra buhranlar daha yumuşaklaşmış, fakat daha da bir süreklilik kazanmıştır. Nitekim II. Dünya Savaşı'ndan önce burjuva ekonomi literatüründe "depresyon" denilen buhranlara savaştan sonraki dönemde "durgunluk" adı verilmektedir. Tekelci devlet kapitalizminin ve sermayenin uluslararasılaşmasının vardığı düzey sonucu, buhranların sıklığı artmış, dalgalanmanın boyutları küçülmüştür.
Emperyalist-kapitalist sistemin girdiği son bunalımda ise bir değişiklik söz konusudur: Fiyat artışları bunalımla bir arada gelişmektedir. Halbuki 1957-58 bunalımına kadar buhranlarda genel fiyat düzeyi düşmekte idi. İlk kez II. Dünya Savaşı'ndan sonra en önemli bunalım olan 1957-58 bunalımında üretimde ve istihdamda büyük bir düşüş ile genel fiyat düzeyinde bir artış bir arada görülmüştür.
Bunun önemi nedir? Bunalımların fiyatların düşmesiyle bir arada görüldüğü durumlarda, bunalımdan kurtulmanın yolu devlet harcamalarının (askeri harcamalar dahil) arttırılmasıdır. Böylece toplam talep artacak, stoklar eriyecek, üretim yeniden hızlanacak, istihdam oranı yükselecek ve ekonomi yeniden canlanacaktır. 1929 Büyük Buhranı'ndan kurtuluşun ana yollarından biri bu uygulama olmuştur. Bugün ise bu uygulama, mevcut duruma bir çözüm getirmeyecek, aksine sorunların boyutlarını büyütecektir. Hükümet harcamalarının arttırılması enflasyon hızını arttıracak, enflasyon hızının artması ise bunalımı derinleştirecektir. Emperyalist ülkelerdeki bu bunalım ise, ister istemez, emperyalist-kapitalist sistemin bir parçası olan Türkiye'ye de yansıyacaktır.
|
A.B.D. ekonomisinin geçirdiği önemli buhranlar ve uzunlukları şöyledir: |
|||
|
İç Savaş sonrası buhran |
1865-68 |
3 |
yıl |
|
Buhran |
1874-79 |
5 |
yıl |
|
Buhran |
1893-97 |
4 |
yıl |
|
Buhran |
1907 |
1 |
yıl |
|
Savaş sonrası buhran |
1920-22 |
2 |
yıl |
|
Büyük buhran |
1929-33 |
4 |
yıl |
|
"Durgunluk" |
1948-49 |
11 |
ay |
|
"Durgunluk" |
1953-54 |
13 |
ay |
|
"Durgunluk" |
1957-58 |
9 |
ay |
|
"Durgunluk" |
1960-61 |
9 |
ay |
|
"Küçük Durgunluk" |
1967 |
||
|
"Durgunluk" |
1969-70 |
12 |
ay |
|
EK TABLO |
||||
|
Doruk |
Dip |
Daralma |
Büyüme |
Çevrim Süresi |
|
Haziran 1857 |
Aralık 1858 |
18 |
30 |
48 |
|
Ekim 1860 |
Haziran 1861 |
8 |
22 |
30 |
|
Nisan 1865 |
Aralık 1867 |
32 |
46 |
78 |
|
Haziran 1869 |
Aralık 1870 |
18 |
18 |
36 |
|
Ekim 1873 |
Mart 1879 |
65 |
34 |
99 |
|
Mart 1882 |
Mayıs 1885 |
38 |
36 |
74 |
|
Mart 1887 |
Nisan 1888 |
13 |
22 |
35 |
|
Temmuz 1890 |
Mayıs 1891 |
10 |
27 |
37 |
|
Ocak 1893 |
Haziran 1894 |
17 |
20 |
37 |
|
Aralık 1895 |
Haziran 1897 |
18 |
18 |
36 |
|
Haziran 1899 |
Aralık 1900 |
18 |
24 |
42 |
|
Eylül 1902 |
Ağustos 1904 |
23 |
21 |
44 |
|
Mayıs 1907 |
Haziran 1908 |
13 |
33 |
46 |
|
Ocak 1910 |
Ocak 1912 |
24 |
19 |
43 |
|
Ocak 1913 |
Aralık 1914 |
23 |
12 |
35 |
|
Ağustos 1918 |
Mart 1919 |
7 |
44 |
51 |
|
Ocak 1920 |
Temmuz 1921 |
18 |
10 |
28 |
|
Mayıs 1923 |
Temmuz 1924 |
14 |
22 |
36 |
|
Ekim 1926 |
Kasım 1927 |
13 |
27 |
40 |
|
Ağustos 1929 |
Mart 1933 |
43 |
21 |
64 |
|
Mayıs 1937 |
Haziran 1938 |
13 |
50 |
63 |
|
Şubat 1945 |
Ekim 1945 |
8 |
80 |
88 |
|
Kasım 1948 |
Ekim 1949 |
11 |
37 |
48 |
|
Temmuz 1953 |
Mayıs 1954 |
10 |
45 |
55 |
|
Ağustos 1957 |
Nisan 1958 |
8 |
39 |
47 |
|
Nisan 1960 |
Şubat 1961 |
10 |
24 |
34 |
|
Aralık 1969 |
Kasım 1970 |
11 |
106 |
117 |
|
Kasım 1973 |
Mart 1975 |
16 |
36 |
52 |
|
Ocak 1980 |
Temmuz 1980 |
6 |
58 |
64 |
|
Temmuz 1981 |
Kasım 1982 |
16 |
12 |
28 |
|
Temmuz 1990 |
Mart 1991 |
8 |
92 |
100 |
|
Mart 2001 |
Kasım 2001 |
8 |
120 |
128 |
|
Kaynak: NBER, 17 Temmuz 2003. |
||||
İkinci Dünya Savaşı'ndan sonra görülen "durgunlukların" özellikleri şöyledir:
1948-49 durgunluğu: Endüstri üretimi % 9 düştü, işsizlik % 7.9'a çıktı. Toptan eşya fiyatları % 7, tüketici fiyatları % 2 düştü.
1953-54 durgunluğu: Endüstri üretimi % 8 düştü. İşsizlik oranı % 6.1'e yükseldi. Fiyatlarda bir değişme yok.
1957-58 durgunluğu: Endüstri üretimi % 13 düştü. İşsizlik oranı %7.5'e çıktı. Fiyatlar arttı.
1960-61 durgunluğu: Endüstri üretimi % 6 düştü. İşsizlik oranı % 7.1.
1969-70 durgunluğu: Endüstri üretim % 7 düştü. İşsizlik oranı %6.1. Fiyatlar % 6 arttı.
II. Dünya Savaşı'ndan sonra emperyalist-kapitalist sistemi etkileyen önemli değişiklikler oldu.
Elektronik. kimya, atom enerjisi, vb. alanlarında "bilimsel ve teknolojik devrim" şeklinde isimlendirilen büyük bir atılım görüldü. Bunun sonucunda üretkenlik ve pazara sürülen mal miktarı büyük ölçüde arttı.
Sermayenin merkezileşmesi ve ona bağlı olarak da yoğunlaşması arttı, eskiden faaliyetleri genellikle bir tek mal ve ülkeyle sınırlı kalan şirketlerin ağır bastığı ekonomi, yerini çokuluslu denilen ve kârını bütün dünya ölçüsündeki faaliyetleri çerçevesinde azamileştiren şirketlere bıraktı. Buna bağlı olarak da uluslararası işbölümü ve işbölümünün sonucu olan karşılıklı bağımlılık arttı. Bunun bir sonucu ise emperyalist-kapitalist sistemin daha da hassaslaşması, sistemin herhangi bir yerinde meydana gelen aksaklığın süratle bütün sisteme yansıması oldu.
Diğer taraftan sosyalist bloka yeni katılmalar oldu, dünyanın üçte birini kapsayan bir sosyalist sistem oluştu. Buna ek olarak, sosyalistlerin veya küçük burjuvaların önderliğindeki ulusal kurtuluş savaşları sömürge sisteminin parçalanmasına yol açtı.
II. Dünya Savaşı'ndan sonraki dönemde emperyalist tekellerin tekel fiyatlarıyla satması gereken mal miktarı artarken emperyalist-kapitalist sistem mutlak anlamda daraldı.
Bütün bu gelişmeler sermayenin uluslararasılaşma sürecinde yeni bir aşama ortaya çıkardı. Bu yeni aşamada emperyalist tekeller arasındaki çelişkiler daha da keskinleşmiştir, emperyalist buhran daha da derinleşmiş ve yoğunlaşmıştır; fakat dünya sosyalist hareketinin ve çokulusluluk olgusunun gelişimi emperyalist tekellerin kendi aralarındaki çelişkileri askeri plana yansıtmalarını önlemektedir.
Bugün azgelişmiş ülkelerin emekçi halklarının karşısında genel olarak uluslararası tekelci sermaye ve bununla bütünleşmiş olan yerli tekelci sermaye vardır. Uluslararası tekelci sermaye içindeki çelişkiler daha keskindir, fakat bu çelişkilerin üçüncü bir yeniden paylaşım (dünya) savaşıyla geçici olarak çözümlenememesi, çelişkilerin daha da keskinleşmesine, emperyalist-kapitalist sistemin içinde bulunduğu genel bunalımın daha da derinleşmesine yol açmaktadır.
Sermayenin uluslararasılaşma sürecinin yeni aşaması üç direk üzerine kurulmuştur:
1) Çokuluslu tekeller, sermayenin birikiminde yeni bir aşama olarak ağırlık kazanmıştır, emperyalist-kapitalist sistemde egemen olan tekeller kârlarını bütün dünyadaki faaliyetleri çerçevesinde azamileştirmektedir.
2) Dünya Bankası, Uluslararası Para Fonu, vb. bütün emperyalist ülkelerin ortaklığında kurulan, resmi ve sürekli nitelikte kuruluşlar olup emperyalizmin genel bunalımının içinde bulunduğumuz evresine özgü bir olgudur ve bir bütün olarak emperyalist blokun azgelişmiş ülkelere karşı uygulayacağı sömürünün yoğunlaştırılması için çalışır.
3) NATO, CENTO, SEATO, vb. gibi kuruluşlarsa bir taraftan sosyalist ülkelere, diğer taraftan emperyalist ülkelerde ve azgelişmiş ülkelerdeki sosyalist hareketlere karşı genel olarak emperyalist-kapitalist sistemin saldırgan askeri örgütleridir.
Bütün bu gelişmeler sonucunda, emperyalist tekellerin pazar ihtiyacı artmış, aşırı şekilde hassaslaşmış, (savaş teknolojisindeki gelişmeler, dünya sosyalist hareketinin ve ulusal kurtuluş hareketlerinin gücü ve sermayenin uluslararasılaşmasının yüksek düzeyi nedeniyle) ekonomik düzeydeki kendi iç çelişkilerini askeri plana yansıtarak geçici bir çözüm ve rahatlamaya ulaşamayan bir emperyalist-kapitalist sistem ortaya çıkmıştır.
Türkiye bu sistemin bağımlı ülkelerinden, Türkiye halkı bu sistemin sömürülen halklarından biridir. Emperyalist-kapitalist sistemdeki gelişmeler Türkiye"ye de yansır ve Türkiye halkının kaderi emperyalistlerin ve bir avuç yerli sömürücünün çıkarı doğrultusunda çizilir. Emperyalistler bu sömürülerini sürdürmek için kendi denetimleri altında geliştirdikleri yerli tekelci burjuvazi ile bütünleşmekte ve tefeci-bezirgan ve toprak ağalarının en büyükleri ile işbirliğine gitmektedir.
Batı bugün emperyalizmin genel bunalımında yeni bir çöküntü geçirmektedir. 1957-58 buhranında başlayan yeni bir özellik, yani işsizliğin artması ve tekelci sermayenin malları için olan talebin düşmesinin yanı sıra fiyatların artması özelliği belirleyici olgu olmuştur. Burjuva iktisatçıları ne yapacaklarını bilemez bir haldedirler. Bir taraftan fiyatlar artmakta, diğer tarafta talep düşmekte ve işsizlik artmaktadır. Uluslararası tekelci sermayenin (emperyalizmin) artık geri çekilecek mevzileri, kaybedebilecek tek karış toprağı kalmamıştır, ama geri çekilmeye zorlanmaktadır. Emperyalizm bir batağa düşmüştür, bataktan kurtulmak için çırpındıkça batağa daha fazla batacaktır. Bu son çırpınışlardan biri buhranı azgelişmiş ülkelere aktarmak, buhranın maliyetini giderek artan bir ölçüde azgelişmiş ülkelerin emekçi halklarının sırtına yüklemeye çalışmak olacaktır. Bu ise bir çözüm yolu olmaktan uzaktır. Derinleşen ekonomik buhran kitlelerin ekonomik-demokratik ve politik mücadelelerini daha da geliştirecek, bütün emekçi sınıf ve tabakalar emperyalist-kapitalist sistemin kokuşmuşluğunu yaşayacaktır. Emperyalizmin ve yerli ortaklarının (yerli tekelci burjuvazi ve tefeci-bezirgan ve toprak ağalarının en büyükleri) bu son çırpmışları onları batağa daha fazla gömecek, sonlarını getirecektir.
I. Günümüzde Emperyalist Sömürü Şeması
Emperyalist sömürü mekanizması şu şekilde şematize edilebilir:
I- Ticaret Yoluyla Sömürü
1- Azgelişmiş ülkelerde üretilen mal ve hizmetlerin değerlerinin altında fiyatlarla
satın alınması.
A- Hammaddeler
B- Küçük üreticilerin ürünleri
C- İşgücü (yurtdışındaki işçiler ve beyin göçü)
2- Azgelişmiş ülkelere değerlerinin üstünde -tekel fiyatlarıyla- mal ve hizmet
satılması;
A- Mal satışı (hammadde, yarı-mamul yatırım malı)
B- Hizmet ve bilgi satışı (ulaştırma, müşavirlik hizmetleri ve teknoloji transferi)
II- Yatırım Yoluyla Sömürü
1- İmalat sanayii yatırımları (montaj, taşaron ve dayanıksız tüketim malları
sanayilerinin kurulması),
2- Doğal kaynakların sômürülmesi
3- Banka ve sigortacılık
III- Borç Verme (Borçlandırma) Yoluyla Sömürü
II- TİCARET YOLUYLA SÖMÜRÜ
Emperyalist ülkelerde üretim ve dağıtıma büyük ölçüde tekeller egemendir. Bu konuda, Amerikan emperyalistlerinin en tanınmış yayın organlarından Business Week dergisinde yayınlanmış bir yazıdan bazı alıntılar yapmanın konuya açıklık getireceği kanısındayız.
"A.B.D.'nin büyük anonim şirketleri o kadar önemli istihdam ve gelir merkezleri olmuştur ki, hükümet bunlardan birini kapanma veya işine son verme durumunda bırakamaz. Bu nedenle, hükümet, ekonominin deflasyonist ayarlamalar yapmasını sağlamak yerine, ulusal politikayı dev şirketleri koruyacak biçimde şekillendirmeye zorlanmaktadır."
"Hükümetlerin, büyük şirketleri harcamalarını kısma derdinden korumak doğrultusundaki istekli tavrı, sistemin esnekliğini ortadan kaldırmaktadır."
"Birkaç yüz hırslı oto üreticisinin bulunduğu günlerde, bir Stutz veya bir Franklin'in iflas etmesi ekonomiyi büyük ölçüde etkilemiyordu. Pazar kötü değerlendirmeleri acımasız bir şekilde cezalandırır ve sistem eskisinden daha güçlü olarak ortaya çıkardı... Fakat her iflâs, geride kalan şirketlerin göreli önemini arttırır ve sonunda her üretici o kadar önemli olur ki, onun çökmesi ekonomik bir felâkettir." [sayfa 23]
"Ve şimdi de üç büyük ve bir küçük şirkete [General Motors, Ford, Chrysler ve International Harvester] düşmüş olan oto endüstrisinin elinde halkın istemediği kilometrekarelerce 1975 model araba vardır. Otomobiller için kötü bir yıl herkes için kötü bir yıldır." (Business Week, "When Companies Get Too Big to Fail," 27 Ocak 1975, s. 27.)
Yani günümüzde ekonomiye, politikaya, toplumsal yaşama, ideolojiye, kültüre, askeriyeye, v.b. tekelci devlet kapitalizmi egemendir. Az sayıdaki dev tekel, aralarında anlaşarak üretimi kısmak ve fiyatları arttırmak olanağına sahiptirler. Azgelişmiş ülkeler halklarının tükettiği mallar, bu tekellerden tekel fiyatlarıyla, yani değerlerinin çok üstünde fiyatlarla satın alınır ve azgelişmiş ülkelerin ürettiği mallar bu tekellere değerlerinin çok altında fiyatlarla satılır. Bu olgunun uluslararası ekonomik hayattaki somut göstergesi, emperyalist tekellerin ürettikleri malların fiyatlarının sürekli olarak artması, buna karşılık azgelişmiş ülkelerin ihracat konusu ürünlerinin fiyatlarının artmaması ve artışının gerilerde kalmasıdır.
Yeterli bir kıstas olmamakla beraber, ticaret hadlerinin gelişimi bu sömürünün işleyişi konusunda bir fikir verebilir. Ticaret hadleri, bir ülkenin ihraç ettiği malların fiyatlarındaki gelişimin, ithal ettiği malların fiyatlarına bölünmesiyle elde edilen orandır. Bu oran %100'ün üstündeyse, ihraç edilen malların fiyatlarının artışı, ithal edilen malların fiyatlarındaki artıştan fazla demektir.[1*] [sayfa 24]
Devlet İstatistik Enstitüsü'nün yayınladığı "Türkiye'de Toplumsal ve Ekonomik Gelişmenin 50 Yılı" isimli çalışmada şöyle denmektedir:
"İhracat ve ithalâtın büyük bölümü Avrupa Para Birliği ve Ortak Pazar ülkeleriyledir. A.B.D. ile olan ticaret gittikçe azalmaktadır. Bundan sonra bu azalışın daha da büyüyeceği tahmin edilebilir. Anlaşmalı ülkelerle olan ticari ilişkilerde ise önemli ölçüde gelişmeler kaydedilmektedir. Mamafih ihracat ve ithalât ilişkilerinin mevcut olduğu ülkeler şöyle bir gözden geçirildiğinde varılacak tek nokta, Türkiye'nin alışverişinin %90'ını iktisaden gelişmiş ülkelerle yaptığıdır. Türkiye'nin dış ticaret ilişkileri yönünden ne denli "Namüsait" koşullara sahip olduğunu dış ticaret hadleri göstermektedir. Devlet Planlama Teşkilâtı'nın 1963 = 100 esasına göre hazırladığı net dış ticaret hadleri serisine göre 1956'da ticaret haddi değeri 126 iken, [sayfa 25]1965'de 92.7 ye düşmüştür. Türkiye de her gelişmekte olan ülke gibi dış ticaret ilişkilerinden zararlı çıkmaktadır. Dış ticaret hadlerinin değişmesinden ötürü Türkiye'nin net kaybını Doç. Dr. Necdet Serin hesaplamıştır. Bu hesaplamaya göre net kayıp yıllar itibariyle şu seyri göstermiştir:
|
TÜRKİYE'NİN TİCARET HADLERİNDEKİ DEĞİŞMELERDEN DOĞAN DIŞ TİCARET KAYBI |
|
|
Dış Ticaret Kaybı (Milyon TL.) |
|
| 1960 |
1.084,9 |
| 1961 |
2.150,1 |
| 1962 |
6.389,9 |
| 1963 |
9.548,9 |
| 1964 |
5.928,8 |
| 1965 |
3.379,4 |
| 1966 |
4.309,2 |
| 1967 |
3.368,4 |
| Toplam |
34.350,4 |
|
"Türkiye'de Toplumsal ve Ekonomik Gelişmenin 50 Yılı", Devlet İstatistik Enstitüsü, sf. 324. |
|
|
EK TABLO: I
|
|
|
1985=100 |
Dış Ticaret Kaybı (Milyon $) |
|
1986 |
-326 |
|
1987 |
-522 |
|
1988 |
1.461 |
|
1989 |
3.088 |
|
1990 |
4.427 |
|
1991 |
3.235 |
|
1992 |
1.086 |
|
1993 |
927 |
|
1994 |
2.432 |
|
1995 |
15.576 |
|
1996 |
11.254 |
|
1997 |
23.965 |
|
1998 |
18.485 |
|
Toplam |
85.088 |
|
Necdet Serin'in yöntemiyle hesaplanmıştır, Eriş Yayınları. |
|
"Görüldüğü gibi sekiz yıllık bir dönem içinde yalnız fiyat değişmelerinden ötürü Türkiye'nin kaybı 34 milyar Türk Lirasıdır. Bu Türkiye'nin kaybı olduğu gibi, mal satan ileri ülkelerin de kazancıdır."
|
EK TABLO: II
|
|||
|
Yıllar |
İhracat Fiyat İndeksi (Px) |
İthalat Fiyat Endeksi (Pm) |
Net Değişim Ticaret Hadleri |
|
1970 |
33,6 |
28,3 |
118,7 |
|
1971 |
33,8 |
26,1 |
129,5 |
|
1972 |
37,7 |
32,7 |
115,3 |
|
1973 |
48,8 |
39,2 |
124,5 |
|
1974 |
60,5 |
57,6 |
105,0 |
|
1975 |
62,4 |
62,1 |
100,5 |
|
1976 |
64,3 |
56,8 |
113,2 |
|
1977 |
72,0 |
61,9 |
116,3 |
|
1978 |
74,5 |
65,4 |
113,9 |
|
1979 |
82,4 |
70,2 |
117,4 |
|
1980 |
99,4 |
86,9 |
114,4 |
|
1981 |
107,2 |
86,0 |
124,7 |
|
1982 |
100,6 |
84,5 |
119,1 |
|
1983 |
96,4 |
81,5 |
118,3 |
|
1984 |
95,2 |
79,5 |
119,7 |
|
1985 |
100,0 |
100,0 |
100,0 |
|
1986 |
93,8 |
92,9 |
101,0 |
|
1987 |
100,4 |
96,6 |
103,9 |
|
1988 |
102,1 |
111,9 |
91,2 |
|
1989 |
107,4 |
125,0 |
85,9 |
|
1990 |
122,8 |
133,1 |
92,3 |
|
1991 |
117,7 |
126,8 |
92,8 |
|
1992 |
116,4 |
115,3 |
101,0 |
|
1993 |
118,7 |
112,9 |
105,1 |
|
1994 |
109,7 |
118,0 |
93,0 |
|
1995 |
137,1 |
166,1 |
82,5 |
|
1996 |
113,0 |
132,7 |
85,2 |
|
1997 |
126,9 |
163,9 |
77,4 |
|
1998 |
121,7 |
153,0 |
79,5 |
|
Kaynak: Dış Ticaret Müsteşarlığı, Aylık Dış Ticaret Bülteni, 1994; Dış Ticaret Endeksleri, 1999a. |
|||
1963-72 Dönemiyle ilgili diğer bir çalışmaya göre ise, dış ticaret hadlerinde olumsuz gelişme sonucu emperyalist tekellere kaptırılan değer 20.470 milyon liradır. (Gürel Tüzün, Dış Ekonomik İlişkiler, Teksir Ders Notu.)
Tekelci yapı içinde ticaret yoluyla sömürüye örnek olarak, zamanın Ticaret Bakanı A. İnan'ın 1938 [sayfa 26] yılında Almanya ile ticaret konusunda söylediklerine bakalım:
"Biz öyle bir sisteme bağlandık ki, başta Almanya olmak üzere tamamen karşı tarafın fiyat hâkimiyetine girdik. Bize istediği gibi bir fiyat empoze ederdi. Onun maliyetini biz bilmiyorduk. Fakat o bizim maliyetimizi son santimine kadar biliyordu. Bizi nihayet kendi hakimiyetine aldıktan sonra ve daha doğrusu bizi kendi pençesine düşürdükten sonra, istediği fiyatla bizden mal alan ve bazen de kamufle edip, pahalı alıyor gibi göstererek başka memleketlerden %60-70 daha ucuz alabileceğimiz malları istediği fiyatlarla bize satan bir memleketin arkasından sürüklendik." (Bilsay Kuruç, İktisat Politikasının Resmî Belgeleri, Ankara, 1963, s. 100-101.)
Yukarıda söylenenleri biraz daha basit bir biçimde ifade etmeye çalışırsak şöyle bir sonuç çıkar ortaya: Emperyalist-kapitalist sisteme bağlı olan Türkiye'nin dış ticaret ilişkileri yoluyla sömürülmesi, sadece ticari ilişkiler yoluyla ve gerçeği olduğundan çok daha küçük gösteren bir hesaplama yöntemiyle bile, oldukça yoğundur ve Türkiye sekiz yıl içinde 34 milyar 350 milyon 400 bin liralık bir değerle ifade edilebilecek oranda bir sömürüye uğramıştır.
Kaptırılan bu milyarların kaç okul, kaç doktor, ne kadar yol, su, elektrik anlamına geldiğini emekçi halkımız ve tüm yurtseverler iyi hesap etmelidir.
Emperyalist-kapitalist sistemin bir parçası olan Türkiye'nin, bu sistem içinde alış-veriş yapabilmek için dövize ihtiyacı vardır. Döviz sağlamak için (nedenlerden sadece biri olarak) bazı ürünlerin değerlerinin [sayfa 27] çok altında fiyatlarla satılması, ticaret yoluyla sömürüyü daha da yoğunlaştırmıştır. Bu işleyişe en açık örnek şeker, çay, çimento ihracatıdır.
