Bu incelememizin üçüncü bölümünde toplumlar tarihine uygulanan diyalektik materyalizmin sonuçlarının neler olduğunu gördük, özellikle, toplumun manevi yaşamının, toplumun maddi yaşamının koşullarını nasıl yansıttığını inceledik.
      Burada, karşımıza bir soru çıkıyor: "Tarihsel materyalizm bakımından, toplumun maddi yaşamının koşulları denilince ne anlamak gerekir?" Maddi koşullar, yani insanların iradesinden bağımsız olarak varolan ve toplumun gelişmesi için gerekli olan koşullar pek çoktur ve aralarında karşılıklı etki vardır.

      Nüfus durumu, artışı ve yoğunluğu, hiç kuşku yok, toplumun maddi yaşam koşulları arasında vazgeçilmez öğelerdendir. Asgari bir insan sayısının altında hiçbir toplum maddi yaşamını sağlayamaz ve doğa kuvvetlerine karşı koyamaz. Aktif nüfus sayısı, üretici güçleri değerlendirme için hesaba katılması gereken öğelerden biridir. Nüfus artışı, toplumsal gelişme üzerinde bir etki oluşturur: toplumsal gelişmeyi kolaylaştırır ya da yavaşlatır. Göçmen kol gücünün Birleşik Devletler'e akını, ancak bir yüzyıllık varlığı olan bir büyük (sayfa 310) sanayinin hızla gelişmesini kolaylaştırdı. Tersine, Kuzey Amerika'nın kızılderili halkının anglo-sakson sömürgecileri tarafından kısmen yok edilmesi, varlıklarını sürdüren kabilelerde iktisadi ve teknik durgunluğa yolaçan nedenlerden biri oldu.
      Ama bu etki de tek başına belirleyici olamaz. Bunun kanıtı da, nüfus artışının kendi başına, neden şu ya da bu toplumsal düzenin arkasından bir başkasının değil de, ille şu ya da bu yeni düzenin geldiğini açıklayamamasıdır. Eğer nüfus artışı belirleyici bir etki oluştursaydı, en yüksek nüfus yoğunluğuna ulaşmış olan ülkelerin otomatik olarak en ileri toplumsal düzene erişmeleri gerekecekti. 1939'dan önce, Belçika'da nüfus yoğunluğu SSCB'dekinden 26 kere daha yüksekti; bununla birlikte, Sovyetler Birliği, kapitalist düzenden çıktığı zaman, Belçika hâlâ bu düzende bulunuyordu.
      Tersine, nüfus hareketlerini açıklamak bakımından belirleyici olan toplumsal düzendir Kapitalizm, yığınların satınalma gücünü azaltarak, emekçileri zayıf düşürerek, onlara yoksul, zavallı bir yaşamı zorla kabul ettirerek ölüm oranını artırır (özellikle çocuklarda).
      Tahlillerinde, gerçekte ancak bir bileşke olduğunu görmeden nüfus hareketinden işe girişen burjuva iktisatçıları, kaba bir hata işlemektedirler.
      Buna göre, toplumsal düzenin niteliğini ve toplumun bir düzenden ötekine doğru gelişmesini belirleyen şey, ne coğrafi ortam, ne de nüfus artışıdır.
      Tarihsel materyalizm, toplumun maddi yaşam koşulları arasında, varlığı insanların iradesinden bağımsız ve toplumsal gelişmenin en önemli gücü olan başka bir gücün varolduğunu kabul eder. Bu güç, insanların geçim araçlarının, yaşam için gerekli olan maddi değerleri elde ediş tarzlarından oluşmuştur. Bu, maddi değerlerin üretim tarzı denen şeydir.

      Doğa ile insanların dışında hiçbir şey yoktur, ve az önce (sayfa 311) gördük ki, bu öğelerden herhangi biri bir yana bırakılarak toplumların gelişmesi açıklanamaz. Yalnız onların diyalektik birliği bir yanıt verebilir, ve onların diyalektik birliği, iştir, üretimdir. İş olmadan, üretim olmadan toplum ne yaşayabilir, ne de gelişebilir: bu bir tanrı kargışı değil, bütün insan varlığının nesnel koşuludur.
      Ama toplum için, zorunlu geçim araçlarını sağlamanın birçok yolları, biçimleri vardır. Örneğin bunu, zanaat aletlerinden ya da makinelerden yararlanarak, hayvanları kullanarak ya da köleleri kullanarak vb. yapabilir. O halde üretimin gerçekleştiriliş biçimini, yani üretim tarzını yakından incelemek gerekir.
      Geçim için vazgeçilmez maddi değerlerin elde ediliş biçiminden sözedildiği zaman, küçük-burjuva, bu maddi değerlerin, pazarda hangi koşullar altında satın alınabildiğini anlar. Ama burada sözkonusu olan, üleşim ve tüketimdir, kesinlikle üretim değildir. Ama şurası açıktır ki, üretim olmasaydı, ne üleşim ne de tüketim olurdu.

      Gene de tahlilimizin sonuna varabilmemize daha çok var. Üretim, insanın doğaya karşı savaşımıdır. Ama, insan, hiçbir yerde ve hiçbir zaman bir hayvan durumuna gelmek ya da boyun eğmek tehdidi altında bulunarak tek başına savaşım vermez. İnsanlar doğaya karşı toplu halde savaşım verirler. Koşullar ne olursa olsun, üretim, daima toplumsal bir üretimdir. İnsanı insan yapan toplum olmuştur, insanı hayvanlıktan çıkaran toplumsal üretimdir.
      Burjuva ekonomi politiğinin temel yanılgılarından biri, Robinson gibi ya da iktisadi bir Adem gibi hiçbir zaman varolmamış olan tek başına bir adamın iktisadi eylemi üzerinde uslamlamayla işe başlamasıdır: bu, salt metafizik kurgudur. Bunun içindir ki, biz, bir tek bireye gerekli olan maddi değerlerden değil, bütünüyle birlikte ele alınmış bütün (sayfa 315) toplum için zorunlu olanlardan hareket ettik.
      Eğer üretim her zaman ve her yerde toplumsal bir niteliğe sahipse, üretim dolayısıyla ve üretim içinde insanlar arasında bazı ilişkilerin kurulması kaçınılmaz bir şeydir. Platonik ilişkiler sözkonusu değildir, sıkı sıkıya üretimle ilgili ye üretimin kumanda ettiği ilişkiler sözkonusudur. İnsanlar yalnız doğa ile (üretici güçler) ilişkide bulunmazlar, aynı zamanda, üretim süreci içinde kendi aralarında da ilişkide bulunurlar; insanlar arasındaki bu ilişkilere, üretim ilişkileri diyoruz.
      İnsanlar arasındaki üretim ilişkileri çeşitli tiplerde olabilir:
      — insanlar ortak bir işi, örneğin bir evyapımı işini aralarında yardımlaşarak ye işbirliği yaparak ortaklaşa ortaya koymak, gerçekleştirmek üzere serbestçe biraraya gelebilirler; o zaman aralarındaki ilişkiler, her türlü sömürüden uzak insanların arasında yardımlaşma ve işbirliği ilişkileridir;
      — ama bir insan, bazı koşullar altında, kendi benzerlerini, kendisi için üretmeye zorlayabilir de: bu durumda üretim ilişkilerinin niteliği kökten değişir; egemen olma ve bağımlı olma ilişkileri haline gelirler, burada başkasının emeğinin sömürülmesi vardır;
      — ensonu, tarihin akışı içinde, bu iki üretim tipinden biri yokolmaya doğru giderken, öteki kuvvetlenmekte olan iki üretim tipinin birarada bulunduğu toplumlara raslanır: burada bir biçimden ötekine geçiş ilişkileri vardır.