Örneğin Türkiye'de kilosu 45-60 liraya satılan çay 1969 yılında 247 kuruştan, 1971 yılında 329 kuruştan ve 1973 yılında da 271 kuruştan ihraç edilmiştir. (DİE, Dış Ticaret İstatistikleri).
|
EK TABLO: III Türkiye Çay Ticareti |
||||||
|
İHRACAT |
İTHALAT |
|||||
|
Miktar
|
Değer
|
Kg./$ |
Miktar
|
Değer
|
Kg./$ |
|
|
1990 |
27.653 |
43.255 |
1,56 |
328 |
1.096 |
3,34 |
|
1991 |
2.314 |
3.089 |
1,33 |
1.569 |
3.807 |
2,43 |
|
1992 |
5.044 |
6.200 |
1,23 |
1.469 |
2.890 |
1,97 |
|
1993 |
39.611 |
45.807 |
1,16 |
2.033 |
4.605 |
2,27 |
|
1994 |
5.214 |
5.529 |
1,06 |
1.233 |
2.798 |
2,27 |
|
1995 |
2.301 |
3.506 |
1,52 |
1.300 |
2.983 |
2,29 |
|
1996 |
4.747 |
4.122 |
0,87 |
1.848 |
3.528 |
1,91 |
|
1997 |
15.622 |
7.813 |
0,50 |
1.600 |
3.685 |
2,30 |
|
1998 |
17.550 |
14.301 |
0,81 |
2.755 |
5.000 |
1,81 |
|
1999 |
4.522 |
4.892 |
1,08 |
4.744 |
7.884 |
1,66 |
|
2000 |
6.374 |
5.767 |
0,90 |
2.431 |
3.351 |
1,38 |
|
2001 |
4.809 |
4.063 |
0,84 |
5.365 |
8.375 |
1,56 |
|
2002 |
5.088 |
4.732 |
0,93 |
|||
|
2003 |
6.690 |
6.239 |
0,93 |
|||
|
2004 |
5.822 |
5.928 |
1,02 |
|||
|
2005 |
5.718 |
6.452 |
1,13 |
|||
|
Kaynak:Dış Ticaret Müsteşarlığı. |
||||||
Emperyalistlerin azgelişmiş ülkelere değerlerinin üstünde fiyatlarla (tekel kârı ile) mal satmaları ve bu ülkelerde üretilen malları değerlerinin altında fiyatlarla satın almaları genel olarak tekelci kapitalist (emperyalist) dönemin belirleyici niteliklerinden biridir. Bu faaliyetin sürdürülmesi ise bu ülkelerde bir işbirlikçi ticaret burjuvazisinin (komprador burjuvazi) yetiştirilmesi ile bir arada yürütülür. Komprador burjuvazinin üretim süreci ile hiçbir bağlantısı yoktur. Tek işlevi, gelişmiş kapitalist ülkelerdeki tekellerin komisyonculuğunu yapmak, onların ürünlerini vatandaşı oldukları ülkelerde pazarlamaktır.
. Genel olarak II. Dünya Savaşı ve özel olarak da 1957-58 bunalımından sonra bu ilişkide bir değişiklik görülmüştür. Komprador burjuvazi bu süreç içinde yerli tekelci sanayi burjuvazisi haline dönüşmüş, emperyalist tekellerle ülke içinde ortak yatırıma gitmiş, onlarla bütünleşmiştir. II. Dünya Savaşı'na kadar genellikle acentelik (kompradorluk) yoluyla sürdürülen işbirliği günümüzde ortak yatırım ile patent, know-how, hammadde, yarı-mamul madde, yatırım malı alış verişi temeli üzerinde bir bütünleşmeye dönüşmüştür.
Bu süreci Vehbi Koç'un iş yaşamında somut olarak görmek mümkündür. Vehbi Koç'un "Hayat Hikâyem" [sayfa 28] adlı kitabında, bugün 20.000 kadar kişinin çalıştırıldığı Koç Topluluğu'nun emperyalizmle nasıl bir bütünleşme içinde oluştuğu, II. Dünya Savaşı'ndan sonra emperyalizmin dünya ölçüsünde uyguladığı yeni strateji doğrultusunda yerli tekelci sanayi burjuvazisi haline dönüştüğü sergilenmektedir.
Vehbi Koç'un emperyalistlerle işbirliği 1928 yılında başlar:
"İşte eski Standard Oil, şimdiki Mobil Oil şirketi ile ilişkim böylece 1928 yılında başlar. Uzun yıllar birlikte çalıştık. Şirket ile aramızda, satış ve ödeme bakımından en küçük anlaşmazlık çıkmadı. Sanırım Mobil'in Türkiye'deki en eski acentesiyim." (s. 46).
"1928 yılında Ford ile ilk anlaşmayı yaptık." (s. 56).
"1943 yılındaydık. Savaş uzuyor, bütün Avrupa'yı titreten Alman orduları Hitler'in durmadan değişen kararları ile yıpranıyor, savaş uzadıkça da Müttefikler zaman kazanıyor, güçleniyorlardı. Yılın ikinci yarısında bende şu görüş belirdi: Bu savaşı Amerika ve Müttefikler kazanacak, ticaret serbest olacak, Avrupa bitkin bir halde, Amerika ile büyük iş yapmak imkânları çıkacak; iş alanıma giren büyük Amerikan firmalarının temsilciliklerini almalıyım. Bu yoldan yürüme gereğine kadar verdim. Daha önceden Ford acentesi olduğum, Firestone lastiklerinin Ankara temsilciliğini yaptığım, Geseryanlarla da çalıştığım sürede Kelvinator buzdolapları ve Philco radyolarını sattığım için en iyi markaların Amerika'da bulunduğunu ve seri üretim yapılan işlerde Amerikan mallarının Avrupa'ya oranla kalite ve fiyat bakımından daha uygun olduğa görüşüne varmıştım." (s. 73) [sayfa 29]
II. Dünya Savaşı'ndan sonra acentelik ve komisyonculuk devam etmekle beraber, "sanayiciliğe" geçiş başlamıştır:
"Biz de II. Dünya Savaşı bittikten; sonra, Amerika ve Avrupa şirketlerinden birçok temsilcilikler almış ve Devlet eksiltmelerine girmek üzere Tetico Şirketini kurmuştuk. Bu şirketin bütün işi komisyonculuktu. Ankara Belediyesinin bu troleybüs eksiltmesine Tetico Şirketimiz de katıldı. General Electric Şirketinin temsilcisi olarak katıldığımız bu eksiltmede 10 troleybüs işini aldık." (s. 133)
"O yıllarda traktörle tarım yapan çiftçiler çok azdı. Marshall Plânı uygulanmaya başladı. Firmamız Amerikan Oliver Firmasının traktörlerinin acentesiydi. Marshall Plânından ilk defa Oliver marka traktörler İstanbul'a geldiği zaman Amerikan Yardım Heyeti Başkanı Russell Dorr bir tören yapmak istedi." (s. 58)
"1946'da ilk Amerika yolculuğum tüccarlıktan çıkıp sanayiciliğe geçişimin başlangıç noktası olmuştur." (s. 73)
"Gerçekten özel sektörün endüstri hayatının başlangıcının 1950 olduğunu kabul etmek uygun olur." (s. 151)
"Amerika yolculuğunda temsil ettiğimiz firma yetkilileri ile tanışmaktan başka bir hedefim vardı: Türkiye'de bir ampul fabrikası, bir de lastik fabrikası kurmak. Bu amaçla görüştüğüm gerek General Electric, gerekse U.S. Rubber (şimdiki Uniroyal) çok büyük şirketlerdi, âdeta birer hükümet gibiydi. Derdimi anlatmak ve karar almak çok güçtü. Başarılı olmak için, küçüklerden başlayıp onları inandırmak, işi pişirerek [sayfa 30] kademe kademe yükseklere götürmek gerekiyordu. İlk Amerika yolculuğunda bu yolu tuttum. Önce General Electric firmasının Türkiye işlerine bakan ve bizi seven direktörüyle tanıştım. Derdimizi ona anlattık. Ondan sonra Malî İşler başkan vekili Mr. Evereth'i inandırdık. International General Electric'in genel müdürü Mr. Herod'a görüşümüzü kabul ettirdik, oradan işi General Electric'in Genel Müdürü, aynı zamanda İdare Meclisi Başkanı Mr. Reed'e iletmek gerekiyordu. Bana 45 dakikalık bir randevu verdi... Mr. Reed bu konuşmasında ahiret suali gibi sorular sordu. 34 dakika kendisi konuştu, 11 dakika da ben. Görüşümü, düşüncelerimi anlatamadan 45 dakika bitti, Mr. Reed saatine baktı. Tabii bu "gidin" demekti. Hiç bir sonuca varamadık. Ben kendisinden bir randevu daha rica ettim."
"Bir hafta sonra 45 dakikalık bir randevu daha verdi. Bu ikinci gidişimde Türkiye'de General Electric Ampul Fabrikası kurulması kararını aldım. Uzun konuşmalar oldu, Türkiye'ye heyetler gelip gitti, sonunda şirket kuruldu, fabrika inşaatına başlandı, başarı sağlandı. Memlekete Amerikan sermayesi ile ortak ilk fabrika böylece kuruldu. Döviz tasarruf edildi, General Electric kazandı, biz kazandık. Bu başarımdan dolayı çok memnunum."
"Amerika'dayken, Türkiye'de bir lâstik fabrikası kurmak üzere, U.S. Rubber şirketine de teklifte bulundum. Onbeş yıl uğraştım, bir türlü kabul ettirmek mümkün olmadı, tâ ki biz Pirelli ile lastik fabrikası kurmaya karar verip işe başlayana kadar. O zaman harekete geçerek Türkiye'de bir fabrika kurmaya karar verdiler, ama işe çok geç başlanmış oldu. Her demir tavında [sayfa 31] dövülmek gerek. İlk Amerika yolculuğumun hedeflerinden birinde başarılı oldum, diğerinde olamadım. Lastik fabrikası 1964 yılında gecikerek kuruldu" (s. 76-77) [2*]
Bu örneklerden de görüldüğü gibi, yerli tekelci burjuvazinin oluşumu, işbirlikçi burjuvazinin komprador nitelikten yerli tekelci sanayi burjuvazisi şekline dönüşmesi emperyalizmle işbirliği ve bütünleşme çerçevesinde yürümüştür. Türkiye'de bağımsız bir sanayi burjuvazisinden söz etmek olanak dışıdır. Türkiye'de genel olarak II. Dünya Savaşı'ndan ve özel olarak da 1960'lardan sonra emperyalist tekellerin tekel fiyatlarıyla mal satabilecek pazar sorununa bir çözüm arayışının ürünü olan bu bütünleşme, ortaya "çarpık" ya da "dumansız bacasız sanayileşme" diye niteleyebileceğimiz yeni bir model çıkarmıştır. [sayfa 32]
Bu çarpık "sanayileşme" yoluyla başta işçi sınıfı olmak üzere tüm emekçi sınıf ve tabakalar sömürülmektedir. "Sanayileşme" ile işçi sınıfının boyutları büyümekte, el konulan artık-değer artmakta, burjuvazi ile işçi sınıfı arasındaki çelişki keskinleşmektedir. Fakat buna ek olarak, tekelci sermayenin mallarının fiyatlarının sürekli olarak artması (tekelci sermayenin tekel kârı ile satış yapması nedeniyle) sonucunda, çarpık "sanayileşme" ile birlikte tekelci sermaye (uluslararası tekelci sermaye ve yerli tekelci sermaye) ile bütün emekçi sınıf ve tabakalar arasındaki çelişki de keskinleşmektedir.
Bu modelle birlikte, azgelişmiş ülkelerin emperyalizme olan bağımlılıkları giderek artmış, azgelişmiş ülkeler ile gelişmiş kapitalist ülkeler arasındaki ticaret hacmi (ticaret hacmi = ithalât+ihracat) hızla büyümüştür. Örneğin 1955 yılında 2.2 milyar TL. olan Türkiye ticaret hacmi, 1972 yılında yüzde 80'i gelişmiş kapitalist ülkelerle olmak üzere 33.4 milyar TL'sine fırlamıştır.
Emperyalizmle yerli tekelci sermayenin ne yollarla bütünleştiğini Koç Grubu örneğiyle görelim:
Saptayabildiğimiz kadarıyla Koç grubu ve Koç ailesinin 23 şirkette emperyalistlerle ortak yatırımı vardır. Bu şirketlerdeki diğer ortakların bağlı oldukları ülkeler İsviçre, Hollanda, F. Almanya, Danimarka, Lübnan, Fransa, A.B.D., Avusturya ve İtalya'dır. [sayfa 33]
Koç grubuna bağlı olan şirketler, saptayabildiğimiz kadarıyla, 22 emperyalist tekelle patent ve işbirliği (sayfa 30) anlaşması yapmıştır, bu şirketlerin ürünlerini Türkiye'de üretip pazarlar.
Koç grubunun emperyalistlerle bütünleşmesi bu kadarla bitmiş midir? Elbette ki hayır. Koç grubuna bağlı kuruluşlar hammaddeleri, makineleri, üretimde kullandıkları diğer araç ve gereçlerinin önemli bir bölümünü emperyalist tekellerden satın alır, emperyalistler adına üretimde bulunur. Ayrıca emperyalistlerin ürünlerini Türkiye'de pazarlar (acentelik). Örneğin Koç Burroughs Tic. A.Ş., merkezi A.B.D.'nde bulunan Burroughs tekelinin, Simko Tic. ve San. A.Ş., merkezi Hollanda'da bulunan Siemens tekelinin, Standard Belde A.Ş. ise 67 ildeki 500 satıcısı aracılığıyla 40'tan fazla emperyalist tekelin ürünlerini pazarlar. Bu bütünleşmenin diğer bir görünümü ise, Koç Holding'e bağlı Arçelik'in, merkezi A.B.D.'nde bulunan bir tekel olan General Electric adına "General Electric" ve "Hot-point" marka buzdolabı üretmesi ve bunları Orta Doğu ülkelerine ihraç etmesidir.
Bu örnekten de görüldüğü gibi, yerli tekelci burjuvazinin çıkarları ile emperyalistlerin çıkarları arasında uzlaşmaz bir çelişki yoktur, hemen hemen tam bir çıkar birliği söz konusudur. Tek çelişki noktası emekçi sınıf ve tabakaların sömürüsünden elde edilenlerin paylaşılmasıdır. Emekçi sınıf ve tabakaların ise, işsizlik ve pahalılığın asıl nedeni olan emperyalistler ve onlarla bütünleşmiş olan yerli tekelci burjuvaziyle uzlaşmaz bir çelişkisi vardır. [sayfa 34]
1 - Azgelişmiş Ülkelerde Üretilen Mal
ve Hizmetlerin Değerlerinin
Altında Fiyatlarla Satın Alınması
Azgelişmiş ülkelerin ürettiği mal ve hizmetler veya sahip oldukları doğal kaynaklar emperyalist sömürünün uzun süredir etkin bir şekilde sürdürüldüğü bir alandır. Dünya piyasasında azgelişmiş ülkelerde üretilen hammaddelerin ve tarım ürünlerinin fiyatları sürekli olarak düşer. Bunun nedeni güçlü alıcı durumunda olan emperyalist tekellerin fiyatları belirleyebilmeleri, ihracatının büyük bir bölümünü tek bir hammadde veya tarım ürününün oluşturduğu ülkeleri denetimleri altında tutabilmeleridir. Bu konuda bilinçli bir politika izleyen emperyalistler, verdikleri kredilerle kendi politikalarını uygulatmaktadır.
A) Hammaddeler: Yeraltı ve yerüstü kaynaklarının kullanılabilir hale getirilmesinde yabancı sermaye yatırımının olmaması bu alanda emperyalist sömürünün olmaması anlamına gelmez. Emperyalist-kapitalist sistemin bir parçası olarak sürdürülen ticari ilişkiler hammaddeler alanında da sömürünün sürdürülmesine olanak tanır. Eğer üretilen bir madenin önemli bir bölümü emperyalist-kapitalist piyasa sistemi içinde alıcı bulacaksa, karşısında dev tekelleri görecek ve değişim bu tekellerin belirlediği fiyatlardan gerçekleşecektir. İlerici-demokrat yönetimlerin emperyalist-kapitalist sistemden tam anlamıyla (bütün yönleriyle) kopmadan emekçi sınıf ve tabakalar yararına ekonomik ve toplumsal değişmeleri gerçekleştiremeyeceği Şili bakırının millileştirilmesi ve Ailende yönetiminin başına gelenlerde görülebilir. Bu nedenle bir kamu iktisadi teşebbüsünün üretip ihraç ettiği maden bile emperyalist sömürünün gerçekleşme alanı olabilir. Bu [sayfa 35] sömürünün somut görünümü, ihracat fiyatlarının genel ithalât fiyatları kadar artmaması ve hattâ düşmesidir. Örneğin üretiminin tamamına yakın bir bölümünün ihraç edildiği cıvanın 1969 yılında ihraç fiyatı ton başına 15,233 dolar iken, 1972 yılında 6,023 dolara düşmüştür. Antimuan ve tabii Magnezyum Karbonat da ihraç fiyatı düşen madenlerdendir. 1971 yılında madencilik ve taşocağı ürünleri ihracatı, toplam ihracat içinde %7.2'lik bir paya sahipti (48.900.000) dolar. Bu-miktarın bir kısmı madencilik alanındaki yabancı sermaye yatırımları tarafından çıkarılmış, geri kalanı yabancı sermaye yatırımının olmadığı fakat emperyalist-kapitalist üretim ve dağıtım ilişkileri çerçevesinde faaliyette bulunan yerli şirketler (yerli tekelci gruplar veya kamu iktisadi teşebbüsleri) tarafından gerçekleştirilmiştir.
Doğal kaynaklar bakımından zengin olan ülkemizde, çokuluslu tekellerin denetiminde olan madenlerden biri barittir. Baritin başlıca kullanım alanı, petrol arama sanayiinde sondaj çamuru hazırlanmasıdır. Dünya barit piyasasına egemen olan çokuluslu tekeller, ABD kökenli "Magcobar Division of Dresser Industry", "Baroid Division of National Lead Co.", "Milchen Inc.", "IMCO Drilling Service" ve Batı Alman kökenli "Metallgesellshaft"a bağlı "Sachtleben A.G." ve "Deutsche Baryt Industry (Dr. Robert Albert)" firmalarıdır. Ülkemizde çıkarılan barit cevheri, genellikle ocak başında kaba bir ayıklamaya tabi tutulduktan sonra, %90-93 (BaSO4)'lük parça ceher halinde iç ve dış piyasaya verilmektedir. Oysa öğütülerek ihraç edilmesi halinde elde edilecek gelir [sayfa 36] çok daha yükselmektedir. Örneğin Etibank, 1975 yılında, 5 bin ton bariti ABD'ne dünya piyasasına göre çok düşük sayılabilecek bir fiyatla (30 $/ton) ihraç etmiştir. Oysa aynı dönemde, aynı kalite barit, öğütülmüş olarak dünya piyasasında 132-154 $/ton'dan işlem görmüştür. Bu düşük fiyatı belirleyen dış tekellerdir. Yani üretimde yabancı sermaye olmasa bile, malın değerinin altında fiyatlarla satılması, emperyalist sömürünün varlığını ortaya koymaktadır. (TMMOB, Birlik Haberleri, Sayı: 29)
B) Küçük üreticilerin ürünleri: Tarım ürünlerinin toplam ihracat içindeki payı %72.6'yı bulmaktadır (1971 yılı verileri). Bu oranın %28.5'ini pamuk, %12.7'sini tütün, %12.4'ünü fındık, %3.3'ünü kuru üzüm ve %15,7'sini diğer tarım ürünleri oluşturmaktadır.
Türkiye'de üretilen pamuğun %60'mdan fazlası ihraç edilmektedir. 1972-73 döneminde üretilen 543 bin tonun 330 bin tonu ihraç edilmiştir. Birkaç yıl süreyle ihraç fiyatlarında bir artış görülmekle beraber, bundan küçük üreticiler değil, uluslararası tekelci sermaye ile sağlam bağları olan büyük ihracatçılar yararlanmıştır: "Böylelikle, 117 pamuk ihracatçısı yılda ortalama 2'şer milyon lira kazanırken, 250 bin pamuk üreticisi ailenin eline yılda ancak 800-900 lira bir para geçmektedir." (Ümit Hassan, "Tarımsal Kredi Sorunları, Özellikle Tefecilik", SBF Dergisi, Cilt 25, sayı 4.)
Tütün için de durum aynıdır. 400.000 kadar tütün üreticisi aile (1970 yılında ortalama işletme büyüklüğü 9 dönüm) ürünü ya Tekel'e, ya da büyük sigara tekellerinin komisyoncuları olan tüccarlara değerlerinin [sayfa 37] çok altında fiyatlarla kaptırmaktadır. "Samsun tütün piyasasında beş büyük ihracatçı şirket dışında hiçbir tüccar alım yapmamıştır. Ege'de alımda bulunan tüccarın çoğu tütünü Amerikan şirketlerine devretmektedir." (a.g.e., s. 135, 138).
400 bin kadar tütün üreticisinin 1965-1972 yılları arasında ürettiği tütünün %51'i ihraç edilmiştir. Emperyalist tekellerin ürünlerinin fiyatları sürekli olarak artarken, küçük üreticinin ürünü olan tütünün ihraç fiyatlarında bir artış görülmemektedir. Diğer taraftan, ihracat gelirinin büyük bir kısmına ise zaten emperyalizmle işbirliği içindeki büyük ihracatçılar el koymaktadır.
|
1961-1972 döneminde yaprak tütün ihraç fiyatları şöyledir: ($/kg.) |
|||
|
Yıl |
İhraç fiyatı |
Yıl |
İhraç fiyatı |
|
1961 |
1.06 |
1967 |
1.31 |
|
1962 |
1.08 |
1968 |
1.19 |
|
1963 |
1.55 |
1969 |
1.20 |
|
1964 |
1.63 |
1970 |
1.11 |
|
1965 |
1.38 |
1971 |
1.04 |
|
1966 |
1.31 |
1972 |
1.09 |
|
Kaynak: İGEME, Enformasyon Bülteni, 13 Haziran 1973, s. 2. |
|||
|
EK TABLO: IV - Türkiye Tütün Ticareti |
||||||
|
İhracat |
İthalat |
|||||
|
Miktar (Ton) |
Değer 1000 $ |
$/kg. |
Miktar (Ton) |
Değer 1000 $ |
$/kg. |
|
| 1988 |
77.683 |
260.000 |
3,35 |
610 |
3.602 |
5,90 |
| 1989 |
116.869 |
479.083 |
4,10 |
4.082 |
23.562 |
5,77 |
| 1990 |
96.679 |
429.739 |
4,45 |
3.279 |
21.429 |
6,54 |
| 1991 |
137.366 |
565.762 |
4,12 |
10.984 |
68.635 |
6,25 |
| 1992 |
78.968 |
312.993 |
3,96 |
21.934 |
133.133 |
6,07 |
| 1993 |
95.559 |
410.445 |
4,30 |
22.497 |
129.185 |
5,74 |
| 1994 |
111.937 |
404.364 |
3,61 |
18.325 |
91.563 |
5,00 |
| 1995 |
136.392 |
354.464 |
2,60 |
19.411 |
91.779 |
4,73 |
| 1996 |
169.138 |
564.039 |
3,33 |
24.954 |
106.098 |
4,25 |
| 1997 |
160.361 |
575.916 |
3,59 |
24.351 |
147.127 |
6,04 |
| 1998 |
155.287 |
521.473 |
3,36 |
42.174 |
255.498 |
6,06 |
| 1999 |
129.053 |
477.458 |
3,70 |
48.846 |
247.591 |
5,07 |
| 2000 |
100.388 |
368.363 |
3,67 |
62.195 |
308.183 |
4,96 |
| 2001 |
105.769 |
354.315 |
3,35 |
50.113 |
243.369 |
4,86 |
|
2002 |
95.922 |
285.630 |
2,98 |
|||
|
2003 |
113.666 |
328.976 |
2,89 |
|||
|
2004 |
114.774 |
399.804 |
3,48 |
|||
|
2005 |
134.308 |
468.260 |
3,49 |
|||
|
Kaynak: Tekel,DİE. |
||||||
Yukarıdaki rakamlardan da görüldüğü gibi, 12 yıllık dönemde tütün ihraç fiyatlarında bir artış söz konusu değildir. Hâlbuki tütün üretiminde kullanılan girdilerin fiyatları sürekli olarak artmıştır. Toplam ürünün yarıdan fazlasının ihraç edildiğini hatırlarsak, emperyalizmle ilişkilerin tütün üretiminde çalışan 400 bin emekçi ailenin yaşamını güçleştirdiğini söyleyebiliriz. [sayfa 38]
Fındık üretiminde faal olan 2,5 milyon kişinin sorunları da benzer niteliktedir.
Sıra malı kabuksuz fındık ihraç fiyatları 1968-1972 yıllarını kapsayan dönemde bir artış göstermemiştir. Fındık üretiminde kullanılan girdilerin fiyatları ise artmıştır. Diğer taraftan genel olarak tekelci sermayenin (uluslararası tekelci sermaye ve onunla bütünleşen yerli tekelci sermaye) ürettiği malların fiyatları ise kat kat armış, yaşam zorlaşmıştır. Emperyalizm ve emperyalizmle ortaklaşa çalışan yerli hâkim sınıflar, fındık üretimindeki 2,5 milyon kadar küçük üreticinin yaşamını zorlaştırmaktadır.