      Ama üretim ilişkilerinin tipi nasıl olursa olsun, bunlar daima üretimin vazgeçilmez öğesidirler. Şimdilik basit bir örnek olarak diyoruz ki, kendi kendisi için çalışan bir adam hiçbir zaman başkası için çalışan gibi çalışmaz; bu, o kadar gerçektir ki, sömürücüler, her zaman, sömürüyü sözde bir işbirliği maskesi altında gizlemeye, sömürülenlerin gözünde sömürü ilişkilerini "ailevi" işbirliği ilişkileri gibi göstermeye bakarlar; bu patron egemenliğidir (paternalisme): "patronun çıkarlarını koruyunuz, öteki dünyada bunun ödülünü (sayfa 316) alacaksınız.
      Ama üretim ilişkilerinin niteliği üretimin vazgeçilmez bir öğesiyse, paternalist patronlar kusura bakmasınlar, bu ilişkileri, fikre (idee) indirgemek olanaklı değildir. Leon Blum, ikiyüzlülükle, insanlar arasındaki iktisadi ilişkilerin öteki ilişkilerden hangi bakımdan daha "maddi" olduğunu göremediğini söyledi. Ama biz biliyoruz ki, maddilik insanların iradesinden ve bilincinden bağımsız olarak varolma olgusudur. Üretim, insanlar için nesnel bir zorunluluktur ve ancak, varolduğu biçimiyle, toplumun daha az nesnel olmayan çerçevesi içinde yerine getirilebilir. Örneğin, yaşam için gerekli maddi değerlerden hiçbirine sahip olmayan bir kimse, maddi olarak, bağımlılık ilişkileri içinde başka birisi için çalışmak zorundadır. Böylece sömürü, bir "fikir" değildir, bütün ağırlığı ile üretimin üzerine binen nesnel bir olgudur.

      Üretici güçleri incelerken (II. kesim, a) üretim aletlerinin burada belirleyici öğeyi oluşturduklarını gördük. Gerçekten de üretici güçlerin düzeyini belirleyen üretim aletlerinin niteliğidir.
      Üretim ilişkilerinden daha önemli olan, onların niteliğini belirleyen öğe hangisidir?
      Üretim araçları mülkiyetidir.
      Gerçekten de şurası besbelli ki, bu araçlardan yoksun bir kimse, ancak bu araçlara sahip olanın egemenliğini kabul etmek şartıyla yaşayabilir.
      Üretim araçları, tüketim mallarıyla (mobilya, ev, aile için binek arabası vb. ile) karıştırılmamalıdır. Üretim araçlarından, üretmek için gerekli olan her şeyi anlıyoruz.
      Örneğin, modern bir toplumda, üretim araçları nelerdir?
      İlkin doğal zenginlikler (toprak, ormanlar, sular, yer altı zenginlikleri, hammaddeler vb.); sonra bu doğa zenginliklerinin dönüştürülmesini sağlayan üretim aletleri; sonra üretim eylemi için gerekli tesisler: fabrika binaları, maden tesisleri vb.; taşıma ve ulaştırma araçları. Toplum üyeleri arasındaki değişim araçlarını: üleşim için, ticaret için gerekli tesisleri (antrepoları, satış mağazalarını ve) kredi kuruluşlarını (sayfa 319) (bankaları) da eklemek gerekir. O halde, üretim ilişkilerinin nitelikleri tanımlanmak istendiği zaman sorulacak soru şudur: üretim araçlarına kim sahiptir?
      Üretim araçlarına bütün toplum mu sahiptir? Ya da üretim araçlarına, başka birey ya da grupları sömürmek için bu araçlardan yararlanan bireyler ya da gruplar mı sahiptir?
      Bu soruyu yanıtlamak, üretim ilişkilerinin durumunu, insanlar arasındaki iktisadi ve siyasal ilişkilerin durumunu göstermek demektir.