Gene küçük üreticilerin hâkim olduğu çekirdeksiz üzüm üretiminde de emperyalist-kapitalist pazara bağımlılık gözlenmektedir. Çekirdeksiz üzüm üretiminin %70'den fazla bir bölümü ihraç edilmekte, emperyalist-kapitalist pazar sistemi içinde fiyatlandırılmaktadır.
|
Çekirdeksiz kuru üzümün ihraç edilen bölümü (%) |
||||
| 1956 |
65.6 |
1963 |
83.3 |
|
| 1957 |
90.7 |
1964 |
82.6 |
|
| 1958 |
77.3 |
1965 |
62.7 |
|
| 1959 |
84.7 |
1966 |
78.4 |
|
| 1960 |
86.2 |
1967 |
76.0 |
|
| 1961 |
83.9 |
1968 |
78.7 |
|
| 1962 |
92.0 |
1969 |
72.8 |
|
|
Kaynak: İzmir Ticaret Borsası, Çekirdeksiz Kuru Üzüm Semineri, 1972. "Türkiye'de Üzüm Değerlendirilmesi ve Bazı Problemleri" ile "Üzüm İhraç Problemleri" yazılarından derlenmiştir. 1970-73 Yılları, Ticaret Bakanlığı; 1961-72 Yıllık, İhracat Başlıca Maddeleri. |
||||
[sayfa 39]
Emperyalist-kapitalist pazara bu denli bağımlı olunan bir alanda fiyatların artmasını ve bundan küçük üreticilerin yararlanmasını beklemek hayalperestlik olur. Nitekim 1965 yılından 1971 yılma kadar çekirdeksiz kuru üzüm ihraç fiyatlarında sürekli bir düşüş izlenmektedir. Bu süre içinde genel olarak hayatın pahalılaşması ve özel olarak da kuru üzüm üretiminde kullanılan girdi fiyatlarının artması düşünülünce emperyalist-kapitalist sistem içinde küçük üreticilerin yaşamlarının gittikçe kötüleştiğini söyleyebiliriz.
|
Çekirdeksiz kuru üzüm ihraç fiyatları ($/kg.) |
|
|
1965 |
0.328 |
|
1966 |
0.324 |
|
1967 |
0.314 |
|
1968 |
0.304 |
|
1969 |
0.300 |
|
1970 |
0.302 |
|
1971 |
0.252 |
|
Kaynak : Nihat Aşkın, "Türkiye'de Üzümün Fiyat ve Üretim Politikası ile İlgili Genel Sorunlar", a.g.e., 1972. |
|
|
EK TABLO: V - Üzüm (taze+kuru) ihracatı |
|||
|
Miktar (Ton) |
Değer (1000 $) |
$/kg. |
|
| 1990 |
122.898 |
150.402 |
1,22 |
| 1991 |
123.445 |
144.166 |
1,17 |
| 1992 |
111.360 |
128.133 |
1,15 |
| 1993 |
122.322 |
133.812 |
1,09 |
| 1994 |
172.776 |
175.708 |
1,02 |
| 1995 |
169.333 |
189.284 |
1,12 |
| 1996 |
175.964 |
189.341 |
1,08 |
| 1997 |
179.407 |
204.507 |
1,14 |
| 1998 |
194.757 |
213.664 |
1,10 |
| 1999 |
188.939 |
202.969 |
1,07 |
| 2000 |
266.617 |
225.726 |
0,85 |
| 2001 |
305.034 |
195.879 |
0,64 |
|
2002 |
287.944 |
192.029 |
0,67 |
|
2003 |
295.313 |
235.205 |
0,80 |
|
2004 |
371.204 |
313.147 |
0,84 |
|
2005 |
382.027 |
330.956 |
0,87 |
| Kaynak: Dış Ticaret Müsteşarlığı | |||
Küçük üreticilerin bu ihraç fiyatlarından bile yararlanamadıkları, üzüm ihraç fiyatını bilen bağcıların oranının %15.5 oranında olmasından da anlaşılabilir.
Çay ürününün hemen hemen üçte biri ihraç edilmekte, küçük üreticilerin ürünleri değerinin altında fiyatlardan işlem görmektedir.
1967-1971 yılları arasında kuru çay üretim miktarının (150.8 bin ton) üçte biri (49.7 bin ton) ihraç edilmiştir. (1973 Rize İl Yıllığı). Yani ihraç fiyatları çay üreticilerinin gelirlerini belirleyen önemli bir etkendir. Çay üretimiyle uğraşan aile sayısı 135 binin üstündedir. Yaş çay alım fiyatlarının 1959 yılından beri ancak üçte bir oranında artmış olması, üreticilerin yaşamını çok zorlaştırmaktadır. [sayfa 40]
|
Yaş çay alım fiyatları |
||
|
(krş,/kg) |
$/kg. |
|
| 1959-1965 |
300 |
0,33 |
| 1966-1970 |
350 |
0,39 |
| 1971-1972 |
400 |
0,27 |
|
Kaynak: G. Çelebioğlu ve İ. Sönmez, Çay Yetiştiriciliği ve İmalâtı, 1973. |
||
|
EK TABLO: VI - Yaş çay alım fiyatları |
||
|
TL/Kg |
$/kg. |
|
| 1990 |
958 |
0,37 |
| 1991 |
1.436 |
0,34 |
| 1992 |
2.336 |
0,34 |
| 1993 |
3.536 |
0,32 |
| 1994 |
6.100 |
0,21 |
| 1995 |
12.000 |
0,26 |
| 1996 |
25.000 |
0,31 |
| 1997 |
52.375 |
0,35 |
| 1998 |
82.500 |
0,32 |
| 1999 |
130.000 |
0,31 |
| 2000 |
162.500 |
0,26 |
| 2001 |
250.000 |
0,20 |
|
Kaynak: Çay-Kur. |
||
Onüç yıl içinde Ankara ve İstanbul'da hayat, Ticaret Bakanlığı Konjonktür Dairesi rakamlarına göre %260 oranında pahalılaşırken, çay üreticisine kilo başına ödenen miktar sadece %33 artmıştır. Yani küçük üreticinin yaşamı gün geçtikçe kötüleşmektedir ve bu durumun sorumlularından biri, çayın çok düşük olan ihracat fiyatlarıdır. Türkiye'de üretilen çay, maliyetinin de altında bir fiyatla ihraç edilmekte, her yıl bu yolla milyonlarca TL'lik değer çay piyasasına hakim yabancı tekellerin kasalarına gitmektedir. Özellikle İngiltere ve Hollanda kökenli olan bu firmalar Tekel idaresinden aldıkları çayları basit bir işlemden geçirip en az üç misli fiyatla diğer ülkelere satmaktadırlar. (Çay konusunda ayrıntılı bilgi için bakınız: Çay, TİB Aylık Bülten, No: 18, Aralık 1975.) Aşağıdaki tabloda değerinin altında fiyatla ihraçtan dolayı her yıl ülkenin uğradığı zarar görülmektedir:
|
Yıllara Göre Türkiye Kuru Çay İhracatı |
||||||
| Yıl | İhracat (kg.) | Satış Bedeli (TL.) | Fiyat (Kr.) | Maliyet (TL/Kg.) | Satış Maliyeti | Zarar (TL) |
|
1967 |
8.621.869 |
16.726.426 |
194 |
22,62 |
195.026.677 |
178.300.251 |
|
1968 |
7.292.660 |
15.897.999 |
218 |
21,36 |
155.771.218 |
139.873.219 |
|
1969 |
8.300.336 |
19.754.800 |
238 |
22,26 |
184.765.479 |
165.010.680 |
|
1970 |
7.863.822 |
19.974.108 |
254 |
24,68 |
194.079.127 |
174.105.019 |
|
1971 |
24.234.588 |
76.338.952 |
315 |
28,53 |
691.412.796 |
615.073.843 |
|
1972 |
6.376.253 |
31.562.452 |
495 |
41,94 |
267.420.051 |
235.857.598 |
|
1973 |
18.810.129 |
50.787.348 |
270 |
31,18 |
586.499.822 |
535.712.474 |
|
1974 |
11.677.000 |
65.391.200 |
560 |
45,00 |
525.465.000 |
460.073.800 |
|
Kaynak: Kuru Çayın Yurtiçi ve Yurdışı Pazarlanması, Adnan Özaktaş, s. 17. |
||||||
|
EK TABLO: VII - Türkiye Çay Ticareti |
||||||
|
İHRACAT |
İTHALAT |
|||||
|
Miktar (Ton) |
Değer (1000 $) |
$/kg. |
Miktar (Ton) |
Değer (1000 $) |
$/kg. |
|
|
1990 |
27.653 |
43.255 |
1,56 |
328 |
1.096 |
3,34 |
|
1991 |
2.314 |
3.089 |
1,33 |
1.569 |
3.807 |
2,43 |
|
1992 |
5.044 |
6.200 |
1,23 |
1.469 |
2.890 |
1,97 |
|
1993 |
39.611 |
45.807 |
1,16 |
2.033 |
4.605 |
2,27 |
|
1994 |
5.214 |
5.529 |
1,06 |
1.233 |
2.798 |
2,27 |
|
1995 |
2.301 |
3.506 |
1,52 |
1.300 |
2.983 |
2,29 |
|
1996 |
4.747 |
4.122 |
0,87 |
1.848 |
3.528 |
1,91 |
|
1997 |
15.622 |
7.813 |
0,50 |
1.600 |
3.685 |
2,30 |
|
1998 |
17.550 |
14.301 |
0,81 |
2.755 |
5.000 |
1,81 |
|
1999 |
4.522 |
4.892 |
1,08 |
4.744 |
7.884 |
1,66 |
|
2000 |
6.374 |
5.767 |
0,90 |
2.431 |
3.351 |
1,38 |
|
2001 |
4.809 |
4.063 |
0,84 |
5.365 |
8.375 |
1,56 |
|
Kaynak:Dış Ticaret Müsteşarlığı. |
||||||
|
EK TABLO: VIII |
||||
|
Dikim Alanı (Ha) |
Çay Yetiştiren Çiftçi Sayısı |
Yaş Çay Yaprağı Üretimi (Ton) |
Kuru Çay Üretimi (Ton) |
|
|
1990 |
90.600 |
202.082 |
672.000 |
135.000 |
|
1991 |
90.000 |
202.904 |
767.000 |
163.000 |
|
1992 |
89.800 |
215.278 |
870.000 |
173.000 |
|
1993 |
89.800 |
215.400 |
776.000 |
161.000 |
|
1994 |
76.700 |
200.530 |
806.000 |
171.000 |
|
1995 |
76.700 |
201.657 |
728.000 |
155.000 |
|
1996 |
76.700 |
201.500 |
777.000 |
155.000 |
|
1997 |
76.700 |
201.500 |
751.000 |
145.000 |
|
1998 |
76.700 |
201.500 |
1.048.000 |
192.000 |
|
1999 |
76.700 |
203.000 |
1.093.000 |
198.000 |
|
2000 |
76.700 |
204.000 |
760.000 |
140.000 |
|
2001 |
76.700 |
204.000 |
824.946 |
170.000 |
| Kaynak:Çay-Kur | ||||
[sayfa 41]
Çay üreticisi ailelerin 1972 yılında ortalama yıllık gayri safi geliri 5.733 lira idi (1972 yılı yaş çay üretimi ile çay alım fiyatının çarpılıp üretici aile sayısına bölünmesiyle bulunmuştur). Bütün bir ailenin çalıştığını düşünürsek, küçük üreticinin ürettiklerini değerinin çok altında fiyatlarla sattığı ortaya çıkar. Asgari ücretle çalışan bir işçinin bir yıllık brüt geliri toprak sahibi ve bütün aile ile birlikte çalışan çay üretici-sininkinden yüksektir. Bu 5.733 liradan gübre, tarım ilacı v.b. masrafı ile tefecilere ödenen faiz düşüldüğünde, üreticinin eline geçen net miktar daha da azalacaktır.
Görüldüğü gibi, çay üreticisinin ürünü içerdiği toplumsal emek miktarının altında bir fiyatla satılmaktadır, yani çay üreticilerinin yarattığı değerin bir kısmı fiyat mekanizması aracılığıyla ihracat yapılan tekellere aktarılmaktadır. Burjuva iktisatçılarının övüp göklere çıkarttıkları fiyat mekanizmasının işleyişi emperyalist sömürünün kaynaklarından biridir.
İhracata dönük üretimde bulunan küçük üreticilerin ürünleri üreticinin elinden değerinin altında fiyatla çıkmakta, üreticinin harcadığı işgücü karşılığı elde ettiği gelir asgari ücretin çok altına düşmektedir. Zaten az olan fiyat artışlarından yararlananlar ise, uluslararası tekelci sermayeyle işbirliği içinde olan büyük ihracatçılardır.
C) İşgücünün Ucuz Satın Alınması: Emperyalizmin gerek duyduğu ucuz işgücü temini, bir taraftan azgelişmiş ülkelere doğrudan doğruya yapılan yatırımlarla mümkün olurken, diğer taraftan azgelişmiş ülkelerden, gelişmiş kapitalist ülkelere teşvik edilen yabancı işçi akımı ile sağlanmaktadır. [sayfa 42]
Yurtdışında çalışmakta olan 775 bin civarındaki Türk işçisinin çalışabilecek yaşa gelinceye kadar gerek duyduğu bütün masraflar Türkiye'de karşılanmıştır.
Emperyalist ülkelerin uzmanları, yabancı işçiler arasında en sağlıklılarını seçmektedir. Azgelişmiş ülkelerden gelen işçiler emperyalist ülkelerde göreli olarak daha düşük ücretle ve daha kötü koşullarda çalıştırılmaktadır. Bu şartlara rağmen yurtdışına gitmek için yüzbinlerce kişinin sırada beklemesinin nedeni, emperyalist tahakküm nedeniyle gerçek bir sanayileşmenin gerçekleştirilmemiş ve buna bağlı olarak işsizlik sorununun çözümlenmemiş olmasındandır.
|
Yurtdışındaki işçilerin bulundukları yerlere göre dağılımı şu şekildedir: |
||
|
Ülke |
Sayı |
Oran(%) |
|
Almanya |
605.000 |
78.02 |
|
Hollanda |
46.018 |
5.93 |
|
Avusturya |
29.746 |
3.83 |
|
Fransa |
29.600 |
3.82 |
|
İsviçre |
23.158 |
3.00 |
|
Belçika |
21.029 |
2.71 |
|
Diğerleri |
20.904 |
2.69 |
|
Toplam |
775.455 |
100.00 |
|
Kaynak: İş ve İşçi Bulma Kurumu. |
||
|
EK TABLO: IX |
||||
|
Toplam |
Oranı % |
İşçi statüsündekiler |
Oranı % |
|
| Almanya |
1.912.169 |
53,8 |
678.290 |
56,7 |
| Fransa |
359.034 |
10,1 |
87.992 |
7,4 |
| Hollanda |
341.400 |
9,6 |
100.000 |
8,4 |
| Avusturya |
130.703 |
3,7 |
53.616 |
4,5 |
| İngiltere |
100.000 |
2,8 |
40.000 |
3,3 |
| Arabistan |
100.000 |
2,8 |
95.000 |
7,9 |
| İsviçre |
78.256 |
2,2 |
38.974 |
3,3 |
| Avustralya |
56.261 |
1,6 |
20.100 |
1,7 |
| Belçika |
45.866 |
1,3 |
14.863 |
1,2 |
| İsveç |
33.094 |
0,9 |
13.300 |
1,1 |
| Danimarka |
30.450 |
0,9 |
18.310 |
1,5 |
| Norveç |
10.915 |
0,3 |
- |
- |
| Diğer |
353.396 |
10,0 |
35.167 |
2,9 |
| Toplam |
3.551.544 |
1.195.612 |
||
|
Kaynak: Dışişleri Bakanlığı, 2002. |
||||
Yurtdışına giden işçilerin vasıflı işçi olması, Türkiye ekonomisi ve dolayısıyla Türkiye halkı üzerine yüklenen yükün daha da ağırlaşmasına yol açmaktadır. 1964-1973 yılları arasında yurtdışına giden işçilerin %32'si vasıflı işçidir. Bu işçilerin vasıflı hale getirilmesi için gerekli olan harcamalar da Türkiye'nin sırtındadır.
Uluslararası tekelci sermaye kendi işçilerinin ücret düzeyine göre daha düşük bir ücret ödeyerek [sayfa 43] Türkiye'deki işçilerin en verimlilerini seçmekte ve bunların yetiştirme masraflarına hiçbir şekilde katkıda bulunmadan işgüçlerini sömürmektedir. Aynı şey, yetiştirme masrafı daha yüksek olan yüksek öğrenimlerini tamamlamış kişiler için de geçerlidir. Genellikle "beyin göçü" şeklinde nitelendirilen şey, öğrenim masraflarının azgelişmiş ülkelerin halkının sırtına yüklendiği uzmanların biraz daha yüksek ücret verilerek emperyalist ülkelere çekilmesidir.
ABD'nin Eski Dışişleri Bakanı Dean Rusk 1965 yılında yaptığı bir konuşmada bu gerçeği şu şekilde belirtmiştir:
"Bugünkü şartlar altında ülkemiz, başka ülkelerden yüksek zeka ve kabiliyet sahibi göçmenleri çekebilmek için, müstesna bir imkana sahiptir. Eğer iyi yönetilirse göç, ulusal kaynaklarımızın en büyüğünden biri, son derece bir fikir ve maharet kaynağı olabilir." (TMMOB, Birlik Haberleri, Sayı: 6)
Oysa bu uzmanların eğitim masrafları az gelişmiş ülke halkının ödediği vergilerle karşılanmaktadır.
Üçüncü Beş Yıllık Kalkınma Planı'na göre, "1970 yılma kadar mimarların %7'si, makine mühendislerinin %5.3'ü, mütehassıs doktorların %8.2'si ve pratisyen doktorların %21.4'ü çalışmak için yurt dışına gitmişlerdir." (Ü.B.Y.K.P., s. 81)
"Amerikan Tıp Birliğinin Bildirilerine göre, ABD'de 1970 yılında 62.400 hekim vardır. Bunların %57'si her yönüyle dışa bağımlı olan geri bıraktırılmış ülkelerden gelmekte idi. Türkiye'de 3.210 hekimle dışarıya [sayfa 44] ihraç ettiği hekimlerle, bu ülkeler içinde yer almaktadır." (TMMOB, Birlik Haberleri, Sayı: 29, "Yurtdışına Beyin Göçü".
Bir doktorun halkımıza maliyeti 800 bin lira civarındadır. Bu doktor Amerika'ya gittiğinde, Türkiye halkı Amerika'ya 800 bin lira değerinde bir doktor hediye etmiş oluyor; bu doktorların, mühendislerin v.b. sayısı binleri bulunca, Türkiye halkının emperyalistlere hediyesinin milyarlarca lirayı bulduğunu kolayca hesaplayabiliriz. Yani beyin göçü aracılığıyla Türkiye emekçi halkının yarattığı değerin maddeleştiği beyinler emperyalistlere aktarılıyor. Bu ise bir taraftan Türkiye'nin sağlık, eğitim, v.b. gibi sorunlarının çözümünü engelliyor, diğer taraftan yeni beyinlerin yetiştirilmesi için gerekli olan vergiler aracılığıyla hayatın pahalılaşmasına yol açıyor.
2 - Az Gelişmiş Ülkelere Değerlerinin
Üstünde Fiyatlarla Mal ve Hizmet Satılması
Azgelişmiş ülkelerin ekonomilerinin emperyalist ekonomilerle olan bağları gittikçe daha sağlamlaşmakta, tekel fiyatlarıyla mal satabilecek pazarlar arayan emperyalist tekeller için (özellikle İkinci Dünya Savaşı'ndan sonra kapitalist sistemden kopmalar sonucu pazarın mutlak olarak azalması ve teknolojik atılım nedeniyle pazar gereksinmesinin artmasına bağlı olarak) azgelişmiş ülkelerin önemi artmaktadır. Emperyalist sistem azgelişmiş ülkelere değerinin üstünde fiyatlarla mal ve hizmet satmaktadır. Emperyalist tekellerin azgelişmiş ülkelerin halklarına değerlerinin [sayfa 45] çok üstünde tekel fiyatlarıyla mal satmalarında yerli tekelci burjuvazi aracılık yapmakta, bu ortaklıktan büyük kârlar elde etmektedir.
Türkiye'de 1973 yılı sonunda 10.206 ithalâtçı vardı. Bunların öz sermayelerinin (nominal sermaye + ihtiyatlar + dağıtılmayan kârlar + kâr - ödenmemiş sermaye- zarar) toplamı 36 milyar 604 milyon lira idi. 10 bin ithalâtçı içinde yüksek düzeyde bir tekelleşme izlenmektedir. Ticaret Bakanlığı verilerinden yapılan hesaplamalara göre, öz sermayesi 50 milyon liradan fazla olan 128 ithalâtçının öz sermayeleri 15 milyar 425 milyon liradan fazladır (ortalama olarak 121 milyon liradan fazla). Yani ithalâtçıların %1.25'i, bütün ithalâtçıların özsermayelerinin %42.0'sinden fazlasına sahiptir.
Öz sermayesi 50 milyon liranın üstündeki ithalâtçıların %66'sı kendi ihtiyacı olan hammadde, yarı mamul madde ve sermaye mallarını ithal eden yerli tekelci sanayi şirketleridir. En büyük 128 ithalâtçının 86'sının yerli tekelci sanayi şirketlerinin olması bir taraftan Türkiye'de görülen sanayileşmenin dışa bağımlı ve çarpık niteliğini ve emperyalist tekellerin pazar gereksinmelerinin bir sonucu olduğunu, diğer taraftan yerli tekelci sermaye ile emperyalizmin nasıl bir bütünleşme içinde olduğunu göstermektedir. Öz sermayesi 5 milyon ile 50 milyon lira arasında değişen 904 ithalâtçının 619'u da "sanayicidir."
İthalâtçılar ve ithalâtçılar içinde "imalâtçı-sanayicilerin" özsermaye büyüklüklerine göre sayıları 1973 yılı sonunda şöyledir: [sayfa 46]
|
Özsermaye |
Genel toplam |
"İmalâtçı - sanayiciler" |
|
- 100 bin TL. |
1.682 |
657 |
|
100 bin- 500 bin TL. |
3.325 |
1.305 |
|
500 bin- 1 milyon TL. |
1.706 |
657 |
|
1 milyon- 5 milyon TL. |
2.459 |
1.121 |
|
5 milyon- 50 milyon TL. |
904 |
619 |
|
50 milyon- 300 milyon TL. |
123 |
83 |
|
300 milyondan fazla |
7 |
3 |
|
Toplam |
10.206 |
4.445 |
|
Kaynak : Ticaret Bakanlığı, Dış Ticaret Genel Sekreterliği, Değerlendirme Genel Md., İthalâtçılarımıza İlişkin Genel Bir Araştırma, Mart 1974. |
||
A) Mal Satışı: Azgelişmiş ülkelerde tüketilen malların fiyatlarının oluşumunda emperyalist tekellerden tekel fiyatlarıyla satın alman hammadde, yarı-mamul mal ve yatırım mallarının payı son derece büyüktür.
1968 yılında 6.9 milyar TL'lık toplam ithalâtın 3.3 milyar TL'sı yatırım maddeleri (3.1 milyar TL., makine ve teçhizat ile 0.2 milyar TL. inşaat malzemesi), 0.3 milyar TL'si tüketim maddeleri ve 3.3 milyar TL'sı hammaddelerden oluşmaktadır. 1973 yılında ise 29.3 milyar TL.'lık toplam ithalâtın 13.8 milyar TL'sı yatırım maddeleri (9.5 milyar TL. makine ve teçhizat ile 1.7 milyar TL. inşaat malzemesi), 1.2 milyar TL. tüketim maddeleri ve 14.3 milyar TL.'sı ham maddelerden oluşmaktadır. Görüldüğü gibi, ham maddelerin toplam ithalât içindeki payı hemen hemen yarı yarıyadır. Bu hammaddelerin fiyatlarıyla ilgili olarak ilaç yapımında kullanılan girdilerden birkaç örnek verelim: [sayfa 47]
| Hammadde adı |
Dünya piyasa fiyatı $/kg |
İthal Fiyatı $/kg |
|
Chlorbenzodiazeğin |
57.00 |
738.37 |
|
Chlorthiazide |
6.00 |
83.62 |
|
Bellaton Total Alkoloid |
1.80 |
457.50 |
|
Kaynak: Çokuluslu Tekeller ve İlaç Sömürüsü, T.İ.B. Yayınları, no. 7. |
||
Ticaret Bakanlığı'nın verdiği rakamlara göre Türkiye'ye ithal edilen ilaç hammaddelerinin dünya piyasasındaki fiyatı ile emperyalist tekellere bağımlı ilaç şirketlerinin bildirdikleri ithal fiyatları bu şeklidedir. (Türkiye'de ilaçların fiyatı, maliyetlerin üzerine belli bir kâr oranı eklenerek belirlenmektedir).
Türkiye'de geliştirilen dayanıksız tüketim malı sanayisinin ana girdileri emperyalist tekellerden tekel fiyatlarıyla sağlanmaktadır. Örneğin; deterjan üretiminde kullanılan hammaddelerin %70-75'i bu yolla ithal edilmektedir.
Tarımda gübre kullanımının artması da benzer nitelikte bir bağımlılık yaratmıştır. Gübre ithalâtının artmasına paralel olarak, Türkiye'de kurulan gübre sanayisinin ana hammaddeleri emperyalist tekellerden ithal edilmektedir. Gübre fiyatında son yıllarda görülen artışın sorumlusu emperyalist tekellerdir.
Çokuluslu tekellerin denetimi ve güdümü altında geliştirilen, montajcılık ve taşeronluk niteliği ağır basan ve tüketime dönük çarpık sanayi yatırımlarının ise yarı-mamul madde ve yatırım malı gereksinmeleri aynı şekilde tekel fiyat mekanizması (tekel kârlarıyla) sağlanmaktadır. Üretilen malların motor ve yedek parçaları, bu malların üretilmesinde gerekli olan makine ve teçhizat emperyalist tekellerin denetimi altındadır. [sayfa 48]
Bu konuda da bazı örneklere bakalım: Sentetik elyaf ve iplik sanayisinde kullanılan hammaddelerden polyester elyaf ve ipliğin hammaddesi olan cipsi Sasa Sun'i ve Sentetik Elyaf Sanayii (Hacı Ömer Sabancı Holding'e bağlı bir kuruluş olup, uluslararası tekelci sermaye ile yerli tekelci sermayenin çeşitli gruplarının ortak örgütü olan Türkiye Sınai Kalkınma Bankası'nın da %10 oranında payı vardır) üretmektedir. Ancak Sasa'nın cips üretiminde kullandığı DMT ve monietilen glikol maddeleri ithal edilmektedir.
Sasa'nın satışlarında 1973 Mart'ında kilosu 24.25 TL. olan polyester elyaf 1974 Mart'ında %44 artış ile 34.90 TL. olmuştur.
Hammaddelerle ilgili diğer bir örnek olarak da alüminyumu alabiliriz. 1973 yılında alüminyumun tonu 500-600 dolardan ithal edilirken, 1974 yılı Eylül ayında bu rakam 1000-1100 dolara yükselmiştir.
Emperyalistlerin değerlerinin çok üstünde fiyatlarla satış yaptıkları mallara en iyi örneklerden birini silâhlar oluşturmaktadır. Anti-komünizm aldatmacasıyla azgelişmiş ülke halklarının sırtına büyük silâhlanma harcamaları yüklenmektedir. Bir F-4 Phantom uçağı 35 milyon, bir F-14 Tomcat uçağı 340 milyon lira civarında bir fiyatla satılmaktadır. Süratle gelişen savaş teknolojisi dün alınan silahı bugün çağdışı yapmakta, yeni silâh alınmasını gerekli kılmaktadır. Böylece bir taraftan son derece kârlı bir pazar yaratılıyor, diğer taraftan azgelişmiş ülkelerdeki devrimci hareketler karşısında karşıdevrimci cephe taktik planda güçlendiriliyor. [sayfa 49]
Özellikle son üç yılda A.B.D. silâh ihracatı büyük oranlarda artmıştır. Temmuz 1971 - Haziran 1972 döneminde 3.3 milyar dolar olan bu rakam, Temmuz 1972 - Haziran 1973 döneminde 3.9 milyara ve Temmuz 1973 - Haziran 1974 döneminde ise 8.3 milyar dolara yükselmiştir. Kapitalist sistem o denli çirkef bir niteliktedir ki, silâh ihracatı sayesinde 700.000 civarında Amerikalıya iş sahası açılmıştır. Bu silâhların maliyeti ise dolaylı ve dolaysız olarak azgelişmiş ülkelerin emekçi halklarının sırtına yüklenmektedir.
Temmuz 1973 - Haziran 1974 döneminde 10 ülkeye yapılan silâh ihracatı, toplam silâh ihracatının %92'sini oluşturmaktadır:
|
Milyon dolar |
|
| İran |
3.800 |
| İsrail |
2.100 |
| Suudi Arabistan |
588 |
| Yunanistan |
435 |
| Batı Almanya |
219 |
| İspanya |
148 |
| Kanada |
94 |
| G. Kore |
81 |
| Tayvan |
68 |
| Şili |
68 |
| Toplam |
7.601 |
| Diğerleri |
600 |
|
EK TABLO: X |
||||
|
1996 |
1998 |
2000 |
1996-2000 toplamı |
|
| Tayvan |
1.313 |
4.022 |
445 |
12.281 |
| Suudi Arabistan |
1.728 |
2.529 |
92 |
8.362 |
| Türkiye |
1.143 |
1.766 |
704 |
5.664 |
| G. Kore |
1.566 |
870 |
708 |
5.334 |
| Cin |
1.047 |
88 |
2.085 |
5.231 |
| Hindistan |
804 |
547 |
429 |
4.228 |
| Mısır |
918 |
515 |
580 |
3.619 |
| İsrail |
75 |
1.300 |
270 |
2.890 |
| Pakistan |
476 |
579 |
206 |
2.626 |
| Kuveyt |
1.240 |
191 |
104 |
2.063 |
| İngiltere |
235 |
379 |
866 |
1.694 |
| Malezya |
49 |
37 |
52 |
1.445 |
| Brezilya |
453 |
145 |
244 |
1.346 |
Azgelişmiş ülkelerdeki oligarşiler, yoğun bir sömürü altındaki kitlelerin mücadelesini engellemek için son model silâhları değerinin çok üstünde fiyatlarla almaya hazırdır. Zaten emekçi halka karşı kullanılacak [sayfa 50] olan bu silâhların maliyeti de vergiler aracılığıyla emekçi halkın sırtına yüklenir. En fazla silâh satın alan 10 ülkenin 7'sinin de açık faşizmin uygulandığı azgelişmiş ülkeler olması ve bu ülkelerin silâh alımlarının, 10 ülkenin toplam silâh alımının %68'ini oluşturması bu konuyu son derece açık olarak göstermektedir. (U.S. News and World Report, 13 Ocak 1975).
B) Hizmet ve bilgi satışı : (Ulaştırma, müşavirlik hizmetleri ve teknoloji transferi). Emperyalizmin günümüzde uyguladığı sömürü yöntemlerinden birisi de kendi tekeli altında bulundurduğu teknik bilgi ve hizmetlerin azgelişmiş ülkelere tekel fiyatlarıyla satışıdır.
i) Emperyalist tekellerle azgelişmiş ülkelerde geliştirilen yerli tekelci burjuvazi arasındaki ilişkinin dayandığı temellerden birisi de "teknoloji transferi"dir. Bir şirkette doğrudan doğruya yabancı sermaye yatırımı olmasa bile, teknolojik bağımlılık yoluyla bu yatırım azgelişmiş ülkelerde üretilen değerin emperyalist ülkelere aktarılması veya emperyalist sömürünün daha etkin bir hale getirilmesinde kullanılabilir. Diş macunundan çamaşır makinesine kadar yüzlerce tüketim malında çokuluslu tekellere patent ve benzeri hakların kullanılması karşılığı olarak milyonlarca lira ödenmekte ve böylece bu malların artan fiyatlarının bir bölümünü bu ödemeler oluşturmaktadır. (Bkz. Tekelci Sermaye İle içiçe, TİB Yayını, 8)
Türkiye'de patent, royalty, know-how adları altında yürütülen sömürüden bazı örnekler verelim:
Sandoz Kimya San. Ltd. Ş.ti, sermayesinin %80'ine sahip olan Sandoz A.G.'ye (İsviçre) satış hasılatının [sayfa 51] %5'ini patent ve formül karşılığı olarak vermektedir.
Türk Tuborg Bira ve Malt San. A.Ş.'nin sermayesinin 675 bin lirası teknoloji getirme karşılığı uluslararası tekelci sermayeyi oluşturan şirketlerden birine aittir.
Bayraklı Boya ve Vernik San. A.Ş., Vernis Claes-sens S.A. patentiyle ürettiği boyalar için boya fiyatının %5'i oranında ödeme yapmak zorundadır. Sümerbank - BASF A.Ş.'nde teknoloji getiren BASF Chemiewerke A.G. Almanya, bu hizmet karşılığında şirket sermayesinde 26.5 milyon liralık hak elde etmiştir.
Berec San. T.A.Ş., satılan Berec marka pillerin hasılatının %5'ini royalty hakkı olarak İngiltere'deki The Ever Ready Co. Ltd.'e ödemektedir. Türkiye'de kamyon üretiminde birinci sırayı elinde bulunduran BMC San. ve Tic. A.Ş., kamyonların satış hasılatının %6'sını İngiltere'deki Austin Motor Co. ve British Leyland Motor Corp. Ltd.'e aktarmaktadır.
Görüldüğü gibi, kullanılan malların fiyatlarının artmasının nedenlerinden biri, uluslararası tekelci sermayenin, bir malın üretimi için gerekli izin ve teknolojiyi verme karşılığında elde ettiği yüksek paydır. (Yukarıdaki bilgiler, T.C. Resmî Gazete'de yayınlanan Bakanlar Kurulu Kararnamelerinden alınmıştır.)
Bir diğer örnek SASA-Suni ve Sentetik Elyaf Sanayi AŞ'nin kurduğu tesisler için Dynamik-Nobel firmasına , üretim teknolojisi için de ICA (Imperial Chemical Industries) firmasına know-how ücreti ödemesi ve mühendislik hizmetleri için Krupp'a gerekli ödemelerde bulunmasıdır. [sayfa 52] (Kimya Mühendisliği, Araç Gereç Madde Kataloğu, 1974-75.)
Yabancı tekellerin lisansı altında üretim yapan ve bunun için çokuluslu tekellere ödemede bulunan yerli şirketlere de bazı örnekler verilebilir.
Anadolu Lift Sanayi ve Ticaret Ltd. Sti., İngiliz British Leyland özel imalat grubundan Coventry Climax Engines Ltd. Şti. lisansı ve teknik işbirliği ile forkfilt imal etmektedir.
Alarko Sonayi ve Ticaret AŞ, Mühendislik ve İmalat Müessesesi-ALMİM Marley (ABD) lisanslı soğutma kuleleri, Mabor (Fransa) lisanslı boyama ve pişirme tesisleri, CFI (Fransa) lisanslı endüstri fırınları, Dutreux (Fransa) lisanslı tuğla ve kiremit tesisleri, Teleflex (Fransa) lisanslı konveyörler imal etmektedir.
Sungurlar Isı Sanayi Anonim Şt. yağ kazanlarını Wanson S.A. lisansı altında imal etmektedir.
Teknikel Ticaret ve Sanayi Anonim Şt., Jenbach (Avusturya) lisansı altında kompresörler imal etmektedir.
ii) Emperyalist tekellerin elde tuttukları bir diğer alan da ulaştırma hizmetleridir. Örneğin Denizcilik Bankası'na ait olan ve modern gemilere sahip bulunan Türk deniz ticaret filosu nedense (!) çok kötü bir biçimde işletilmekte, emperyalist gemi tekellerine [sayfa 53] olan bağımlılık bir türlü azalmamaktadır. Yabancı kaynaklı gemilerin Türkiye'ye getirilen ve Türkiye'den götürülen mallar karşılığında aldıkları ücretin gelişimi saptanamamakla birlikte, boşaltılan ve yüklenen malların miktarının yabancı ya da Türk uyruklu gemilere göre dağılımı şu şekildedir:
|
Boşaltma (%) |
Yükleme (%) |
||
|
1969 |
Türk |
32 |
18 |
|
Yabancı |
68 |
82 |
|
|
1973 |
Türk |
23 |
17 |
|
Yabancı |
77 |
83 |
|
|
Kaynak: DİE, Aylık İstatistik Bülteni. |
|||
iii) Emperyalist sömürünün etkin olarak görüldüğü diğer bir alan da yabancı uzmanlara ödenen yüksek maaşlar ve yabancı mühendislik şirketlerine ödenen büyük miktarlardaki ücretlerdir. Türkiye'de "yabancı mühendislik hizmetleri değeri" 1963-1970 arası toplam 6.5 milyar liraya yaklaşmaktadır. Bu, aynı yıllar arasındaki 28.3 milyarlık sanayi yatırımlarının ortalama %23'üne denk gelmektedir. Gene aynı yıllar arasındaki yerli mühendislik hizmetleri değeri toplam yatırımların %1'ine bile denk düşmemektedir. ("Teknik İşgücü Göçü ve Teknik Hizmet İthali", TMMOB Yayını, sf. 31).
Yabancı uzmanlara verilen yüksek ücretler ise 13 Ocak tarihli Cumhuriyet gazetesinde yayınlanan bir haberden çıkarılabilir. Gazeteye göre, "Büyük İstanbul Nazım Planı"nda çalıştırılmak üzere alınacak 15 yabancı uzmana ayda net 70 biner TL. ödenecektir. Bu plan için Dünya Bankası'nın açacağı 32 milyon 200 bin liralık kredinin 23 milyon 100 bin liralık bölümü bu uzmanların giderlerini karşılamaya ayrılacaktır. [sayfa 54]
Dünya Bankası, uluslar arası tekelci sermayenin örgütüdür. Bu örgütün azgelişmiş ülkelere verdiği proje kredilerinde, projenin yapılabilirlik etüdlerinin hangi çokuluslu mühendislik-müşavirlik firmasınca yapılacağı, kullanılacak hammadde, yatırım malları ve teçhizatın hangi çokuluslu tekelden alınacağı önceden saptanmaktadır. Çünkü örgütün ana amacı, uluslar arası tekelci sermayenin çıkarları için pazarların genişletilmesidir.
Silifke Seka Kağıt Fabrikası projesinin yapılabilirlik etüdü, Dünya Bankasınca Kanadalı Sandwell firmasına verilmişti. Çevre korunması için yapılan etüd, Sandwell'e ait olan Beak Consultant firmasıdır. Projenin toplam finansman ihtiyacı iç ve dış kaynakları toplam tutarı 2.381 milyon TL'dir. Bunun 28 milyon TL'si etüd giderleridir. Gene Seka dökümanlarına göre Kereste Kraft Selülozu ve Kraft Kağıdı entegre tesisleri yatırım maliyetinin (2.072 milyon TL) içinde 30 milyonu iç, 113 milyonu dış kaynak olmak üzere 143 milyon TL'si "Müşavirlik Hizmeti" olarak görülmektedir. (TMMOB, Birlik Haberleri, Sayı: 1)
Türkiye Mühendis ve Mimar Odaları Birliğinin yayınladığı bir araştırmada İzmir Aliağa Rafinerisinde çalışan yabancı teknik uzmanların aylık ücretleri şöyle gösterilmektedir: [sayfa 55]
|
İşi |
Ülkesi |
Aylık ücreti (TL.) |
|
Fizik Mühendis |
ABD |
50.750 |
|
Makina Mühendisi |
ABD |
44.750 |
|
İnşaat Mühendisi |
ABD |
17.375 |
|
Montajı |
İngiltere |
44.750 |
| Ambarcı |
Fransa |
15.500 |
Aynı çalışmada belirtildiğine göre, "Karakaya" Barajı için yeni yapılan anlaşma uyarınca gelecek her Amerikalı mühendis Türkiye'ye ayda 120 bin TL'sine malolacaktır.
|
Aylıklar |
||
|
En az |
En çok |
|
|
İzmir 1969 Master Plan ve yapılabilirlik |
30.672 |
57.510 |
|
İstanbul 1974 Kanalizasyon projesi |
64.252 |
138.296 |
|
İzmit 1974 Kanalizasyon projesi |
64.091 |
99.698 |
|
Adana 1974 Kanalizasyon projesi |
47.761 |
77.782 |
|
Adana 1974 İçme Suyu projesi |
80.638 |
89.597 |
|
Kaynak: TMMOB, Birlik Haberleri, Sayı: 7. |
||
Yukarıdaki örneklerden de görüldüğü gibi, emperyalist ülkelerde tekellerin denetimi altındaki bütün mal ve hizmetler değerlerinin çok üstünde tekel fiyatlarıyla azgelişmiş ülkelere satılmaktadır.
Emperyalist tekellerin ürettikleri malların değerlerinin çok üstünde fiyatlarla azgelişmiş ülkelere satılması pahalılığın temel nedenlerinden biridir. Bu durumdan bütün emekçiler zarar görür. İşçi sınıfının, topraksız ve az topraklı yoksul köylünün yaşamı zorlaşır, milyonlarca küçük üreticinin üretimde kullandığı tarım araç ve gereçleri, ilâçları ve gübre, emperyalistler ve emperyalistlerle bütünleşmiş yerli tekelci sermaye ve emperyalizmle işbirliği halindeki büyük [sayfa 56] tefeci-bezirgân ve toprak ağalarının yararına olarak pahalandırılır, kentlerdeki yüzbinlerce esnaf, memur ve zanaatkârın yaşamları güçleşir, orta burjuvazinin el koyduğu artık-değerin bir kısmı tekel fiyatları mekanizmasıyla; emperyalizm ve emperyalizmle bütünleşmiş yerli tekelci burjuvazinin kasalarına gider.
Bu durumun azgelişmiş ülkeler üzerindeki etkisi ülke yararı doğrultusunda bir sanayileşme için değer birikiminin engellenmesi, azgelişmiş ülkelerin halklarının ürettiği değerin ya azgelişmiş ülkelerden emperyalist ülkelere aktarılması, ya da azgelişmiş ülkelerdeki sömürü mekanizmasını güçlendirmekte kullanılmasıdır. [sayfa 57]
a) Genel Olarak Yatırımlar:
Emperyalist (tekelci kapitalist) niçin azgelişmiş ülkelerde yatırım yapar? Kârını arttırmak için. Buna göre emperyalistin kârının kaynağına bakalım.
Emperyalistin kârının iki kaynağı vardır:
a) Artık-değer
b) Tekel kârı
Artık-değer, üretimde bulunan işçilerin yarattığı ve kapitalistin el koyduğu değerdir. Tekel kârı ise malların içerdikleri toplumsal değerin üstünde fiyatlarla satılması sonucu tüketicilerin sömürülmesinden kaynaklanmaktadır. Buna göre kapitalistin kârını arttıra-bilmesi için ya artık-değeri, ya da tekel kârını arttırması gereklidir.
Artık-değeri arttırmasının yolu ücretleri düşürmek ve/veya çalışma saatlerini uzatmak ve/veya işin yoğunluğunu arttırarak aynı süre içinde yaratılan değer miktarını yükseltmektir. Azgelişmiş ülkelerde yatırıma gidilmesinin bir nedeni, buradaki işçi ücretlerinin daha düşük ve çalışma saatlerinin daha uzun olması [sayfa 58] ve işçilerin daha yoğun bir şekilde çalıştırılabilmesinin büyük yedek işsizler ordusu tehdidi ile sağlanmasıdır.
Tekel kârını arttırmanın yolu ise tekel fiyatlarıyla mal satılabilecek olan pazarı genişletmektir.
Yatırım yapıldığında getirilen sermayenin önemli bir bölümü "ayni sermaye" yani makine ve teçhizattır. Yatırımın uluslararası tekelci sermaye için pazar genişletici etkisinin diğer yönü, değerinin çok üstündeki fiyatlarla yapılan bu satışlardır.
Diğer taraftan mamul tüketim malları ithalâtında konan yüksek gümrük vergileri bu malların fiyatını emperyalistlere bir yarar sağlamadan arttırmakta, emperyalist tekellerin rekabet gücünü düşürmektedir. Aynı malların ülke içine parça halinde veya hammadde şeklinde sokularak kısa bir süreçten sonra mamul madde haline getirilmesi [montaj ve ambalaj sanayileri (!)] halinde ise bu vergilerden kurtulmakla kalınmamakta, aksine teşvik tedbirlerinden yararlanmak mümkün olmaktadır. Böylece pazar genişlemekte ve kârlar artmaktadır.
Gerçek sanayi niteliği taşımayan yatırımlarla ekonomi üzerindeki denetim artmakta, pazar genişlemekte, daha yüksek fiyatlarla daha fazla mal satma olanağı artmaktadır.
Azgelişmiş ülkelerdeki yeraltı ve yerüstü kaynaklarını sömürmek için de buralara yatırım yapmak zorunludur. Bu yatırımlarla ucuz hammadde sağlanmaktadır.
Diğer taraftan yatırım yoluyla gayri maddi haklar (patent, lisans, vb.) şeklinde bir sömürü alanı da açılmaktadır. [sayfa 59]
Kısacası, yatırımlar diğer sömürü yöntemleriyle bir bütün oluşturmaktadır. Yatırımlar diğer sömürü yöntemlerini pekiştirir, diğer sömürü yöntemleri de yatırımları.
A.B.D.'den kaynaklanan çokuluslu tekellerle ilgili olarak yapılan bir araştırmaya göre, yabancı ülkelerde yatırıma giderken gözönüne alınan noktalar şunlardır:
|
% |
|
|
Yeni pazarlar açmak |
48 |
|
Kâr farklılıkları |
20 |
|
İthalât kısıtlamaları |
16 |
|
Ham ve yarımamul madde sağlamak |
13 |
|
Rekabet |
10 |
|
Ücret farklılığı |
6 |
|
Diğerleri |
3 |
|
Kaynak: Setting Up Enterprises in Japan, s. 320. |
b) Osmanlı İmparatorluğunda Yabancı Yatırımlar:
Osmanlı İmparatorluğu'nun son dönemlerindeki yatırımlar genellikle sanayi dışında idi. 1910 yılında bugünkü Türkiye sınırları içinde faaliyette bulunan yabancı sermaye yatırımları şu şekildeydi: [sayfa 60]
|
Demiryolları |
3.368 |
milyon kuruş |
(%59.0) |
|
Elektrik, Tramvay, Su |
311 |
» » |
(%5.4) |
|
Liman vb. tesisleri |
388 |
» » |
(%5.0) |
|
Sanayi |
650 |
» » |
(%11.4) |
|
Ticaret |
206 |
» » |
(%3.6) |
|
Madenler |
328 |
» » |
(%5.7) |
|
Banka-sigorta |
560 |
» » |
(%9.8) |
|
Toplam |
5.711 |
» » |
|
|
Kaynak: DİE, Türkiye'de Toplumsal ve Ekonomik Gelişmenin 50 Yılı, s. 19. |
|||
Osmanlı İmparatorluğu döneminde yapılan yatırımların kat kat fazlası ülke dışına aktarılmış, ülkede sermaye birikimi ve sanayileşme engellenmiştir. Dr. Orhan Kurmuş'un İngiliz belgelerine dayanarak yaptığı bir araştırmaya göre, İngiltere'nin 1913 yılına kadar Türkiye'ye yaptığı toplam yatırım 25 milyon sterlin civarındadır; 1864 ve 1913 yılları arasında sadece Aydın Demiryolu Şirketi aracılığıyla gerçekleştirilen para transferi ise 11 milyon sterlin. "1893 yılında Londra'da 110.000 sterlin sermaye ile kurulan" İngiliz -Fransız ortaklığı Türk Reji İhracat Şirketi, "kurulduğu tarihten 1901 yılına kadar geçen sekiz yıl içinde 226.098 sterlin kâr ederek sermayenin iki katını dışarıya transfer etmiştir." (Dr. Orhan Kurmuş, Emperyalizmin Türkiye'ye Girişi, s. 224 ve 74.)
c) Ulusal Kurtuluş Savaşı Sonrası:
Ulusal Kurtuluş Savaşı'ndan sonra yabancı sermayenin faaliyetlerini kısıtlayıcı önemli bir tedbir alınmamıştır. Aksine ülkede yabancı sermaye yatırımları [sayfa 61] artmıştır. 1920-1930 yılları arasında Türkiye'de kurulan 201 anonim şirketin 66'smda (%33) yabancı sermaye vardır. 201 şirketin ödenmiş sermayelerinin toplamı 73 milyon liradır. Bu miktarın 31.5 milyon lirası (%43) yabancı sermayedir. (Gündüz Ökçün, Türk Anonim Şirketlerinde Yabancı Sermaye (1920-1930), SBF Yayınları, 1971).
1930'larda bazı millileştirmeler oldu. Fakat bu millileştirmeler emperyalist sömürüye darbe bile indirmedi. Emperyalistler diğer yöntemlerle sömürülerini sürdürdüler ve hatta yoğunlaşırdılar.
Bu dönemde gerçekleştirilen önemli millileştirmeler şunlardır:
Mudanya - Bursa Demiryolu T.A.Ş. (1931)
İstanbul Türk Anonim, Su Şirketi (1933)
İzmir Rıhtım Şirketi (1933)
İzmir - Afyon ve Manisa - Bandırma hattı (1934)
İstanbul Rıhtım, Dok ve Antrepo T.A.Ş. (1934)
Aydın Demiryolu Şirketi (1935)
İstanbul Telefon T.A.Ş. (1936)
Ereğli Şirketi (1937)
İzmir Telefon T.A.Ş. (1937)
Üsküdar ve Kadıköy T.A.Ş. (1938)
İstanbul T.A. Elektrik Ş. (1938)
İstanbul Tramvay Şirketi (1939)
İstanbul A. Tünel Şirketi (1939)
Ankara Elektrik Ş. (1939)
Ankara Havagazı Ş. (1939)
Adana Elektrik T.A.Ş. (1939)
Bursa T.A.Ş. (1939)
Müttehit T.A.Ş. (1939)
Mersin Elektrik T.A.Ş. (1939)
Kaynak: Taner Timur, Türk Devrimi ve Sonrası, 1919-1946, s. 168-9.
[sayfa 62]
d) II. Dünya Savaşı Sonrası:
II. Dünya Savaşı'ndan sonra gerek genel olarak emperyalizm cephesinde meydana gelen değişiklikler, gerekse savaş süresinde Türkiye'de özellikle spekülasyon aracılığıyla sermaye birikiminin hızlanması sonucunda emperyalistlerle (uluslararası tekelci burjuvaziyle) bütünleşerek gelişen bir yerli tekelci sanayi burjuvazisi oluştu ve bu oluşum süreci içinde yabancı sermayeye kapılar ardına kadar açıldı.
Yabancı sermayeyi davette ilk adım Türk Parası Kıymetini Koruma Yasası çerçevesinde çıkarılan 22.5.1947 tarih ve 13 sayılı Bakanlar Kurulu kararıdır. Bu kararda yabancı sermayenin teşviki konusunda şöyle denmektedir:
"Yurdun kalkınması için fayda mülâhaza edilen endüstri, tarım, ulaştırma ve bayındırlık işleriyle ihracatı arttırıcı mahiyette olan ticarî işlerde kullanılmak üzere, yabancı memleketlerden döviz ve tesisat olarak getirilen sermaye gelirlerinin veya teşebbüs mevcudunun kısmen veya tamamen harice transferini teminen gerekli iznin verilebileceği hususunda Maliye Bakanlığı taahhüde girebilir."