      O zaman anlaşılır ki, eğer üretim araçları bütün toplumun hep birlikte mülkiyetindeyse, insanlar arasındaki ilişkiler, işbirliği ve yardımlaşma ilişkileri olabilir.
      Bunun tersi durumda, bütün üretim araçlarından yoksun olanlar, bunları elinde bulunduranların emrine tabi olmadan yaşamayacaklardır. İnsanların kimisi çalışır, kimisi de bu çalışanların emeğini sömürür. Bazılarının çıkarları ötekilerin çıkarlarıyla çatışır. Dayanışma, ancak, üretimde aynı rolü oynayanlar arasında vardır: bu, bir sınıf dayanışmasıdır.
      Bu durumda toplum, birbirine uzlaşmaz karşıt toplumsal sınıflara bölünmüştür. Üretim araçlarının özel mülkiyeti vardır.

      Üretim, her zaman değişme ve gelişme yolunda olmak, hiçbir zaman uzun bir dönem için aynı noktada duraklamamak gibi bir özellik gösterir, oysa coğrafi ortam büyük ölçüde aynı kalır. İnsanlar, gerçekten, durmadan doğanın kendilerine sunduğundan daha fazlasını elde etmeye bakarlar, durmadan, hep hareket halinde olan üretimi yetkinleştirmeye çalışırlar.
      Eğer insan, maddi gereksinmelerini her zaman daha iyi bir şekilde tatmin etmeye çalışmasaydı, bilinçli bir yaratık değil, kör zorunluluğa boyun eğen bir hayvan olurdu. Ama insan, doğal zorunluluğu kendi yararına kullanmanın çaresini üretimde bulur, onun için de üretim hiçbir zaman uzun bir süre için aynı noktada durmaz.
      Bu gerçek, idealist için bir skandal konusudur; idealist dinmek bilmez maddi servet susuzluğunu ortaya koyar; hıristiyanlık bunda şeytanın, kötünün işini görür. Ama aynı zamanda bilinir ki, bu konular yalnız emekçi yığınların kullanımı içindir; onlara açlık, perhiz yapmak, nefsine hakim olmak telkin edilir; oysa sömürücü sınıflar, tiksindirici bir maddi servetler bolluğu, savurganlığı içinde yüzerler. Gerçekte üretimin artması, insan toplumlarının nesnel bir gereksinmesidir, ve yalnız insanın insan tarafından sömürülmesi, bu gerekliliğin doğal ve olumlu sonuçları olmasını engeller.
      Yalnız üretim tarzı değişikliğidir ki, neden şu ya da bu düzenin şu ya da bu düzeni izlediğini, neden toplumsal fikirlerin, siyasal görüşlerin ve kurumların değiştiklerini, neden belli bir anda bütün toplumsal ve siyasal sistemi yıkmanın zorunlu bir hale geldiğini açıklamaya olanak verir.
      Aristoteles, daha o zaman, kölelikle üretici güçler düzeyi arasındaki bağı sezinlemişti:

      Tarihsel materyalizm, üretim tarzlarının genel teorisidir. Ekonomik politik, insanlar arasındaki üretim ilişkilerini düzenleyen nesnel yasaların özgül bilimidir. Tarih biliminin özgül konusu bu üretim ilişkilerini kişileştiren sınıflar arasındaki bağıntılar, ilişkiler ve özellikle onların siyasal bağlarıdır.
      Eğer her zaman, üretim ilişkilerinin niteliği, mülkiyetin niteliği, toplumsal sınıflar, sınıf çıkarı sorunu konmazsa, tarih bilimi olmaz.
      Şu halde, gerçek tarih bilimi, kralların, komutanların, fatihlerin yaptıklarını incelemekle sınırlandırılamaz, çünkü, tarih, son tahlilde, halkların tarihidir.