Daha sonra 1.3.1950 tarihinde 5583 sayılı yasa ile yabancı sermayeye kârlarını transfer garantisi verilmiş ve yurt dışından borç almak isteyen Türk özel sektörüne bu borçların faizlerini ülke dışına transfer etme izni sağlanmıştır.
Bu teşvik tedbirlerine rağmen yabancı sermaye yatırımının son derece kısıtlı kalması üzerine 1.8.1951 tarih ve 5821 sayılı Yabancı Sermayeyi Teşvik Kanunu çıkarılmıştır. [sayfa 63]
Bu yasa ile getirilen yeni teşvik tedbirlerinin de yeterli bulunmaması üzerine 18.1.1954 tarih ve 6224 sayı ile bugün geçerli olan Yabancı Sermayeyi Teşvik Kanunu kabul edilmiştir. Bu yasa, dünyada yabancı sermayeye en fazla taviz veren yasalardan biridir.
Diğer taraftan aynı yıl içinde Amerikalı uzman Max Ball tarafından hazırlanan Petrol Yasası da kabul edilerek temel enerji alanı olan petrolde emperyalist tekellerin egemenliği perçinlenmiştir.
Bugün Türkiye'de faaliyette bulunan yabancı sermayeli şirketler 3 hukukî statü altındadır: Yabancı Sermayeyi Teşvik Yasası, Petrol Yasası ve Türk Parasını Koruma Mevzuatı. Bunlara ek olarak Türkiye Sınai Kalkınma Bankası'nda ve Ereğli Demir Çelik Fabrikaları T.A.Ş.'nde de yabancı sermaye yatırımları vardır.
1973 yılı sonunda 6224 sayılı Yabancı Sermayeyi Teşvik Yasası çerçevesinde faaliyette bulunan şirketlerin sayısı 118 idi. Bu şirketlerdeki toplam yabancı sermayenin (2.1 milyar lira) %83.3'ü imalât sanayisine, %13.3'ü ise turizm alanına yatırılmıştı.
|
Sektör |
Firma Sayısı |
Yabancı sermaye (milyon lira) |
% dağılım |
|
İmalât Sanayi |
95 |
1.724 |
83,3 |
|
Otomotiv San. |
7 |
305 |
14,7 |
|
Kimya San. |
27 |
309 |
14,9 |
|
Makine İmalât San. |
10 |
238 |
11,5 |
|
Elektrik San. ve Elk.Mak. ve Gereçleri |
16 |
239 |
11,5 |
|
Lastik San. |
3 |
222 |
10,8 |
|
Tarım |
1 |
1 |
0,04 |
|
Madencilik |
3 |
23 |
1,1 |
|
Hizmetler |
19 |
320 |
15,5 |
|
Turizm |
9 |
276 |
13,3 |
|
Toplam |
118 |
4.548 |
|
|
Kaynak: "Türkiye'de Yabancı Sermaye", Emekçi, Aralık 1974. |
|||
|
EK TABLO: XI |
|||||
|
Sektörler |
Firma Adedi |
Mevcut Yabancı Sermaye (milyar TL.) |
Toplam
|
Şirketlerin Toplam Sermayesi (milyar TL.) |
Toplam Sermaye
|
| MADENCİLİK |
101 |
37.920 |
0.49 |
47.355 |
80,08 |
| TARIM |
151 |
278.417 |
3,63 |
294.159 |
94,65 |
| Bitkisel Üretim |
37 |
4.583 |
0,06 |
6.963 |
65,82 |
| Hayvancılık |
23 |
2.642 |
0,03 |
6.576 |
40,18 |
| Ormancılık |
3 |
58.949 |
0,00 |
121 |
48,65 |
| Tarım Hizmetleri |
68 |
267.120 |
3,48 |
274.525 |
97,30 |
|
İMALAT SANAYİİ |
1.667 |
3.182.618 |
41,52 |
5.411.113 |
58,82 |
|
Gıda |
168 |
466.724 |
6,09 |
694.802 |
67,17 |
|
Tütün |
14 |
141.479 |
1,85 |
152.730 |
92,63 |
|
Kimya |
42 |
128.709 |
1,68 |
155.175 |
82,94 |
|
Diğer Kimyasal Ürünler |
100 |
581.723 |
7,59 |
613.999 |
94,74 |
|
Plastik |
82 |
67.183 |
0,88 |
95.276 |
70,51 |
|
Lastik |
8 |
107.155 |
1,40 |
166.495 |
64,36 |
|
Çimento |
12 |
74.241 |
0,97 |
155.569 |
47,72 |
|
Makina İmalat |
25 |
3.828 |
0,05 |
6.576 |
58,21 |
|
Madeni Eşya |
46 |
6.870 |
0,09 |
9.438 |
72,79 |
|
Elektrikli Makina |
95 |
185.179 |
2,42 |
225.832 |
82,00 |
|
Elektronik |
120 |
139.466 |
1,82 |
244.916 |
56,94 |
|
Taşıt Araçları İmalat |
37 |
392.888 |
5,13 |
625.377 |
62,82 |
|
Taşıt Araçları Yan Sanayi |
130 |
307.259 |
4,01 |
517.853 |
59,33 |
| ENERJİ |
51 |
367.097 |
4,79 |
392.363 |
93,56 |
| HİZMETLER |
4.541 |
3.799.698 |
49,57 |
6.460.295 |
58,82 |
|
Bankacılık ve Finans |
37 |
809.180 |
10,56 |
1.495.320 |
54,11 |
| Haberleşme |
45 |
716.560 |
9,35 |
1.536.220 |
46,64 |
| Ticaret |
2.470 |
499.217 |
6,51 |
661.120 |
75,51 |
| Yatırım Finansmanı |
70 |
406.912 |
5,31 |
975.444 |
41,72 |
| Otel, Pansiyon, Kamping |
360 |
308.454 |
4,02 |
375.211 |
82,21 |
| GENEL TOPLAM |
6.511 |
7.665.750 |
100,00 |
12.605.285 |
60,81 |
|
Kaynak: Hazine Müsteşarlığı, 2003. |
|||||
[sayfa 64]
Bu şirketlerde yatırımda bulunan emperyalist tekellerin kaynaklandığı ülkeler ise şöyledir:
|
Ülke |
Toplam sermaye içindeki pay (%) |
|
Amerika Birleşik Devl. |
15.8 |
|
Avrupa Ekonomik Topluluğu |
52.9 |
|
Almanya |
16.0 |
|
İsviçre |
12.3 |
|
Fransa |
12.1 |
|
İtalya |
9.8 |
|
Hollanda |
5.1 |
|
Belçika |
3.7 |
|
Japonya |
3.9 |
|
Kaynak : a.g.e., s. 52. |
|
EK TABLO: XII - Yabancı Sermayenin Ülkelere Dağılımı -2003 (Milyar TL.) |
|||||
|
Firma Adedi |
Mevcut Yabancı Sermaye |
Toplam
|
Şirketlerin Toplam Sermayesi |
Toplam Sermaye
|
|
| Almanya |
1.084 |
1.115.561 |
13,69 |
1.333.658 |
83,65 |
| Hollanda |
449 |
2.243.598 |
27,53 |
5.467.373 |
41,04 |
| İngiltere |
413 |
712.995 |
8,75 |
1.225.591 |
58,18 |
| Fransa |
277 |
535.166 |
6,57 |
864.352 |
61,92 |
| İtalya |
249 |
440.079 |
5,40 |
875.316 |
50,28 |
| Lüksemburg |
53 |
201.402 |
2,47 |
252.948 |
79,62 |
| İspanya |
57 |
98.548 |
1,21 |
130.662 |
75,42 |
| Belçika |
85 |
81.574 |
1,00 |
108.393 |
75,26 |
| Danimarka |
48 |
53.063 |
0,65 |
61.915 |
85,70 |
| İsveç |
48 |
49.910 |
0,61 |
53.020 |
94,13 |
| Avusturya |
106 |
37.587 |
0,46 |
48.669 |
77,23 |
| Yunanistan |
76 |
33.002 |
0,40 |
47.356 |
69,69 |
| AVRUPA BİRLİĞİ |
2.999 |
5.621.657 |
68,97 |
10.509.182 |
53,49 |
| A.B.D. |
393 |
631.250 |
7,74 |
1.184.227 |
53,30 |
| İsviçre |
234 |
580.653 |
7,12 |
1.170.725 |
49,60 |
| Japonya |
62 |
337.283 |
4,14 |
392.518 |
85,93 |
| Güney Kore |
56 |
52.884 |
0,65 |
102.632 |
51,53 |
| Kanada |
32 |
7.922 |
0,10 |
12.847 |
61,67 |
| Genel Toplam |
6.584 |
8.426.126 |
100,00 |
15.440.626 |
54,57 |
|
Kaynak: Hazine Müsteşarlığı. |
|||||
|
EK TABLO: XIII - Yabancı Sermayeli Şirketlerin Ülkelere Göre Dağılımı |
||||||||
|
1954-1999 |
2000 |
2001 |
2002 |
2003 |
2004 |
2005-Ekim |
Toplam |
|
| Almanya |
833 |
82 |
70 |
67 |
159 |
381 |
421 |
2.013 |
| Hollanda |
368 |
70 |
42 |
46 |
73 |
145 |
178 |
922 |
| İngiltere |
317 |
34 |
41 |
35 |
68 |
144 |
268 |
907 |
| İtalya |
228 |
25 |
14 |
22 |
33 |
75 |
61 |
458 |
| Fransa |
188 |
25 |
26 |
17 |
32 |
81 |
52 |
421 |
| İsviçre |
202 |
10 |
16 |
20 |
17 |
34 |
27 |
326 |
| ABD |
283 |
-- |
35 |
41 |
58 |
101 |
87 |
605 |
| Kanada |
24 |
4 |
2 |
4 |
7 |
10 |
14 |
65 |
| Japonya |
44 |
2 |
10 |
6 |
6 |
15 |
6 |
89 |
| Güney Kore |
37 |
3 |
12 |
4 |
18 |
18 |
14 |
106 |
| Toplam |
4.580 |
492 |
504 |
517 |
1.141 |
2.150 |
2.323 |
11.707 |
| EK TABLO: XIV |
İzin Verilen Yabancı Sermaye (Milyon $) |
Yabancı Sermayeli Firma Sayısı (Kümülatif) |
Fiili Giriş (Milyon $) |
| 1980 |
97 |
78 |
35 |
| 1981 |
338 |
109 |
141 |
| 1982 |
167 |
147 |
103 |
| 1983 |
103 |
166 |
87 |
| 1984 |
271 |
235 |
162 |
| 1985 |
234 |
408 |
158 |
| 1986 |
364 |
619 |
170 |
| 1987 |
655 |
836 |
239 |
| 1988 |
821 |
1.172 |
488 |
| 1989 |
1.512 |
1.525 |
855 |
| 1990 |
1.861 |
1.856 |
1.005 |
| 1991 |
1.967 |
2.123 |
1.041 |
| 1992 |
1.820 |
2.330 |
1.242 |
| 1993 |
2.063 |
2.554 |
1.016 |
| 1994 |
1.478 |
2.830 |
830 |
| 1995 |
2.938 |
3.161 |
1.127 |
| 1996 |
3.836 |
3.582 |
964 |
| 1997 |
1.678 |
4.068 |
1.032 |
| 1998 |
1.646 |
4.533 |
976 |
| 1999 |
1.700 |
4.950 |
817 |
| 2000 |
3.477 |
5.328 |
1.719 |
| 2001 |
2.725 |
5.841 |
3.288 |
| 2002 |
2.243 |
6.280 |
590 |
| 2003 |
1.208 |
6.511 |
150 |
| TOPLAM |
35.203 |
--- |
18.085 |
Bu şirketler 1964-1973 döneminde 637.3 milyon lira kâr ve 111.0 milyon lira gayri maddi hak olarak 748.3 milyon lirayı ülke dışına aktarmışlardır.
Türk Parasını Koruma Mevzuatı çerçevesinde faaliyette bulunan şirketlerin 1964-1972 döneminde ülke dışına aktardıkları değer ise 636.1 milyon liradır (kâr transferi 180.8 milyon lira, gayri maddi haklar 182.3 milyon lira).
Yabancı sermayeli kuruluşlar Türkiye'de 6224 sayılı Yabancı Sermayeyi Teşvik Kanununun, Petrol Kanununun veya Türk Parası Kıymetleri Koruma [sayfa 65] Kanuna dayalı 17 sayılı karar çerçevesinde faaliyet yürüten şirketlerdir. Türkiye'ye transfer edeceği sermaye ve Türkiye'deki faaliyetleri sonucu elde edeceği kâr için blokaj zorunluluğu vardır. Yani Türkiye'ye getirecekleri yabancı sermayenin döviz biçiminde olması ve elde edilen kârın yurt dışına transfer edilmemesi gerekmektedir. Bu durumda yabancı şirketlerin en fazla yararlanmasını sağlayacak kuruluş "temsilcilik" olurken, 6224 sayılı kanun kapsamına giren bazı yabancı sermaye grupları 17 sayılı karar çerçevesinde de ikinci bir girişimi sürdürmektedir. (Örneğin Türk Hoechst, Pfizer, Atlas Copco, Singer, Türk Philips, G.A. Baker) Böylesine bir uygulama, 6224 sayılı kanunun yabancı sermayeli kuruluşlara Türkiye'ye transfer ettikleri sermayeyi ve kârlarını transfer olanağı verdiği göz önüne alınırsa, 17 sayılı kararın 6224 sayılı kanun için bir sigorta niteliği taşıdığını ortaya koyacaktır. Yabancı sermayeli sanayi kuruluşları, 17 sayılı karar çerçevesinde ticari firmaların kârlarından dolaylı olarak yararlanabilmekte (belli masrafların kardeş firmaca karşılanmasını, belli personelin kardeş firmaca istihdamı vb.), böylece ülke dışına transfer ettiği kârlarını çok daha yükseltmesini sağlamaktadır. (Örneğin, Massey Ferguson Traktör Sanayi AŞ'nin izin belgesi Bakanlar Kurulu kararı ile iptal edildiğinden şirket tasfiye edilmemiş ve yeni bir kararname çıkartılana kadar, 17 sayılı karar çerçevesinde kalmasına için verilmiştir.)
6224 sayılı kanuna tabi yabancı sermayeli kuruluşların bir başka kuruluşa iştirak için izin kararnamelerinden yetki bulunması veya özel bir kararname [sayfa 66] gereğine karşın, 17 sayılı karara tabi kuruluşlar bu konuda geniş bir serbesti içinde hareket etmektedirler.
17 sayılı karar kapsamındaki firmaların kârlarının blokajı esastır, ancak bunun istisnaları vardır. 1970 yılında bu karar kapsamında faaliyet gösteren 97 kuruluşun transfer ettikleri kâr miktarı, toplam kârın %21,7'sini bulmaktadır. (22.388 milyon TL.) 1960-70 arasında faaliyet gösteren 97 kuruluştan 68'i kâr göstermiş ve bunlardan sadece 30'u kârını bloke ettirmiştir. Bütün bunlar 17 sayılı kararın, 6224 sayılı Yabancı Sermayeyi Teşvik Kanununun eksik yönlerini tamamlayıcı, yabancı sermayeye daha geniş olanaklar tanınmasını sağlayan ek bir karar olduğunu göstermektedir. (TÜSİAD, 1975 Yılının Sonunda Türk Ekonomisi, s. 127-139.)
17 sayılı karar kapsamındaki şirketlerin ve bunların Türkiye'deki diğer yatırımlara iştiraklerinin listesi Ek-2'de verilmiştir. Aktarılan kârlar bu şirketlerin sömürüsünü göstermekten uzaktır. Yatırılan bir miktar sermaye kısa sürede büyük kârlar sağlamakta, bu kârların bir kısmı ülke dışına aktarılmakta, diğer kısmı ise daha yoğun bir sömürü uygulayabilmek için yeniden tekelci nitelikte yatırımlara yöneltilmektedir.
Petrol Yasası çerçevesindeki yatırımların toplamı ise, 1972 yılı sonunda 4,2 milyar lira civarındadır. Bu miktarın sadece 1,3 milyar lirası nakit, 1,6 milyar lirası malzeme ve 1,5 milyar lirası ise hizmet olarak getirilmiştir. (AID, Econ. and soc. İndications, tablo 10-c, 1974.) [sayfa 67]
1971 yılında petrol tüketiminin %61.3'ü ithal edilmiş, yurt içinde üretilen %38.7'lik bölümün ise %69'u emperyalist tekellerin Türkiye'deki yatırımlarınca gerçekleştirilmiştir. Petrol tüketiminin ancak %12'lik bölümü Türkiye Petrolleri A.O. tarafından karşılanmıştır (DİE, Türkiye'de Toplumsal ve Ekonomik Gelişmenin 50 Yılı, s. 391, 392). Türkiye'de ticari enerji kaynakları içinde petrol ürünlerinin payı ise %62'dir (a.g.e., 400). Bunun anlamı, Türkiye'nin enerji kaynakları üzerinde emperyalist tekellerin kesin bir hâkimiyet kurmuş olduğudur.
Sanayide temel girdilerden biri olan demir-çelikte de emperyalist tekellerin egemenliğini görüyoruz. 28.2.1960 tarih ve 7462 sayılı yasa ile kurulan Ereğli Demir-Çelik Fabrikaları T.A.Ş.'nde Koppers şirketinin (A.B.D.) sermaye payı 200 milyon liradır (%33.3).
Diğer yatırım alanı olan Türkiye Sınai Kalkınma Bankası'nın durumu ileride ayrıntılı olarak ele alınacaktır.
1 - İmalât Sanayisi Yatırımları
Bilindiği gibi eskiden uluslararası kapitalizm geri kalmış ülkelerin hep geri kalmalarını, hiç sanayileşmemelerini isterdi. Ama bugün artık sanayileşmelerini istemektedir. Ancak çağdaş anlamda, yatırım malları sanayilerini kurarak, yerli teknolojilerini geliştirerek sanayileşmelerini değil, fakat kendi ürettiği makine ve teçhizatın kullanılmasına olanak tanıyan, kendisinin ulaşmış olduğu teknoloji seviyesinde artık uğraşılmasını gereksiz bulduğu, örneğin tüketim mallan sanayilerinin kurulması yönünde sanayileşmelerini istemektedir. İşte bu nedenlerle son yıllarda gelişmiş [sayfa 68] kapitalist ülkelerin azgelişmiş ülkelerdeki sanayi yatırımlarının payı giderek artmaktadır.
Bu yatırımlar azgelişmiş ülkelerde eskiden komprador burjuvazi niteliğinde olan işbirlikçi burjuvazinin yerli tekelci burjuvazi haline dönüştürülmesi sonucu ortaklaşa olarak gerçekleştirilmektedir. Bu ortaklıkların ürünleri değerlerinin üstünde fiyatlarla pazarlan-makta, günlük yaşamın her anında tekelci sermayenin tekel fiyatları aracılığıyla uyguladığı sömürü egemen olmaktadır. Türkiye'den verilecek birkaç örnek bu şirketlerin kârlarının boyutları hakkında fikir vermeye yeterlidir:
Maliye Bakanlığı tarafından yapılmış bir incelemeye göre, 1955 yılında 4,6 milyon lira sermaye ile kurulan Türk Philips A.Ş.'nin (sermayesinin %99'u çokuluslu Philips şirketine aittir) 1960-61 yılarındaki toplam kârı 28 milyon 608 liradır. 1952 yılında 5 milyon lira sermaye ile kurulan Unilever-lş Türk Ticaret ve Sanayi Ltd. Şirketi (Sermayesinin %80'i İngiliz ve Hollanda ortak yatırımı olan dünyanın en büyük çokuluslu tekellerinden Unilever, %20'si Türkiye İş Bankası'na aittir) 1954-1962 yılları arasındaki dönemde (1960 yılı hariç 8 yıl) 123 milyon 294 bin lira kâr etmiştir. İsmi verilmeyen ve yabancı sermaye oranı %71 olan bir ilâç fabrikası 1951 yılında 2.8 milyon lira sermaye ile faaliyete geçmiş ve 1962 yılı sonuna kadar 25 milyon 634 bin lira kâr etmiştir. (Türkiye'nin Düzeni, D. Avcıoğlu).
Emperyalistlerle bütünleşerek emekçi sınıf ve tabakaları sömüren yerli tekelci sanayi sermayesi grupları ise şunlardır: TSKB, T. İş Bankası, Koç Holding, [sayfa 69] Hacı Ömer Sabancı Holding, Akbank, Yapı ve Kredi Bankası, (sayfa 60) Sapmazlar, Haslar, Özgürler, Yaşar Holding, vb.
2 - Doğal Kaynakların Sömürülmesi
Doğal kaynaklarımızın emperyalistlerin doğrudan doğruya yaptıkları yatırımlar aracılığıyla sömürülmesi Osmanlı İmparatorluğumun son zamanlarından beri süregelmektedir. Boraks, manyezit, krom gibi madenlerle petrol kaynakları, bunların gerçek sahibi olan halkın değil, emperyalistlerin ve bütünleştikleri yerli sömürücü azınlıkların yararına) olarak işletilmektedir. Örneğin Eskişehir yöresindeki manyezit madenlerini işleyen Manyezit A.Ş. gerçekte merkezi Avusturya'da bulunan "Veitscher" şirketinin bir uzantısıdır ve ürettiği malın cevherini basit bir işlemden geçirdikten sonra bu anaç şirkete düşük fiyatla aktarmaktadır. Böylece şirketin görünüşteki kazancı ve ödediği vergi düşük olmaktadır. Avusturya'daki anaç şirket yüksek kaliteli bu cevherleri başka yerlerde üretilen düşük kaliteli cevherlerle harmanlamakta, bunlardan demir-çelik endüstrisinde kullanılan ateş tuğlaları üretmekte ve bunları yüksek fiyatlarla Türkiye'ye satmaktadır. Burada çifte bir sömürü işlemektedir: bir taraftan emekçi halka ait olması gereken doğal kaynaklara el konulmakta, diğer taraftan ucuza kapatılan bu girdilerle üretilen mallar değerlerinin çok üstünde tekel fiyatlarıyla geri satılmaktadır. Şematize ettiğimiz farklı sömürü yöntemlerinin ikisinin birliğini bir kez daha burada görebiliyoruz.
Sömürüyü hızlandırmanın en önemli koşulu, Manyezik AŞ'nin sermayesini artırması ve tesislerini [sayfa 70] büyütmesidir. Böylece 27 Eylül 1962 tarih ve 6/1000 sayılı kararname ile Türkiye'de manyezit arama yetkisini elde eden Manyezit AŞ'nin sermayesi 7 milyon TL. dir (ki bunun 6.998.000 TL'si Veitscher şirketine aittir). 1964'de 12 milyon TL'ye yükseltilen sermaye, 1969 yılında 15. 829.000 TL ve 1970'de 20 milyon TL olmuştur. Şirketin ülkemize getirdiği oldukça basit tesisler olan dört sinter fırın, götürdüğü ise manyetimizdir.
Benzer bir sömürü boraks madenlerinde tezgahlanmıştır. 1861 yılında oluşturulan ilk "Maadin Nizamnamesine" göre, 1865 yılında Balıkesir'de boraks madenlerini işletme imtiyazı "Company Endustrielele Des Mesaures" adlı Fransız firmasına 20 yıl süreyle verilmiştir. 1877 yılında, 60 yıl süreyle boraks imtiyazı İngilizlerin eline geçmiştir. 27 Ekim 1950 tarihli ve 3/12002 sayılı kararname ile çokuluslu tekel Boraks (Holding) Ltd'e bağlı Boraks Cosolidated Ltd. imtiyazı ele geçirmiştir ve Türk Boraks AŞ adına paravan bir şirket kurulmuştur. Borax (Holding) Ltd.nin çokuluslu niteliğini aşağıda açıkça örmek mümkündür.
Ana şirket İngiltere kaynaklı Borax (Holding) Ltd.'dir. Bu şirketin sermayesinin %50'sinden fazlasını kontrol ettiği diğer şirketler İngiltere, ABD, İspanya, Fransa, Almanya, Hollanda, Belçika, Arjantin, Avusturya, Şili ve Peru'da yayılmıştır. Borax Holding hissesinin önemli olduğu şirketler ise İngiltere ve Hindistan'da yayılmış olup, bunların yanı sıra bir de birlikte bağlı olunun firmalar kanalıyla bağlanan şirketler vardır. Bu yazı içersinde Türk Boraks Madencilik AŞ ana şirketin sermayesinin [sayfa 71] yarısından fazla olduğu kuruluşlar arasında yer almaktadır ve ana şirketin sahip olduğu sermayenin oranı %80'dir. Geri kalan %20 özel Türk hissesidir.
Paravan şirket, Türkiye'deki rezervlerin tükendiğini belirterek ocakları kapatmış, MTA ve Etibank yeni bor minerali alanları bulunca, 1956 yılında 6224 sayılı "Yabancı Sermayeyi Teşvik Yasası"ndan yararlanarak Türk Boraks Madencilik şirketini kurmuştur. Etibank'a ortaklık teklifleri yaparak oyalama yolunu gitmiş, bazı şahıslardan satın aldığı ruhsat sahalarında bulduğu minerallerin en kıymetli türden sodyum barit olduğunu ve rezervlerin genişliğini ilgililerden saklamak istemiştir. Ancak sonunda, yabancı şirketin önce 9, sonra 14 ve nihayet 40 milyon ton olarak beyan ettiği rezervin 400 milyon tonu bulduğu anlaşılmıştır.
Türkiye, dünyadaki bor tuzu yataklarının %60'ına sahiptir. Ama Borax Consolidated Limited, dünya piyasasına hakim olduğundan, satmakta olduğu boraksın fiyatını etkileyecek yeni bir boraks arzı yaratmamak için Türkiye'deki kaynakları işletmemiştir. Bugün Türkiye'de bulunan toplam bor rezervlerinin parasal değeri 9 trilyon liradır. (TMMOB, Birlik Haberleri, Sayı: 14.)
3 - Banka ve sigortacılık
Emperyalistlerin bankalara yatırımları genellikle diğer sömürü mekanizmalarının işleyişini sağlamada yardımcı olmak amacını gütmektedir.
Türkiye'de bankacılık alanındaki yabancı sermaye yatırımları, emperyalistlerin ve emperyalistlerle bütünleşerek geliştirilmiş yerli tekelci burjuvazinin sömürüsünü pekiştirme doğrultusunda girişimlerdir. [sayfa 72]
Yabancı sermayeli bankalardan 5 tanesi tamamıyla yabancı sermayelidir ve Osmanlı İmparatorluğunun mirasıdır. Bu bankaların faaliyetleri daha çok ithalât ve ihracat işlerinde yoğunlaşmıştır.
Tamamı yabancı sermayeli bankaların 1973 yılı sonunda durumu şöyledir:
|
Bankanın adı |
Özkaynağı |
İştirakleri (Milyon TL) |
Kuruluş yılı |
|
Osmanlı Bankası |
123.8 |
80.5 |
1863 |
|
Uluslararası Endüstri ve Tic. Bankası (Eski Selanik Bankası) |
47.2 |
1.7 |
1888 |
|
Bando di Roma |
21.2 |
2.1 |
1911 |
|
Banko Komerçiyale İtalyana |
20.2 |
2.1 |
1919 |
|
Holantse Bank Üni. N.V |
6.7 |
0.0 |
1921 |
|
Kaynak: T. İş Bankası, "Türkiye'de Mevduat Kabul Eden Bankaların Birarada Bilançoları". |
|||
|
EK TABLO: XV |
|||||
| (MilyarTL) |
Özkaynaklar |
Devlet Borçlanma Senetleri |
Net Faiz Geliri |
Bağlı Ortaklıklar |
Kuruluş yılı |
| HSBC Bank A.Ş. |
1.014.030 |
340.391 |
434.108 |
34.973 |
1990 |
| Fortis Bank A.Ş.1 |
988.835 |
1.061.175 |
351.728 |
251.786 |
1964 |
| Citibank A.Ş. |
359.872 |
417.854 |
156.424 |
1980 |
|
| Deutsche Bank A.Ş. |
125.117 |
298.662 |
140.3643 |
1988 |
|
| ABN AMRO Bank N.V.2 |
110.888 |
90.201 |
30.706 |
1921 |
|
| Arap Türk Bankası A.Ş. |
76.509 |
34.667 |
23.455 |
16.956 |
1977 |
| BankEuropa Bankası A.Ş. |
57.677 |
107.520 |
7.175 |
1984 |
|
| JPMorgan Chase Bank N.A. |
50.466 |
161.295 |
19.030 |
1984 |
|
| Sociéte Générale (SA) |
50.391 |
214.920 |
11.688 |
1989 |
|
| WestLB AG |
37.832 |
130.158 |
27.808 |
1986 |
|
| Bank Mellat |
18.548 |
9.407 |
4.487 |
1982 |
|
| Calyon Bank Türk A.Ş. |
13.136 |
78.189 |
35.773 |
1990 |
|
| Habib Bank Limited |
10.513 |
1.931 |
3.049 |
1983 |
|
| Banca di Roma S.P.A. |
8.600 |
30.213 |
4.427 |
1911 |
|
| Taib Yatırım Bank A.Ş. |
1.240 |
1.498 |
-105 |
1.643 |
1987 |
|
1 Amerikan-Türk Dış Ticaret Bankası A.Ş. adıyla kurulmuş, 1970'de Türk Dış Ticaret Bankası A.Ş. adını almıştır. 4 Temmuz 2005 tarihinde Doğan Holdinge ait Türk Dış Ticaret Bankası A.Ş.'nin ödenmiş sermayesinin % 89,34'ünü Fortis Bank NV-SA'ya devredilmiştir.
2 Eski Holantse Bank Üni. N.V. 3 Sermaye Piyasası İşlemleri Kâr/Zararı (Net). Kaynak: BDDK, 2005. |
|||||
Yerli tekelci sermayeyi oluşturan kurumlardan T. İş Bankası 1963 yılında Bank of America ile ortaklaşa Amerikan - Türk Dış Ticaret Bankası'nı kurmuş, isim daha sonra Türk Dış Ticaret Bankası olarak değiştirilmiştir. İş Bankasının hissesi %67.3'tür. Diğer hissedarlar Bank of America ile bu bankanın İtalya'da-ki yatırımı olan Banca d'America e d'Italia'dır. Türk Dış Ticaret Bankası'nın asıl işlevi dış ticaret ilişkilerinin düzenlenmesidir. Bankanın hiçbir şirkette yatırımı yoktur. [sayfa 73]
II. Dünya Savaşı'ndan sonra sermayenin uluslar-arasılaşma sürecinde yeni bir aşama olarak çeşitli emperyalist ülkelerden kaynaklanan tekelci sermayelerin resmî ve sürekli örgütleri olan Dünya Bankası ve Uluslararası Para Fonu'ndan daha önce söz etmiştik. Bu gelişim azgelişmiş ülkelere de yansımış ve azgelişmiş ülkelerin daha yoğun ve sistemli bir şekilde sömürülmesini sağlamak amacıyla, genel olarak uluslararası tekelci sermayenin azgelişmiş ülkelerdeki çarpık sanayileşme politikasını örgütleyip yönlendirecek kurumlar oluşturulmuştur. Bu kurumlar 1950 yılında kurulan Türkiye Sınai Kalkınma Bankası ile 1963 yılında kurulan Sınai Yatırım ve Kredi Bankası'dır.
Gerek TSKB, gerek SYKB'nda yabancı sermaye yatırımının asıl çıkarı özel olarak banka faaliyetlerinin kârlı olması değil, banka faaliyetleri aracılığıyla genel olarak tekelci sermayenin (uluslararası tekelci sermaye ve bütünleşerek geliştirdiği yerli tekelci sermaye) kârının azamileştirilmesidir.
TSKB'nın Birinci Yıllık Raporu'nda şöyle denilmektedir:
"Milletlerarası İmar ve Kalkınma Bankası (Dünya Bankası) memleketimizde hususi sanayinin kalkınması için yapacağı yardıma tavassut edecek bir müessesenin lüzumuna kanaat getirmiş ve bu fikri hükümetimize bildirmiştir. Evvela bir 'holding company' şeklinde mütalaa edilen bu müessesenin bilahare bir sınai kredi müessesesi olması daha uygun görülmüştür. Milletlerarası Banka Türk hususi sanayisine yardımın yalnız mali değil, aynı zamanda idari ve teknik sahalarda da olması kanaatini ileri sürmüştür." [sayfa 74]
Bankanın amaçları ise şunlardır:
"Türkiye'de yeni hususi sanayisin kurulmasına ve mevcut bulunan hususi sanayisin tevsiine ve modernleştirilmesine yardım etmek ve bunları hızlandırmak. Ecnebi ve yerli hususi sermayenin Türkiye'de kurulan sanayiye iştirakine yardım etmek ve bu hususları teşci ve teşvik etmek." (TSKB Esas Mukavelesi, s. 6-7).
Böyle bir görevi üstlenenler kimlerdir?
En tanınmışları şunlar:
T. İş Bankası
Yapı ve Kredi Bankası
Akbank
T. Ticaret Bankası
T. Garanti Bankası
Vehbi Koç
Yukarıda sözünü ettiğimiz ve sermayesinin tamamı yabancı olan 5 banka.
Dikkati çeken nokta, uluslararası tekelci sermayeye hizmet edecek bu kurumda, aralarında çelişkiler olan sermaye gruplarının biraraya gelmiş olmasıdır.
Kurumun tarihindeki en önemli olay 1963 yılında Uluslararası Finansman Kurumu'nun (IFC) TSKB'ye ortak olmasıdır. Hatırlanacağı gibi, IFC bütün emperyalist ülkelerin ortaklaşa kurdukları bir örgüttür, uluslararası tekelci sermayenin azgelişmiş ülkelerde yerli tekelci sermaye ile bütünleşerek kurduğu çarpık sanayi yatırımlarına katılır[3*] [sayfa 75]
IFC böylece 1 milyon 730 bin dolar sermaye katılımı ile TSKB'nin %15'ine sahip olmuştur. Yani TSKB, uluslararası tekelci sermaye (emperyalizm) ile yerli tekelci sermayenin bütünleşmesinin en somut örneğidir. TSKB klasik bir banka değildir, emperyalistlerin ve emperyalistlerle bütünleşmiş yerli tekelci burjuvazinin Türkiye'deki genel karargâhıdır. TSKB, emperyalistlerin verdikleri kredileri Türkiye'de uluslararası ve yerli tekelci sermayenin bütünleştiği şirketlere aktarmakta, bu şirketlere iştirakte bulunmaktadır.
Sınai Yatırım ve Kredi Bankası'nda ise Osmanlı Bankası'nın iştiraki vardır. Banka 1963 yılında 40 milyon lira sermaye ile kurulmuştur, dağıttığı krediler emperyalist ülkelerden sağlanmıştır ve çoğunlukla AID kaynaklıdır. Diğer sermayedarlar T. İş Bankası, Ak-bank, T. Vakıflar Bankası, T. Garanti Bankası ve T. Kredi Bankası'dır.
Türkiye'de bankacılık alanındaki uluslararası tekelci sermaye yatırımlarının amacı özel olarak bankacılık kârını azamileştirmek değil, genel olarak tekelci sermayenin kârını azamileştirmektir. [sayfa 76]
1972 yılında Türkiye'de faaliyette bulunan toplam 38 sigorta şirketinin 17'si yabancı sermayelidir. Emperyalist tekellerin uzantısı bu şirketler 1965-1972 döneminde 117 milyon 100 bin lira tazminat ödemelerine karşılık 225 milyon 500 bin lira prim toplamışlardır. (Kaynak: DİE, 1973 İstatistik Yıllığı).
Bu şirketlerden, hakkında bilgi bulabildiğimiz iki tanesinde emperyalistlerle yerli tekelci burjuvazinin ortaklığını görebiliriz:
Tam Hayat A.Ş. 1966 yılında kurulmuştur. Sermayesinin %10'u American International Underwriters şirketine, %90'ı ise Akbank, Nejat Eczacıbaşı, Vehbi Koç, Osmanlı Bankası ve diğer ortaklara aittir.
1964 yılında kurulan Tam Sigorta'nın sermayesinin %45'i American Home Assurance Company'ye aittir. Yerli ortaklar arasında Nejat Eczacıbaşı ve Koç Holding bulunmaktadır.
Görüldüğü gibi, sigorta alanındaki sömürüde de yerli tekelci burjuvazi ile emperyalistler eleledir, tam bir çıkar birliği içindedir. [sayfa 77]
IV - BORÇ VERME YOLUYLA SÖMÜRÜ
Emperyalist sömürünün bir bütünlük oluşturmasını en açık şekliyle borç verme yoluyla uygulanan sömürüde görebiliriz. 1946 yılında başlayan yoğun borçlanma dönemi aynı zamanda emperyalist sömürünün yoğunlaşması dönemi olmuştur.
Azgelişmiş ülkelerin diğer gelişmiş ülkelerden borç almaları iki temel nedene dayanır:
1) Finansman sorunu,
2) Uluslararası likidite sorunu.
Finansman sorunu ile kastedilen, belli yatırımların gerçekleştirilmesi için ülkede yeterli sermaye birikiminin olmaması nedeniyle yabancı ülkelerden kaynak aktarımının gerçekleştirilmesidir. Yeterli birikimin olmamasının nedeni ise emperyalist sömürüdür.
Uluslararası likidite sorunu ise çeşitli ülkelerin değişik para birimleri kullanmalarının bir sonucudur. Amerika Birleşik Devletleri'nde Türk Lirası değil, dolar geçerlidir. Bu nedenle bu ülkeden mal satın alabilmek için dolar veya diğer güçlü emperyalist ülkelerin paraları gereklidir. Türkiye'nin ihracatının ithalâtından az olduğu durumlarda, döviz gereksinmesinin doğurduğu [sayfa 78] borçlanma ortaya çıkmıştır. Borçlanma bir kez başladıktan sonra alman borçların faiz ve anapara ödemeleri yeni borçların alınmasına yol açmıştır. Türkiye'nin son yıllarda aldığı dış borçların büyük bir bölümü bu tür ödemelere gitmektedir.
1968-1973 döneminde Türkiye genellikle her yıl dış borç olarak aldığının yarısından fazla bir döviz tutarını dışarıya ödemiştir. 1972 yılında ise aldığından da fazlasını dışarıya ödemek durumunda kalmıştır. Altı yıl süresince alman 1 milyar 927 milyon dolarlık dış yardımın 1 milyar 203 milyon dolarlık bölümü faiz, anapara ve hizmet ödemeleri olarak tekrar dışarıya iade edilmiştir.
Alınan dış borçların nerede kullanıldığı sorununa gelince, bunun tamamen borcun alındığı ülke ya da uluslararası mali kurumlarca belirlendiğini söylemek herhalde yanlış olmaz.
Bugün emperyalist ülkelerin ve onların denetimlerindeki uluslararası finans kuruluşlarının azgelişmiş ülkelere verdikleri kredileri iki grup altında incelemek gerekir: Proje kredileri ve program kredileri. Proje kredileri borç isteyen ülkedeki belli bir yatırımı karşılamak için verilmekte ancak söz konusu kredi uygulamada, borcu verecek ülke ya da kurumun bu yatırım projesini bilfiil hazırlaması veya hazır projede kendi ölçü ve çıkarlarına uygun değişiklikler yapmasından sonra verilmektedir. Tabii buradaki ölçü emperyalist ülkelerin genel sömürü politikalarına uygunluk olmaktadır.
Program kredileri ise kullanılmalarında hiçbir kayıt bulunmayan ve uygulamada çok az bir yer kaplayan kredilere verilen addır. [sayfa 79]
Şimdi Türkiye'ye açılan kredilerin üçte ikisi proje kredisi şeklindedir.
Kredi uygulamasının diğer sömürü yöntemleriyle nasıl bir bütünlük içinde geliştirildiğini bir örnekle somutlaştırabiliriz:
"Van-Kotur demiryolunun finansmanı için A.B.D., Türkiye'ye 10 milyon dolarlık kredi açmıştır. Kredi çok düşük faizli ve uzun vadelidir; yani son derece çekicidir. Ne var ki, bu, görünüştür. Çünkü kredi malzeme kredisi olarak verilmektedir. Kredi ile kalem kalem sayılmış 15 bin ton malzemenin Amerikan firmalarından, onlarca tespit edilmiş yüksek fiyatlar üzerinde alınması gereklidir. A.B.D. fiyatları, genellikle serbest piyasa fiyatlarının %20 ilâ 35 üstündedir. Üstelik Türk uzmanların belirttiklerine göre, bu malzemenin %90'ının Türkiye'de imali mümkündür. DDY, malzemeyi imale hazır olduğunu defalarca bildirmiş, fakat bu kabul edilmemiştir." (Türkiye'nin Düzeni, s. 473)
Borç yoluyla sömürünün bir yönü, diğer emperyalist sömürü yöntemlerinin daha etkin bir şekilde sürdürülmesidir. İkinci yönü ise faiz açığıyla aktarılan değerdir. 1963 ile 1973 yılları arasında ödenen faiz toplamı 4 milyar 746 milyon liradır.
Gelişmiş kapitalist ülkelerin azgelişmiş ülkelere borç vermeleri rekabetçi kapitalizm döneminde de söz konusudur. 1854 yılından itibaren Osmanlı İmparatorluğu'nun büyük bir borç yükü altında ezildiğini görüyoruz. Bu dönemde borç vermenin ana amacı borç karşılığı elde edilecek olan faizdi. Rekabetçi kapitalist dönemde birbirinden bağımsız olarak gelişmiş olan banka, sanayi ve ticaret sermayelerinin henüz bütünleşmemiş olduğunu ve her birinin diğerini hesaba katmadan [sayfa 80] kendi kârını azamileştirmeye çalıştığını düşünürsek, borcu veren banka sermayesinin bundan azami faizi elde etmeye çalışmasını normal karşılamak gerekmektedir. Fakat emperyalizm, yani tekelci sermaye döneminde durum farklıdır.
Tekelci dönemde, sanayi ve banka sermayesi içice geçmiştir, bütünleşmiştir. Genel olarak emperyalist aşamada ve özel olarak da II. Dünya Savaşı'ndan sonraki dönemde borç vermenin ana amacı genel olarak tekelci sermayenin kârını azamileştirmektir.
Bu durumu yansıtan bir gelişme, II. Dünya Savaşı'ndan sonra borçların ilk önce A.B.D. ancak 1960'lardan itibaren uluslararası kurumlar tarafından verilmesidir. Emperyalist-kapitalist sistemde A.B.D. hegemonyasının sürdüğü dönemde AID (Uluslararası Kalkınma Teşkilâtı) ve Export-Import Bank (İthalât İhracat Bankası) borçları önemliyken, A.B.D.'nin 1960'larda gücünü göreli olarak yitirmesine paralel olarak azgelişmiş ülkelere verilen borçlarda Dünya Bankası'nın (Uluslararası İmar ve Kalkınma Bankası) ağırlığı artmıştır. Dünya Bankası tarafından verilen borçlar ile tüm ekonomi genel olarak uluslararası tekelci sermayenin daha rahat sömürebileceği bir yapıya sokuluyor, hükümetler Dünya Bankası'nın taleplerine karşı çok daha duyarlı oluyor. [sayfa 81]
DIŞ BORÇLAR
Türkiye'nin dış borçları ve alacaklılar şu şekildedir:
|
Yıllar |
Dövizle ödenecek (Milyon dolar) |
TL ile ödenecek (Milyon TL) |
|
1967 |
1.344 |
3.294 |
|
1970 |
1.929 |
4.173 |
|
1971 |
2.210 |
3.846 |
|
1972 |
2.300 |
3.740 |
|
1973 |
2.654 |
3.638 |
|
1974 (VI. ay) |
2.801 |
3.463 |
| 1996 |
79.386 | |
| 1997 |
84.235 | |
| 1998 |
96.264 | |
| 1999 |
103.126 | |
| 2000 |
118.508 | |
| 2001 |
113.619 | |
| 2002 |
130.206 | |
| 2003 |
145.022 | |
| 2004 |
162.240 | |
| 2005 |
170.062 | |
| Kaynak: T.C. Merkez Bankası Aylık Bülteni. | ||
|
DÖVİZLE ÖDENECEK DIŞ BORÇLAR - ALACAKLILAR
|
||
|
a) |
Uluslararası Kurumlar |
409.4 |
|
Dünya Bankası |
108.0 |
|
|
Uluslararası Kalkınma Birliği (IDA) |
108.3 |
|
|
Avrupa İskân Fonu (ERF) |
5.8 |
|
|
Avrupa Yatırım Bankası (EIB) |
173.9 |
|
|
Uluslararası Finansman Kurumu (IFC) |
13.4 |
|
|
b) |
Yabancı Hükümetler Toplamı |
2.062.0 |
|
A.B.D. |
1.101.7 |
|
|
Almanya |
433.9 |
|
|
İngiltere |
113.8 |
|
|
Diğerleri |
302.6 |
|
|
c) |
Diğerleri |
105.2 |
|
TOPLAM |
2.576.6 |
|
|
Kaynak: Maliye Bakanlığı Bütçe Gerekçesi, 1974. |
||
|
EK TABLO: XVI |
||||||||
|
Dış Borç (Milyon $) |
Kamu |
TCMB |
Özel |
|||||
|
Toplam |
Kısa Vade |
Orta-Uzun Vade |
Toplam |
Kısa Vade |
Orta-Uzun Vade |
|||
| 1996 |
79.386 |
17.072 |
62.314 |
40.192 |
12.373 |
26.821 |
16.088 |
10.733 |
| 1997 |
84.235 |
17.691 |
66.544 |
38.918 |
11.757 |
33.560 |
16.748 |
16.812 |
| 1998 |
96.264 |
20.774 |
75.490 |
39.737 |
12.978 |
43.549 |
19.869 |
23.680 |
| 1999 |
103.126 |
22.921 |
80.205 |
42.526 |
10.998 |
49.602 |
22.235 |
27.367 |
| 2000 |
118.508 |
28.301 |
90.207 |
48.626 |
14.082 |
55.801 |
26.648 |
29.153 |
| 2001 |
113.619 |
16.403 |
97.216 |
46.137 |
24.343 |
43.139 |
15.651 |
27.488 |
| 2002 |
130.206 |
16.424 |
113.782 |
63.637 |
21.995 |
44.574 |
14.769 |
29.805 |
| 2003 |
145.022 |
23.013 |
122.009 |
69.515 |
24.364 |
51.143 |
20.153 |
30.990 |
| 2004 |
162.240 |
32.569 |
129.671 |
73.838 |
21.401 |
67.002 |
29.282 |
37.720 |
| 2005 |
170.062 |
38.211 |
131.851 |
67.735 |
15.417 |
86.910 |
35.448 |
51.462 |
|
Kaynak: Merkez Bankası ve Hazine Müsteşarlığı, Ocak 2006. |
||||||||
|
EK TABLO: XVII |
||||||||||
|
1996 |
1997 |
1998 |
1999 |
2000 |
2001 |
2002 |
2003 |
2004 |
2005 |
|
|
Toplam Dış Borç Stoku |
79.386 |
84.235 |
96.264 |
103.126 |
118.508 |
113.619 |
130.206 |
145.022 |
162.240 |
170.062 |
|
Kısa Vadeli Dış Borçlar |
17.072 |
17.691 |
20.774 |
22.921 |
28.301 |
16.403 |
16.424 |
23.013 |
32.569 |
38.211 |
|
Ticari Banka Kredileri |
6.493 |
8.160 |
9.935 |
11.540 |
17.306 |
7.775 |
5.187 |
8.260 |
11.882 |
14.784 |
|
Özel Kesim Kredileri |
10.579 |
9.531 |
10.839 |
11.381 |
10.995 |
8.628 |
11.237 |
14.753 |
20.687 |
23.427 |
|
Orta - Uzun Vadeli Dış Borçlar |
62.314 |
66.544 |
75.490 |
80.205 |
90.207 |
97.216 |
113.782 |
122.009 |
129.671 |
131.851 |
|
Resmi Alacaklılar |
18.479 |
16.999 |
17.657 |
16.913 |
20.103 |
30.575 |
40.049 |
42.622 |
41.012 |
31.981 |
|
Yabancı Hükümetler |
9.636 |
8.945 |
9.685 |
9.128 |
8.693 |
8.569 |
9.294 |
9.453 |
8.763 |
7.085 |
|
Uluslararası Kurumlar |
8.842 |
8.054 |
7.972 |
7.785 |
11.411 |
22.005 |
30.755 |
33.169 |
32.249 |
24.896 |
|
Özel Alacaklılar |
43.835 |
49.544 |
57.834 |
63.292 |
70.104 |
66.641 |
73.733 |
79.387 |
88.659 |
99.870 |
|
Tahvil |
13.187 |
13.826 |
14.104 |
16.915 |
21.828 |
21.057 |
23.615 |
27.124 |
30.092 |
30.822 |
|
Borç |
30.648 |
35.718 |
43.730 |
46.378 |
48.275 |
45.584 |
50.118 |
52.264 |
58.567 |
69.048 |
|
Ticari Bankalar |
14.734 |
18.385 |
21.993 |
24.483 |
27.380 |
27.504 |
28.484 |
28.735 |
33.024 |
42.963 |
|
Bankacılık Dışı Finansman Kuruluşları |
2.927 |
4.490 |
6.040 |
6.985 |
5.602 |
3.371 |
3.408 |
3.091 |
2.951 |
2.897 |
|
Parasal Olmayan Kuruluşlar |
1.788 |
1.877 |
2.982 |
3.980 |
4.280 |
3.941 |
4.771 |
4.499 |
4.537 |
6.102 |
|
Kıyı Bankaları |
468 |
688 |
1.008 |
988 |
1.203 |
731 |
1.082 |
1.610 |
2.899 |
4.405 |
|
Özel Yatırım ve Kalkınma Bankaları |
4 |
3 |
17 |
18 |
78 |
81 |
92 |
88 |
29 |
19 |
|
Dresdner |
10.720 |
10.267 |
11.681 |
9.916 |
9.724 |
9.948 |
12.272 |
14.232 |
15.119 |
12.654 |
[sayfa 82]
Bütün bu anlatılanlardan şöyle bir sonuç çıkmaktadır. Emperyalizm azgelişmiş ülkelerde yerli tekelci burjuvazi ile bütünleşmiş olarak ve tefeci-bezirgân ve toprak ağalarının en büyükleri ile işbirliği içine girerek bütün emekçi halkı sömürmektedir. Bu sömürü sonucu ülkede yaratılan değer halkın yararına olarak sanayileşmeye yöneltilmemekte, emperyalistlerin ve emperyalistlerle bütünleşmiş ve işbirliği içindeki küçük bir sömürücü azınlığın yararına olarak ülke dışına aktarılmakta veya ülke içinde sömürünün daha etkin bir şekilde sürdürülmesinde kullanılmaktadır.
Emperyalist-kapitalist sömürü, yukarıda şematize edilen sömürü yöntemleriyle bir bütündür. Herhangi bir sömürü şeklini diğerlerinden ayrı olarak ele alamayız. Emperyalist-kapitalist sömürü masallardaki kırk başlı ejderha gibidir. Ejderhayı öldürmek için kırk başı da birden kesmek gereklidir, yoksa kesilen başlar yeniden büyür. Azgelişmiş ülke halklarının kurtuluşu ilerici-demokrat yönetimlerin emperyalist sömürüyü "dizginlemeye" çalışan yönetimlerinde değildir.
Emperyalist-kapitalist sömürüye son vermenin tek yolu emperyalist-kapitalist sistemden kopmaktır, ejderhanın kırk başını da birden kesmektir. [sayfa 83]
Türkiye'de bugün 2 milyondan fazla işsiz vardır. Bütün emekçi sınıf ve tabakaların pahalılığın yanısıra en önemli sorunu olan işsizliğin gerçek nedeni, halkımızın yarattığı değere el koyup bunu ülke dışına aktaran veya azgelişmiş ülkelerden daha fazla değere el koymada kullanan, böylece halkın yararına gerçek anlamda bir sanayileşmeyi engelleyen emperyalist-kapitalist sistemdir, bu sistemde hakim olan güç, uluslararası tekelci sermaye ve bütünleştiği yerli tekelci sermayedir. Bugün Türkiye'de görülen, tekelci sermayenin yararına çarpık bir sanayileşmedir, işsizlik sorununa değil, emperyalistlerin ve yerli tekelci burjuvazinin kâr sorununa geçici bir çözüm getirir. Pahalılığın yaratıcısı kâr peşinde koşan tekelci sermayedir. Pahalılık emperyalist-kapitalist sistemin bir parçasıdır, sömürüyü yoğunlaştırmak için kullanılan bir araçtır. Tekelci kapitalistin fabrikasında üretilen malların fiyatı arttığında tekelci kapitalistin (emperyalistin ve yerli tekelci kapitalistin) kasası dolarken emekçi sınıf ve tabakaların cepleri boşalır.
Yukarıda şematize edilen emperyalist-kapitalist sömürü mekanizmasında emperyalistler ve emperyalistlerle bütünleşen ve işbirliğine giren bir avuç yerli sömürücü yararlanır. Emekçi sınıf ve tabakaların yaşam düzeyinin yükselememesinin ve hatta düşmesinin, milyonlarca emekçinin gelişen teknolojinin ürünlerinden yararlanamamasının tek ve tek nedeni bu emperyalist-kapitalist sistemdir.
İşçi sınıfının kapitalistlere karşı verdiği mücadele ile bütün emekçi sınıf ve tabakaların işsizlik ve pahalığı yaratan ve yeni buluşların yaratabileceği refahın kitlelere ulaşmasını engelleyen emperyalistler, emperyalistlerle [sayfa 84] bütünleşmiş yerli tekelci burjuvazi ve onlarla işbirliği halindeki büyük tefeci-bezirgân toprak ağalarına karşı verdiği mücadele ilk aşamada aynı hedefe yöneliktir ve nihaî çözümleri aynıdır. [sayfa 85]
EMPERYALİZM VE EMEKÇİ SINIF
VE TABAKALAR
Emperyalizmle emekçi halkın çeşitli sınıf ve tabakaları arasındaki ekonomik çelişkileri şu şekilde sıralamak mümkündür:
1. İşçi Sınıfı ile çelişkiler:
a) Emperyalistlerin kendi başlarına veya yerli tekelci burjuvazi ile ortak yatırımlarında işçi sınıfının yarattığı artık değere el konur.
b) Emperyalistlerin ve emperyalizmle bütünleşmiş yerli tekelci sermayenin kâr hırsı nedeniyle hayat pahalılaşır, işçi sınıfının yaşam koşulları kötüleşir.
c) Emperyalizm ülke içindeki emperyalist-kapitalist üretim ilişkilerini korur, artık-değer sömürü düzeninin sürdürülmesinde ülke burjuvazisine yardımcı olur.
d) Emperyalizmin çıkarları doğrultusunda yürütülen devlet harcamaları sistemi ve borçlar nedeniyle vergiler artar; bunun sonucu olarak hayat pahalılaşır.
e) Emperyalizmin geri-bıraktırıcı etkisi nedeniyle işsizlik ve büyük işsizler ordusu ortaya çıkar. [sayfa 86]
2. Topraksız ve Az Topraklı Yoksul Köylüler ile Çelişkiler:
a) Emperyalizmin geri bıraktırıcı etkisi nedeniyle geri üretici güçler düzeyinin sonucu olan düşük yaşam düzeyi (yoksulluk) ve işsizlik.
b) Emperyalizm ve emperyalizmle bütünleşmiş yerli tekelci burjuvazinin denetimi altındaki malların fiyatlarının arttırılması (pahalılık).
c) Devlet harcamalarının tekelci sermayenin yararına olarak arttırılması ve borç ödemeleri nedeniyle vergilerin arttırılarak hayatın pahalılaşması.
3. Kırsal Alanlardaki Küçük Üreticiler ile Çelişkiler:
a) Tekelci sermayenin ürettiği günlük tüketim mallarının tekel fiyatlarıyla (değerlerinin üstünde fiyatlarla) satılması sonucu pahalılık.
b) Tekelci sermayenin ürettiği tarım giderlerinin (gübre, tarım araç ve gereçleri, tarım ilaçlan) tekel fiyatlarıyla satılması (pahalılık).
c) Devlet harcamalarının tekelci sermayenin yararına olarak arttırılması ve borç ödemeleri nedeniyle vergilerin arttırılarak hayatın pahalılaşması.
d) Kredilerin emperyalizmle bütünleşmiş yerli tekelci sermaye ve emperyalizmle işbirliği halindeki büyük tefeci-bezirgân ve toprak ağalarına kanalize edilmesi nedeniyle ortaya çıkan kredi yetersizliği.
e) Emperyalizmin geri bıraktırıcı etkisinin doğurduğu gizli işsizlik. [sayfa 87]
f) Ürünlerinin (özellikle ihraç edilen tütün, incir, üzüm, pamuk, fındık) değerlerinin altında fiyatlarla satın alınması.
4. Esnaf, Zanaatkâr ve Memurlarla Olan Çelişkiler:
a) Tüketim malları fiyatlarının tekel kârı (emperyalist sömürü ve yerli tekelci sermayenin sömürüsü) nedeniyle artması, hayat pahalılığı.
b) Devlet harcamalarının emperyalizmin ve bütünleştiği yerli tekelci burjuvazinin yararına olarak arttırılması ve dış borç ödemeleri nedeniyle vergilerin arttırılarak hayatın pahalılaşması.
c) Esnaf ve zanaatkârlara yeterli kredinin verilmemesi (kredinin emperyalizmin ortağı sömürücü azınlığa verilmesi nedeniyle).
d) Emperyalizmin geri bıraktırıcı etkisinin ortaya çıkardığı işsizlik.
e) Emperyalist-kapitalist üretim ve dağıtım (pazarlama) ilişkilerinin gelişmesi sonucu esnaf ve zanaatkârların bir süreç içinde tasfiye olması.
Yukarıdaki çözümlemelerden de görüldüğü gibi, emperyalizm sömürüsünü yalnız başına yürütmemektedir. Ülkede emperyalist-kapitalist üretim ilişkileri geliştirilmekte, çarpık bir "sanayileşme" gerçekleştirilmektedir. Bu işler artık yerli tekelci burjuvazi niteliğini alan işbirlikçi burjuvazi (eski komprador burjuvazi) ile bütünleşme ve kapitalizm öncesi kalıntıların (tefeci-bezirgân ve toprak ağalarının) en büyükleri ile işbirliği temeline dayanmaktadır. Bu sömürücü azınlık ise, tüm emekçi halkın ortak sorunları olan [sayfa 88] işsizlik ve pahalılığı yaratmakta, bir taraftan artık-değere el koyarak işçi sınıfını, diğer taraftan yukarıda açıklanan yöntemlerle tüm emekçi halkı sömürmektedir.
Emperyalist sömürü mekanizmasının birçok yönü aşağıdaki TİB yayınlarından daha ayrıntılı olarak incelenebilir:
ORTAK PAZAR BOYUNDURUĞU: AYDIN KÖYMEN
KAPİTALİST PARA SİSTEMİNİN ÇÖKÜŞÜ: MUSTAFA DANIŞMAN
EMPERYALİZM VE TÜRKİYE'DE MADENCİLİK ALANINDA YABANCI SERMAYE: YILDIRIM KOÇ
EMPERYALİZMİN PETROL POLİTİKASI VE TÜRKİYE: M. TANJU AKAD
TÜRKİYE'DE İŞÇİ ÜCRETLERİ VE ENFLASYON: TİB-DİSK
ÇOKULUSLU TEKELLER VE ULUSLARARASI TEKELCİ SERMAYE: YILDIRIM KOÇ
ÇOKULUSLU TEKELLER VE İLAÇ SÖMÜRÜSÜ: AYDIN KÖYMEN
TEKELCİ SERMAYE İLE İÇİCE: TİB ARAŞTIRMASI
TÜRKİYE'DE GELİR DAĞILIMI: TİB ARAŞTIRMASI (Yakında çıkacak)
YURTDIŞINDAKİ İŞÇİLER: TİB ARAŞTIRMASI (Yakında çıkacak) [sayfa 89]
Günümüzde Emperyalist Sömürü Mekanizması
Soruları
Önsöz-Soruları
i) Emekçi halk hangi sınıf ve tabakalardan oluşur?
ii) Sömürücü hakim ittifak hangi sınıf ve tabakalardan oluşur?
iii) Türkiye'de hangi üretim biçimi egemendir?
Giriş-Soruları
i) Emperyalizm nedir?
ii) Emperyalizm II. Dünya Savaşı'ndan sonra nitelik değiştirmiş midir?
iii) Emperyalizm azgelişmiş ülkeler açısından ne zaman içsel bir olgu olmuştur?
iv) Emperyalistlerin (uluslararası tekelci burjuvazinin) yerli tekelci burjuvazi ile ilişkisi ne düzeydedir? Tefeci-bezirgan ve toprak ağalarının en büyükleriyle ilişkisi ne düzeydedir?
v) Azgelişmiş ülkeler açısından emperyalizmin genel bunalımının üçüncü evresine damgasını vuran özellikler nelerdir?
vi) II. Dünya Savaşı'ından sonra emperyalist-kapitalist sistemi etkileyen en önemli değişiklikler nelerdir?
vii) Sermayenin uluslararasılaşması ne demektir? Bu sürecin günümüzde temel direkleri nelerdir?
Bölüm I-Soru
i) Emperyalizmin azgelişmiş ülkeleri sömürü yolları nelerdir?
Bölüm II-Sorular
i) Tekeller piyasadaki fiyatı etkileyebilirler mi? Nasıl? Bunun azgelişmiş ülkeler açısından önemi nedir?
ii) Ticaret hadleri nedir? Niçin ticaret yoluyla sömürü için yeterli bir gösterge değildir?
iii) Komprador burjuvazi nedir? Günümüzde ne durumdadır?
iv) Yerli tekelci burjuvazinin emperyalizme bağlantısı nasıldır?
v) Çarpık sanayileşme nedir? Çarpık sanayileşmeden hangi sınıf ve tabakalar yararlanır, hangileri zarar görür?
vi) Bütün emekçi sınıf ve tabakaların ortak sorunları nedir? Bu sorunların sorumluları hangi sınıf ve tabakalardır?
vii) Emperyalist-kapitalist sistem içinde kalındığı sürece madenlerin millileştirilmesi bu alanda emperyalist sömürüye son verebilir mi?
viii) Küçük üreticilerin hangi ürünleri genellikle ihraç edilmektedir?
ix) Yurdışına işçi göçünün ve beyin göçünün hayat pahalılığı üzerindeki etkisi nedir? Nasıl?
Bölüm III-Sorular
i) Tekelci kapitalistin kârının kaç kaynağı vardır? Tekelci kapitalist hangi sınıf ve tabakaları sömürür? Nasıl?
ii) Osmanlı İmparatorluğu döneminde yabancı sermayeye hangi alanlara yatırım yapmıştır?
iii) Ulusal kurtuluş savaşından sonra yabancı sermayeye darbe indirildi mi?
iv) Yabancı sermayeyi teşvik için hangi yasalar çıkartıldı? Ne zaman?
v) Emperyalistler azgelişmiş ülkelerde nasıl bir sanayileşme istemektedirler? Niçin?
vi) Emperyalistlerin azgelişmiş ülkelerde hangi alanlarda yatırımları vardır?
Bölüm IV-Sorular
i) Azgelişmiş ülkeler niçin borç alır?
ii) Proje ve program kredileri nedir? En çok hangisi verilir? Niçin?
iii) Borçların diğer sömürü yöntemleriyle bağlantısı nedir?
Sonuç-Soru
i) Emperyalizmin emekçi sınıf ve tabakalarla olan çelişkileri nelerdir? Bunlar uzlaşabilir mi?
EK:
TÜRKİYE'DE ULUSLARARASI TEKELCİ SERMAYE VE
ONUNLA BÜTÜNLEŞMİŞ YERLİ SERMAYENİN ORTAK YATIRIMLARI
Uluslararası tekelci sermaye (emperyalizm) ile yerli tekelci sermaye ortak yatırım, patent, lisans, know-how, vb. gibi yollarla bütünleşmişlerdir. Genellikle II. Dünya Savaşından sonra ortaya çıkan bu durum, ülkemize de özellikle 1960'larda yansımıştır. Aşağıda verdiğimiz tabloda uluslararası tekelci sermaye ve onunla bütünleşmiş yerli tekelci sermayenin ortak yatırımlarının olduğu şirketler verilmiştir. Bu tablonun kapsamı, araştırmalarımız derinleştikçe, genişleyecektir. [sayfa 90]
|
ŞİRKETİN İSMİ |
YABANCI ORTAKLAR (hisse) |
YERLİ ORTAKLAR (hisse) |
||
|
Abbott Laboratories Compania Anonima Şubesi (1954) |
Abbott Lab. Com. An. (%100) (A.B.D.) |
|||
|
AEG-ETİ Elektrik End. A.Ş. (1966) |
AEG (%67) (B. Almanya) |
|||
|
Aerosol Valf San. (1972) |
Aygaz (%12.5) (*) |
Koç Holding ECA Pres Döküm (%10) |
||
|
Aga Türk Kom. Ş. (1951) |
Aga Svenska A.B. Gassaccumulator (İsveç) |
|||
|
Agro Merck Zirai Mücadele İlaç. Fab. Ltd. Ş. (1954) |
E. Merck A.G. (%50) (Almanya) |
Yapı ve Kredi Bank.(%50) |
||
|
Ağa Endüstri Mamulleri |
||||
|
Akdeniz Gübre San. (1967) |
Petrochemical Industr. Ltd. (%40) (Kuveyt) |
Azot San. T.A.O. T. İş Bankası (%10) |
||
|
Akdeniz Turistik Tes. (1967) |
Le Clup Mediterranee S.A. (%75) (Fransa) |
Yapı ve Kredi Bank. (%15)
|
||
|
Aktrans Nakliyat Ltd. Ş. |
||||
|
Alkim Alkali Kimya A.Ş. (1963) |
Essex Interore Inc. (%70) (A.B.D.) |
Kora Ailesi (%30) |
||
|
Altınyunus Çeşme Turistik Tesisleri (1972) |
Turkish-Danish Inves. Co. (%25) (Danimarka) |
Yaşar Holding
|
||
|
Amerikan Büro of Shipping İstanbul Şubesi, Merkezi New York |
(%100) |
|||
|
Anadolu Cam San. |
Glaverbel S.A. (%20) (Belçika)
|
Yapı ve Kredi Bank. (%10)
|
||
|
Anadolu Çimentoları T.A.Ş. |
Compagnie d'Anvers S.A. (Belçika) F.L. Smidth et Co. A.E. (Danimarka) (toplam %75.39) |
T.S.K.B. (%24.53) |
||
|
Anadolu Tasfiyehanesi A.Ş. ATAŞ (1962) |
Mobil Oil (%56) (A.B.D.), Shell (%27) (İng.-Hol.), B.P. (%17) (İng.) |
|||
|
Ankara Gaz Satış A.Ş. (1963) |
Mobil Oil T.A.Ş. (%56) (A.B.D.) |
Koç Holding (%44) |
||
|
Assi Curozionu Generali Atlantik Sigorta A.Ş. |
(%100) |
|||
|
At-Arslan Türk Boya Kimya |
(%49.7) |
|||
|
Atlas Copco A.Ş. |
Atlas Copco Airpower N.V. (%67) (Belçika) |
|||
|
Austro - Türk Tütün |
||||
|
Aygaz A.Ş. (1961) |
Liquid Petr. Gas Dev. Com. (%35) (A.B.D.), Mobil Oil T.A.Ş. (%10) (A.B.D.) |
Koç Holding (%31.25)
|
||
|
Banka Kornerçiyale İtalyana (1919) |
Banka Komerçiyale İtalyana (%100) (İtalyan) |
|||
|
Banko di Roma (1911) |
Banko di Roma (%100) (İtalyan) |
|||
|
Bayer Tarım İlaçları San. A.Ş. (1961) |
Farbenfabriken Bayer AG (Almanya) |
|||
|
Bayraklı Boya ve Vernik San. A.Ş. (1956) |
Vernis Claessens S.A. (Belçika) |
T.S.K.B. (%16.67) |
||
|
Beynelmilel Otelcilik ve Turizm A.Ş. (1969) |
Com. Inter. de Wagone-Lits et du Turisme S.A. (%98.57) (Belçika) |
Fikret Evliyagil (%21)
|
||
|
BİMAŞ Birleşik İnşaat ve Mühen. A.Ş. (1973) |
Foster Wheeler Intern. Corp. (%40) (A.B.D.) |
Sungurlar Isı San. (%40) |
||
|
Binbir Oto Parça A.Ş. (1954) |
Egon Wildschek Co. (%30) (Avusturya) |
|||
|
Birleşik Alman İlaç Fab. T. Ltd. Ş. (1954) |
Schering A.G., Knol A.G., Bayer A.G., Merck A.G. (toplam %77.5) (Almanya) |
Rıza Derviş
|
||
|
B.M.C. San. ve Tic. A.Ş. (1963) |
British Leyland Motors (%26) (İngiltere) |
Otomobilcilik A.Ş.
|
||
|
Borusan Gemlik Boru Tes. A.Ş. (1974) |
I.F.C. (%38) (Uluslararası) |
|||
|
Bosstay Tarımsal Ürünleri Değerlendirme Ltd. Ş. (1962) |
Berthold Van Bohlen und Halbach Edith C.V. Bohlen Willi Simon (toplam %45) (Almanya) |
Süha Fazlı Taylan |
||
|
Böhler Sert Maden ve Takım San. ve Tic. A.Ş. (1967) |
Gebr. Bönler und Com. AG (%34) (Avusturya) |
|||
|
B.P. Petrolleri A.Ş. (1928) |
British Petroleum (%100) (İngiliz) |
|||
|
The British Flein Nakliyat Sigorta Kumpanyası Türkiye Mümessilliği |
(%100) |
|||
|
Bursagaz Tic. A.Ş. (1965) |
Aygaz A.Ş. (*) (%41) |
Koç Holding (49.8)
|
||
|
Bursa Toros Kromları A.Ş. (1962) |
Philipp Brothers A.G. (%35) (İsviçre), Maden Export Ltd. (%15) |
Sıtkı Koçman (%23)
|
||
|
Carlo Erba Türk Ltd. Ş. (1954) |
Carlo Erba Sp. A. (%100) (İtalyan) |
|||
|
Cecat Perlit Maden ve San A.O. (1962) |
CECA (%21.5) (Fransa) |
Enis Keseroğlu
|
||
|
CEDKO San ve Tic. A.Ş. (1966) |
Salva S.A. (%51) (İsviçre) |
Koç Holding (%47.67)
|
||
|
Charles Gehbret et cie Boyandaire de Ceneve |
||||
|
Chrysler San. A.Ş. (1962) |
Chrysler International S.A. (%60) (İsviçre) |
|||
|
The Coca Cola Export Cor. Türk. Şubesi (1965) |
The Coca Cola Export Corp.(%100) (A.B.D.) |
|||
|
Continental Export T.A.Ş. (1969) |
IDASCO S.A. (%50) (İsviçre) |
|||
|
Cuotab S.A. Compagnie par le Commerce Int. Türkiye Şb. |
||||
|
Çiçek Nebati Esansları A.Ş. (1964) |
V. Mane Fils S.A. (%75) (Fransa) |
|||
|
Çukurova Ziraat ve End. Ltd. Ş. (1968) |
Deere and Company (A.B.D.) |
|||
|
Derby Plastik Fab. Kol. Ş. (1955) |
Cari Freundenberg (Almanya) |
|||
|
Dosan Konserve San. ve Tic. A.Ş. |
Unilever N.V. (%20) (Hollanda) |
Ünilever-İş Tic.,
|
||
|
Dr. A. Wander Ciba Tıbbi Müstahzarat Fab. A.Ş. (1955) |
Dr. A. Wander S.A. (%46), Glaro S.A. (%5), Levantx S.A. (%4), Yılbak Tic AO (*) Ciba S.A. (%20) (İsviçre) |
Yılbak Tic. A.O. (*) (%25) |
||
|
Eaton Yale and Towne Otomotiv San. (1969) |
Eaton Yale and Towne Ltd. (%35) (A.B.D.) |
TOE
|
||
|
Elektrik Kömürleri Ltd. Ş. (1954) |
Societe de Carbone Lorraine (%33) (A.B.D.) |
Leon Faraci
|
||
|
Elektronik Endüstri TAŞ. (1955) |
AGA Swenska A.B. (%50) (İsveç) |
Burla Biraderler, Jak Grünberg, Leon Grünberg |
||
|
Elmak Franz Womaczka ve Ort. Kol. Ş. |
||||
|
Emayetaş Madeni Eşya, Saç ve Emaye Fab. T.A.Ş. |
Go International Inc. (A.B.D.) |
|||
|
Ereğli Demir ve Çelik Fab. T.A.Ş. (1960) |
Koppers Ass. S.A. (%33.3) (ABD) |
T. Demir ve Çelik İşl.
|
||
|
E.R. Squibb Sons İlaçları A.O. (1954) |
Olin Mathieson Chemicals Corp.(%71) (A.B.D.) |
|||
|
Establissement Ibesuisse Merkezi Vaduz |
||||
|
Etablissement Neon Saadi (1953) |
Etablissement Neon Saadi (%100) (Lübnan) |
|||
|
ETİTAŞ Elektrik Teçhizatı İmalâtı Tesi. A.Ş. (1956) |
Le Materiel Electrique S.W. (Fransa) |
Etibank
|
||
|
Etrusca Travel Service S.R.L. (1965) |
Etrusea Travel Service S.R.L. (%67.78) (İtalya) |
|||
|
Farmitalia San. ve Tic. A.Ş. (1959) |
Farmitalia (İtalya) |
|||
|
Felement-Türk Tütün A.Ş. |
||||
|
Fil Batarya San. T.A.Ş. |
(%1) |
(%99) |
||
|
Garp-Şark Makina İthalât Şirketi İst. |
(%12.25) |
(%87.75) |
||
|
Gaz Aletleri A.Ş. |
Mobil Oil T.A.Ş. (%30) (A.B.D.) |
Koç Holding (%12.4)
Koç Ailesi (%21.5) Koç Tic. ve Yat. (%35) |
||
|
Gazsan Likid Gaz San. T.A.Ş. (1962) |
Kosangaz (Danimarka),
|
Vehbi Koç ve Şirketleri |
||
|
General Elektrik T.A.Ş. (1952) |
Inter. General Electric Co. Inc. (%64.5) (A.B.D.) |
T. İş Bankası (%26.5)
Vehbi Koç (%9) |
||
|
Goodyear Lastikleri T.A.Ş. (1961) |
The Goodyear Tire and Rubber Co. (A.B.D.) |
OYAK, TATKO, Garanti Bankası
Rifat Yalman, Tayyar Çullu |
||
|
Gramafon Ltd. Ş. İstanbul |
(%99.2) |
(%0.8) |
||
|
Grasso Soğuk Hava Tesisleri Ltd. Ş. (1960) |
Koninklijke Machine Fabriken N.V. (%100) (Hollanda) |
|||
|
Gülyağı ve Itriyat San. Ltd. Ş. (1953) |
Wilson and Mansfield Ltd. (%50) (Fransa) |
|||
|
Güneş Madencilik Ltd. Ş. (1962) |
Asiatic Mining Corp. (%95) (A.B.D) |
Ziya Kirman (%5) |
||
|
Helios Elektrik ve Makina T.A.O. (1956) |
European Holding Co. Intecito Ltd. (%11,1) (İsviçre) |
|||
|
Helmut Geerds Kons. A.Ş. |
Helmut Geerds (%100) (Almanya) |
|||
|
Hickson's Emprenye Mad. Endüst. Ltd. Ş. (1964) |
Hickson's Timber Impregation Co. Ltd. (%70) (İngiltere) |
Muzaffer Gürsel (%30) |
||
|
HİMTAŞ Hidrolik İşler Müh İnş. ve Tic. A.Ş. (1955) |
Koninklijke Nederlansche Maat. Voor Haven Werken (%100) (Hollanda) |
|||
|
Holantse Bank-Üni. N.V. (1921) |
Holantse Bank-Üni N.V. (%100) (Hollanda) |
|||
|
Holfin Finansman ve Tic. Ltd. Ş. |
||||
|
Imperial Kemikal Industries Turkey Merkezi Londra |
(%100) |
|||
|
İstanbul, Beyoğlu ve Yeniköy Daireleri T.A. Gaz Şirketi |
(%100) |
|||
|
İstanbul Genel Dokumacılık T. A. Ş. |
J.and P. Coats Ltd. (%75) (İngiltere) |
|||
|
İstanbul Porselen San. A.Ş. (1958) |
Gebrüder Netzsch Maschinen Fabrik (%14) (Almanya) |
Endüstri Holding (%17) |
||
|
İstanbul Talih Oyunları Ltd. Ş. (1969) |
Investment Opportunities Inc. (%95) (A.B.D.) |
Turizm Bankası A.Ş. |
||
|
İstanbul Turizm ve Otelcilik A.Ş. (1966) |
Osmanlı Bankası (%45.5) (Fransa) |
Akbank (%2,57) |
||
|
İstanbul Umum Sigorta |
(%64) |
(%36) |
||
|
İşletme Etüd Organizasyon Ltd. Ş. |
Eternite Suisse (%48) (İsviçre) |
Celbil Umur, Haluk Faralyalı, Mustafa Dinçer |
||
|
İzocam Tic. ve San. A.Ş. (1965) |
Linger Glasspinnerei AG (%15) (Avusturya) |
Koç Holding (%67), TSKB (%10)
T. Şişe ve Cam San. (%10) |
||
|
J.V. Vittol Co. Ltd. İstanbul |
(%51) |
(%49) |
||
|
Karbonat Maden Ltd. Ş. (1966) |
S.A. Importation des Mineralis(%50) (Belçika), Dr. Rudolf Gottharolt (%25) (Almanya), Dr. Harmann Wirth (%24) (Almanya) | Şerafettin Şerefli (%1) | ||
|
Kartal Çimento Fab. T.A.O. (1956) |
Cimfina Societe Finansciere des S.A. (Belçika) | |||
|
Kemad Kimya ve Endüstri Maddeleri Ltd. Ş. (1962) |
Soc. D'Electro-Chimie (%49.5) (Fransa), Amer, Potash and Chemi1cal Corp. (%49) (A.B.D.) Societe Europeen Du Bor e (%1.5) | |||
| Kervansaray A.Ş. | B.P., B.P. Trading Ltd., Kenilvorth Oil Com. Ltd. (İngiltere) (%100) | |||
| Kofisa Trading Com. |
Inconfim (%50) (İsviçre) |
Koç Holding (%50) | ||
| La Konkord Sigorta Kumpanyası |
(%100) |
|||
| Kortenbach İstanbul Şemsiye San. A.Ş. (1969) | Kortenbach und Solingen Werke (%50) (Almanya) | |||
| Koton Kol. Ş. | ||||
|
Lever Brothers (Türkiye) San. ve Tic. |
Lever Brothers |
T. İş Bankası (%20) | ||
| Likidgaz Dağıtım ve End. A.O. (1955) | Proditti Petroliferi E. Chimici (İtalya) |
Murat Özgüvener |
||
| Luxor Lamba Fitili İmalât Ltd. Ş. | Luxor Gasmantles Ltd. (Avusturya) | Teodor Kasap (1954) | ||
| Maden Export A. Ltd. Ş. | ||||
| Makine Takım Endüstrisi A.Ş. (1965) | Uluslararası Endüstri ve Ticaret Bankası, Stahlunion Export G.M b.H. (%26.32) (Almanya) |
T.S.K.B. (8.1)
Transtürk Holding (%42.95) |
||
| Mako Elektrik San. ve Tic. A.Ş. (1969) | Magneti Morelli (%58) (İtalya), Aygaz (*) |
Aygaz (*) (%15)
Koç Holding (%25) |
||
| MAN Kamyon ve Otobüsleri A.Ş. (1964) | MaschinenPabrik Augsburg (%33.3) (Almanya) | Ercanlar Ltd. Ş. | ||
| Mannessmann-Sümerbank Boru Endüstrisi T.A.Ş. (1955) |
Mannessmann A.G.
Mannessmann Export Mannessmann Röhren Werke A.G. Machinen Fabrik Meer A.G.(%57.14) (Almanya) |
Sümerbank
SEKA Türkiye Demir ve Çelik İşletmeleri (toplam %42.86) |
||
| Manyezit A.Ş. | Voitscher Magnezit Werke (%100) (Avusturya) | |||
| Marmara Deniz Nakliyat Acentası Ltd. Ş. İstanbul | (%100) | |||
| Marmara Petrol ve Rafineri İşleri A.Ş. (1963) | Etablissement Developpement Touristique (İsviçre) | |||
| Marshall Boya ve Vernik San. A.Ş. (1955) | Marshall Oil and Chemicals Com. (%40) (A.B.D.) | |||
| Metalock San. ve Tic. | Metalock Engineering Enterprise Trust (%100)(İsviçre) | |||
| Metalum San. Ltd. Ş. (1956) | Feldstein (İsviçre) | Cemal Reşit Eyüboğlu | ||
| Miba-İstanbul Sinter San. A.Ş. (1973) | Miba Sintermetall AG (%46) (Avusturya) | |||
|
Michelin Ş. |
||||
|
Migros Türk A.Ş. |
Hochstrasser (%10) (İsviçre) |
|||
| Milangaz Tic. ve San. A.Ş. | ||||
| Milli Reasürans T.A.Ş. | (%10) | T. İş Bankası (%65.23) | ||
| Mirel Ltd. Ş. (1956) | Sandoz S.A. (%12.8) (İsviçre) | Fuat Mehmet Mirel (%87.2) | ||
| MİTAŞ Maden İnşaat T.A.Ş. (1956) | Cometürk (29.4) (Fransız) | MKE, Sümerbank, Etibank | ||
| Mobilgaz Mobil Petrol Gazları A.Ş. (1963) |
Mobil Oil T.A.Ş. (%56) (A.B.D.)
Aygaz (*) |
Aygaz (*) (%44) | ||
| Mobil Oil T.A.Ş. | Mobil Oil (%100) (ABD) | |||
| Naef Adi Kom. Ş. | ||||
| Nasaş Alüminyum San. ve Tic. A.Ş. (1970) | Amax Aluminium Com. (%15.1) (A.B.D.), I.F.C. (Uluslararası) | T.S.K.B. (%10) Türk Ticaret Bankası Akbank (%10) | ||
| Naylonteks Tic. ve San. A.Ş. (1963) | Billion Cie (%6.67) (Fransa) | |||
| NCR National Mukayyit Kasa A.Ş. | T. İş Bankası (%29) | |||
| Nestle Mamulâtı İstanbul | Nestle (%100) | |||
| Niğde Meyva Suyu A.Ş. (1970) | Arn Jung Lokomotiv Fabrik GmbH (%25) (Almanya) | |||
| Northern Elektrik Telekomünikasyon A.Ş. (1967) | Northern Electric Co. Ltd. (%51) (Kanada) | PTT İşletmeleri Gn. Md. (%49) | ||
| N.V. Metaaldraamlampen Fabriek A.Ş İst.Şb.Mrk. Holland. | (%100) | |||
| Organon İlaç A.Ş. | ||||
| Orman San. ve Tic. A.Ş. | ||||
| Osmanlı Bankası A.Ş. (1863) | Osmanlı Bankası (%100) (Fransız, İngiliz) | T. İş Bankası (%0.84) | ||
| Otomarsan (1966) | Daimler-Benz A.G. (%36) (Almanya) |
Mengerler Tic. T.A.Ş. (%32)
Kadir Hasoğlu ve Ort. (%32) |
||
| Oyak Renault | Regie Nationale des undesises Renault Societe General (%44) (Fransa) |
OYAK (%42)
Yapı ve Kredi Bankası (%13) |
||
| Pepsi-Cola Company Şubesi (1964) | Pepsi Co. (%100) (A.B.D.) | |||
| Perkins Dizel Motorları A.Ş. (1968) | Massey-Ferguson Ltd. (%51) (Kanada) | |||
| Perma Sharp Çelik San. A.Ş. (1966) | Perma Sharp Ltd. (%50) (A.B.D.) | Kartal Çelik Eşya Ltd. Ş. (%50) | ||
| Pfizer İlaçları A.Ş. (1955) | Pfizer Corp. (%13) (A.B.D.) | Orta Şark Tic. T.A.Ş. (%87) | ||
| Philips Holfmann A.G. | ||||
| Reynolds Constrüksiyon Com. İstanbul Şubesi | ||||
| Robert Bosch Türk Motorlu Araçlar Yan San. A.Ş. (1970) | Robert Bosch GmbH (%60) (Almanya) |
Mengerler Yatırım Holding
Yapı ve Kredi Bankası (%24.99) |
||
| Roche Müstahzarları San. A.Ş. (1957) |
F. Hoffmann-La Roche Co. (%100) (İsviçre) |
|||
| SACE Elektrik A.Ş. (1963) | SACE Bergamo (İtalya) | Muzaffer Uysal | ||
| Samo Matbaa Mürekkebi Vernik ve Kimyevi Mad. San. A.Ş. | ||||
| Santral Dikiş San. T.A.Ş. (1955) | J. and P. Coats Ltd. (%67.9) (İngiltere) | T.S.K.B. (%4.11) | ||
| Sandoz Kimya San. Ltd. Ş. (1964) | Sandoz S.A. (%80) (İsviçre) |
Alber N. Arditi |
||
| SET Standart Elektrik Telekomünikasyon Ş. | ||||
| The Shell Company of Turkey Ltd. (1934) | The Shell Petroleum Com. Ltd. (%100) (İngiliz-Hollanda) | |||
| Sınaî Tatbikat T.A.Ş. (1955) | Auer (%45.3) (Fransa) | |||
| Sınaî Yatırım ve Kredi Bankası (1963) | Osmanlı Bankası |
T. İş Bankası (%64.2) |
||
|
SİFAŞ Sentetik İplik Fabr. A.Ş. (1962) |
Hans J. Zimmer A.G. (%4.8) (Almanya), BASF (%4.8) (Almanya) I.F.C. (%40.9) (uluslararası) |
T. Sınaî Kalkınma B.
Mümtaz F.Taylan Bülent Demiren |
||
|
SİMKO Tie. ve San. A.Ş. (1959) |
Siemens Beteiligung A.G. (%51) (Almanya) |
Koç Holding (%33.32)
Koç Ailesi (%6.5) |
||
| SKF Bilyeli Rulmanlar Ltd. Ş. | ||||
| Solel Bonen Ltd. Merkez Hayfa | ||||
| Singer Dikiş Mak. Kumpanyası Türkiye İstanbul Şubesi |
(%100) |
|||
|
Societe Anoyme İnd. de Telegraphie
Sans Pil Türkiye Şb. |
||||
| Societe d'Exportation Ferrand France Ltd. İstanbul Şb. | (%100) | |||
| Sterling Products Int. Inc. Türkiye Şubesi | ||||
| La Suisse Sigorta |
(%100) |
|||
| Sulzer Brothers Ltd. Ş. (1970) | Sulzer Brethers Ltd. (%25) (İsviçre), I.P.C. (%20) (uluslararası) | |||
| Sümerbank-BASF (1968) | BASF-Chemiwerke A.G. (%60) (Almanya) | Sümerbank (%40) | ||
| Şark Sigorta A.Ş. (1923) | Rinunione Adriaticedi Sigorta (%49) | Koç Holding (%45) | ||
| Tam Hayat A.Ş. (1966) | American International Underwriters (%10) (A.B.D.) Osmanlı Bankası | Akbank(%10), Ahmet Dallı, Nejat Eczacıbaşı, Vehbi Koç, Semih Tuğlu, Bülent Yazıcı | ||
| Tam Sigorta | American Home Assurance Company (%45) (A.B.D.) | Koç Holding, Nejat Eczacıbaşı, Bülent Yazıcı | ||
| Tamsan Tomruk ve Ağaç Mam. San. | Uluslararası Endüstri ve Ticaret Bankası A.Ş | Transtürk Holding A.Ş. (%47.14), T.S.K.B. (%21.43) | ||
| TAT Konserve San. ve A.Ş. | Federation of Migros Cooperatives (%5) (İsviçre) |
Koç Holding (%39.8)
Koç Yat. ve Paz.(%7.36) Koç Ailesi (%5.5) T. Şeker Fabr. (%22.5) Şeker Sigorta (%2.5) |
||
| Tekfen Endüstri ve Tic. A.Ş. | N.V.Philips Gloeilampenfabrieken (%49) (Hollanda) | |||
| Tekirova Enternasyonal Turizm A.Ş. (1969) | Near East Development Co. (%60) (İngiltere) | |||
| Tezsan Takım Tezgâhları San. ve Tic. A.Ş. | Uluslararası Endüstri ve Ticaret Bankası (*) |
Transtürk Holding (%41.5)
T. Ticaret Bankası T. İş Bank. (%41.5) |
||
| TOFAŞ Türk Otomobil Fab. A.Ş. (1968) | Internationale Holding Fiat S.p.A. (%41.5) (İtalya) |
Koç Holding (%22.5), M.K. E. (%25), T. İş Bank. (%10.5) |
||
|
Turkhansa Müessesesi Elektrod Fab. (1962) |
Edelstohlwerke Gebrüder Böhler W.C.A.G. (Avusturya) |
Cevdet Aroymak | ||
| Turyağ, Türkiye Yağ ve Mamulleri A.Ş. (1953) | Persil Gesellschaft mbH. (%58.1) (Almanya) | Yapı ve Kredi Bankası (%41.9) | ||
| Türk-Alman Turizm A.Ş. (1969) | Deutsche Ges. for Wirth. Zusammenarbeit Deut. Hotelges.für Entwicklungslander (Almanya) (%51) |
T. İş. Bank. (%28.8)
Vehbi Koç (%4.7) Koç Holding (%15.6) |
||
| Türk Bayer Kimya San. Ltd. Ş. | Fabrenfabriken Bayer A.G. Drugofa G.m.b.H. (%100) (Almanya) | |||
| Türk Boraks Madencilik A.Ş. (1955) | Boraks Consolidated Ltd. (%94) (İngiltere) 4 İngiliz (%4) |
Cabir Selek (%1)
Ferzan Araş (%1) |
||
| Türk Dış Ticaret Bankası (1963) | Bank of America, Banca d'America e d'Italia (%32.73) | T. İş Bank. (%67.27) | ||
| Türk General Elektrik End. A.Ş. (1965) | General Electric Co. (%51) (ABD) |
Arçelik (%37) T. İş Bank. (%12) |
||
| Türk Henkel Kimyevi Maddeler San. ve Tic. A.Ş. (1962) | Persil Gesellschaft G.b.m.H. (%11.1) (Almanya), Henkel und Cie G.m.b.H. Hb. (%22.2) Deutsche Entwicklung Ges. (33.3) |
Sami Saltı, Alber Bilen
Lui Psalti, Salamon Ovadya |
||
| Türk Hoechst San. ve Tic. A.Ş. (1955) | Farbwerke Hoechst A.G. (Alman.) | |||
| Türk Kablo A.O. (1963) | Oy Nokia Ab (Finlandiya), Sukhold S.A. (İsviçre), Kaiser Alum. and Chem. Corp. (A.B.D.) Ramid Pöytöniemi (Finlan.) (toplam %62) | Etibank | ||
| Türk Müh. Müş. ve Müt. A.Ş. (1968) | Haldor Tops and Chemical Engineering (%40) (Danimarka) | T.P.A.O., Azot Sanayi, T. Şeker Fab. Şeker Sigorta | ||
| Türk Otomotiv Endüstrileri A.Ş. (1964) | International Harvester Com. (%10) (A.B.D.) | OYAK (%90) | ||
|
Türk Philips Tic A.Ş. (1954) |
N.V. Philips (%99.6) (Hollanda) |
|||
| Türk Pirelli Lastikleri A.Ş. (1959) | Societe International Pirelli(%61) (İtalyan) | Vehbi Koç, T. İs Bank. (%25.75), Eli Burla, Tegenso Tic. Ltd. Ş., Eczacıbaşı Hold. | ||
| Türk Siemens Kablo ve Elektrik San. A.O. (1963) |
Siemens und Halske A.G. (%51) (Almanya)
Oynokia (%10.4) (Finland.) |
Koç. Holding (%12.0)
Koç Ailesi (%2.45) Simko A.Ş. (%1.19) |
||
|
Türk Traktör ve Ziraat Makinaları AŞ. (1954) |
Fiat Holding (%25) (İtalyan) | Zirai Donatım K. (%10)
MKE Kurumu (%30), Egemak (%30) T.C.Ziraat B. (%5) |
||
| Türk Tuborg Bira ve Malt. San. A.Ş. (1967) | A/S Tuborgs Bryggerier (%60) (Danimarka) |
Yaşar Holding (%25)
T. İş Bank. (%10) |
||
| Türk Ytong San. A.Ş. | Yytong Intern. Aktiebolag (İsveç) |
Bezmenler, Fazlı Taylan,
TSKB (%25) |
||
| Türkiye Çimento San. T.A.Ş. (1954) | Klöckner Humbold-Deutz A.G. (Alman), Compagnie de Fives-Lille(Fransız)(toplam %10) | T. İş Bank. (%1.33) | ||
| Türkiye Sınaî Kalkınma Bankası (1950) | I.F.C. (%15) (uluslararası) |
Akbank (%1.6), T. İş Bank. (%20.8) Yapı ve Kredi B. (%2.01) |
||
| Tüştaş Sınaî Tesisler A.Ş. (1970) |
Deutsche Industrieanlagen G.m.b.H.,
Friedrich Uhde G.m.b.H. (toplam%35) (Almanya) |
M.K.E. Kurumu
Karabük Demir ve Çelik İşletmesi |
||
| Tütünteks Tic. A.O. (1964) | Gebrüder Kulenkampff (%45) (Almanya) | |||
| Uluslararası Endüstri ve Ticaret Bankası (eski Selanik Bankası) (1888) |
(%65.39) |
Yapı ve Kredi Bank. (%34.61) | ||
| Uniroyal Endüstri T.A.Ş. (1961) | United States Rubber Com. (ABD) | TSKB, Yapı ve Kredi Ban.(%10.03), Vehbi Koç, Etker Taylan, Hazım Kuyucak, Cihat İren | ||
| Unitherm Universal Isı Tekniği Ltd. Ş. (1962) | Unitherm Gesellschaft für Universelle Warmetechnik (Avusturya) (%35.64) | |||
| Ünilever-iş Türk Ltd. Ş. (1952) | Lever Brothers and Unilever (%80) (Hollanda) | T. İş Bank (%20) | ||
| Ünilever N.V. (1966) | Ünilever N.V. ( %80) (Hollanda) | |||
| Ünyon Hayat Sigorta Kumpanyası Türkiye Şb. | %100 | |||
| Ünyon Yangın Kaza M.M.K. Sigorta Kumpanyası | (%100) | |||
| Uzel Tic. ve San. Ltd. Ş. (1963) | Massey Ferguson Ltd. (%51) (Kanada), British Overseas Eng. and Credit Com. (%1) (İngiltere) | Pancar Ekicileri Birl. | ||
| Van Lack Ltd. Ş. (1972) | Hoffmann Ailesi (%68) (Alman.) | Hamit Tatari, Macit Tatari | ||
| Verdi Ltd. Ort. (1955) | Willy Motors Inc. (A.B.D.) | |||
| Viking Kâğıt ve Selüloz A.Ş. (1969) |
Aktieselskabet de Forenede Papirfabrikker, The Industr. Fund for Developing Countries (Danimarka)
I.F.C.(uluslararası) (toplam %65) |
Türk Karteks Tic. ve San. A.Ş.
Otomobilcilik ve Tic. (%35) |
||
|
Wilhelm Grillo Mad. Tic. Ltd. Ş. |
||||
|
Wyeth Laboratuvarları A.Ş. (1960) |
Wyeth Laboratories Inc.
Wyeth International Ltd. American Home Products Corp. (%100) (A.B.D.) |
|||
|
Yarımca Nişasta ve Glikoz Pab. T.A.Ş. (1966) |
Corn Products Com. (%60) (ABD) |
|||
|
Yılbak Ticaret A.Ş. |
(%54.9) |
(%45.1) |
||
|
(1954) |
Travail Mâcanique de la Töle (Belçika) |
Türmasan Türkiye Madeni San. Ltd. Ş. |
||
|
(1973) |
Ford Motor Com. (%31.67) (ABD) |
T.Z.D.K., Akbank |
||
|
(1957) |
Alexander Alle (%33.3) (Alman.) |
Şükrü Tanatar Halefleri ve Ort. Kol. Ş. |
||
|
(1968) |
Stahlgruber Otto Gruber und Com. (%60) (Almanya) |
Recep Dino ve Ort. |
||
|
(1955) |
Kleinwanzlebener Saatsucht Vorm Rabbethge U. (%51) (Almanya) |
Türkiye Şeker Fab. A.Ş. |
||
|
(1971) |
Food Technology Corp. (%40) (A.B.D.) |
Kil Toprak San. ve Tic. Ltd. Ş. |
||
|
(1969) |
The Badger Co. Inc. (%40) (A.B.D.) |
Petrol Ticaret Ltd. Ş. |
||
|
(1973) |
Agria-Werke (%25)
DEG (%25) (Almanya) |
Mototrak A.Ş. (%10) |
||
|
(1973) |
Gustav Walz End. Com. (%46.8) (Almanya) |
|||
|
(1968) |
Alexander Alle (%40) (Almanya) |
|||
|
(1955) |
Friedrich Beck Pinsel Fabrik(%33) (Almanya) |
Halim Cecan, Dr. Zeki Torgay, Yosif Kürükoğlu | ||
|
(1969) |
Brog Warner Corp. (%69) (ABD) |
|||
|
(1954) |
Etablissement Duesberg de la Morinerie (%62.7) (Belçika) |
İbrahim Duşu |
||
|
(1973) |
Nissan Motor Com. Ltd. (%25) Mitsui and Com. Ltd. (%15) (Japonya) |
Anadolu Endüstri Holding (%30) |
||
|
(1964) |
Layne and Pump Com. (%50) (A.B.D.) |
Şekerbank T.A.O.
|
||
|
(1965) |
Apex Chemical Com. Inc. (%36.5) (A.B.D.) |
|||
|
(1966) |
Nistri O.M.I. Ottico Meccanica (%18.4) (İtalyan) |
Nihat Ayman |
||
[1*] Ticaret hadleri iki nedenden dolayı azgelişmiş ülkeler halklarının ticaret yoluyla sömürülmesinin bir göstergesi değildir:
a) Ticaret hadleri, belli bir yıldaki fiyat durumunu temel alarak, daha sonraki yıllardaki fiyat değişmeleri nedeniyle kaybedilen değeri gösterir. Temel olarak alman yılda ise fiyatlandırmanın emekçi halkların ne kadar aleyhine işlediği gözönüne alınmaz, hiç sömürünün olmadığı varsayılır. Bu ise azgelişmiş ülke halklarının ticaret yoluyla sömürülmesini küçük gösterir.
b) Çokulusluluk ve buna paralel olarak taşeron niteliği ağır basan çarpık sanayileşmenin azgelişmiş ülkelerde yaygınlaşmasıyla birlikte, azgelişmiş ülkelerin sanayi malları ihracatı artmıştır. Sanayi malları ihracatı ise ticaret hadlerini belli bir ölçüde düzeltmiştir. Fakat ticaret hadlerinin bu göreli düzelişinden ülkenin emekçi halkları değil, bu sanayi yatırımlarına sahip olan çokuluslu emperyalist tekel veya yerli tekelci burjuvazi yararlanmaktadır. Sömürü daha yoğundur, fakat ticaret hadleri göstergesi, emperyalizmin içsel bir olgu olma durumunu gözönüne almadığından, sömürüdeki bu yoğunlaşmayı göstermez.
[2*] Türkiye'de yerli tekelci burjuvazinin sanayiye yönelişinde II. Dünya Savaşı'ndan hemen sonraki yıllar bir dönüm noktasıdır. Bu durum, yerli tekelci sermayenin temel direklerinden biri olan T. İş Bankası'nın bir raporunda da şu şekilde belirtiliyor:
"Savaş sonrası yıllarını içine alan ve kalkınma çabalarının, plan çerçevesinde yürütülmeye başlanmasına kadar geçen (1946-1962) bu dönemdeki çalışmaların ana temaları; önceki dönemde başlatılmış bulunan uygulamanın devamı olarak ana tüketim malları sanayisi yanında yatırım malları ve yatırım ara malları üretimine yönelik sanayiye iştirak edilmesi, gelişmekte olan sanayinin özel finansman ihtiyaçlarını karşılayabilecek kuruluşların gerçekleştirilmesi ve geliştirilmesi şeklinde özetlenebilir. Banka'nın yabancı sermaye ile ortak girişimleri de, bu dönemde başlamıştır." (Türkiye İş Bankası, 1924-1974, s. 122, altı tarafımızdan çizildi.)
Daha ilerde ele alınacak olan TSKB'nın da 1950 yılında kurulmuş olması ilginçtir. Bilindiği gibi, TSKB, uluslararası tekelci Sermaye ile yerli tekelci sermayenin bütünleşmiş çıkarlarının Türkiye'de kurumlaşmış şeklidir. TSKB, azgelişmiş ülkelerde emperyalizmin ve yerli hâkim sınıfların çıkarları doğrultusunda çarpık bir sanayileşmeyi savunmakta ve kredi vererek, iştirakte bulunarak ve sermaye piyasasını (hisse senedi ve tahvil piyasasını) geliştirerek bunu desteklemektedir.
[3*] "IFC yalnız azgelişmiş bölgelerde -Afrika, Asya, Avustralya, Latin Amerika, Avrupa'nın bazı alanları- yatırım yapar.
IFC ağırlıkla sınaî (imalât, madencilik) nitelik taşıyan kuruluşlara, ya mevcut kuruluşun genişletilmesi, ya da yenilerinin kurulması için yatırım yapar." (IFC, Third Annual Report, 1958-1959, s. 1)
TSKB ise IFC'nin yatırımını şu şekilde değerlendiriyor:
"1963 yılında özel sektörün sınai sahada önemli yatırım faaliyetlerine giriştiği müşahede edilmektedir. Artan yatırım taleplerini karşılayabilmek için Bankamız kaynaklarını arttırmaya çalışmıştır.
Bankamızın tarihinde mühim bir dönüm noktası olarak kaydedilebilecek olay 1963 senesi içinde tekemmül etmiştir... Yapılan müzakereler neticesinde Milletlerarası Finansman Kurumu sermayemize iştirake karar vermiştir." (TSKB 1963 Yılı Faaliyet Raporu.)
