UNESCO'nun bazı broşürlerinde, barışın ancak "barış zihniyetinin kafalarda yeralması" ile sağlanabileceği, onun için de savaştan kurtulmak isteniyorsa, onu, insanların kafalarında öldürmek gerektiğini okuyoruz. Kısaca, savaşların nedeni özneldir. Ya da, psikanalistlerin diyeceği gibi, her insanın bilincinde saklı bulunan "saldırganlık içgüdüsüdür." Ya da "soydan geçme kin"dir.
      Savaşın nedenlerini böyle düşünen bir anlayış, idealist bir anlayıştır.
      Marksist materyalizmin durumu bambaşkadır: savaşların (sayfa 243) nedeni, toplumların nesnel gerçeklerindedir. Emperyalizm çağında, savaşların kökeninde, zor yoluyla yeni pazarlar elde etmeye çalışmasına neden olan iktisadi bunalımlar yatar. Nesnel bir yasa olan azami kâr yasası, savaşları böyle açıklar. Öznel sürece (savaş fikrine, kine, saldırganlık içgüdüsüne) gelince, bunun kökeninde, nesnel bir savaş durumu yaratan maddi çelişkiler vardır. Öznel sürecin ortaya çıkışını açıklayan nesnel gerçektir, nesnel gerçeği açıklayan öznel süreç değildir.
      Pekala başka örnekler de alabiliriz. İçinde bulunduğumuz zamanlar, genel olarak, cançekişmekte olan kapitalizmin ideolojisiyle, yani ulusal ve ırksal kinler ideolojisiyle, vurgun ve savaş ideolojisi^[1] ile sosyalizm ideolojisi, uluslar ve insanlar arasında karşılıklı yardımlaşma ve kardeşlik ideolojisi, barış ideolojisi arasında nasıl büyük bir karşıtlık olduğunu ortaya koyuyor.
      Bu durumda ve öteki durumda, fikirlerin savaşımını anlaşılır kılan, toplumların nesnel gerçeğidir - burada kapitalizm, kozmopolit büyük burjuvazi, ötede sosyalizm ve uluslararası işçi hareketi. Toplumun manevi yaşamı, maddi yaşamının yansısıdır.
      Toplumun manevi yaşamının çok çeşitli yönleri vardır. Sanat, hukuk, din, toplumun manevi yaşamına girerler. Bunları bütün ayrıntılarıyla incelemeliyiz. Diyalektik Materyalizm ve Tarihsel Materyalizm'e başvuran okurlar, Stalin'in, büyük pratik önemlerinden dolayı, toplumsal fikirler, toplumsal teoriler, siyasal inanışlar, siyasal kurumlar üzerinde özellikle durduğunu göreceklerdir.
      Toplumsal fikirler: yani, bireyin belli bir toplumda, varlık içindeki kendi yeri hakkında edindiği fikirler (şu sanatçı kendini "bağımsız" sanır); mülkiyet hakkındaki fikirler; aile, aşk, evlenme, çocukların yetiştirilmesi hakkındaki "ahlaki" (sayfa 244) fikirler (Flaubert'in "alınmış" dediği fikirler). Hukuki fikirler de bu bütüne katılırlar: örneğin, mülkiyet hakkının, kendi kendinden başka temeli olmayan "doğal bir hak" olduğu burjuva fikri; bu fikir, özel mülkiyetin burjuva toplumun temeli olduğu maddi olgusunu ifade eder; sahip olan burjuvazinin gözünde üretim araçları mülkiyeti dokunulmaz olduğuna göre, burjuva ahlakınca özel mülkiyet fikrinin bir ilke verisi olması kolaylıkla anlaşılabilir bir şeydir.
      Toplumsal teoriler: yani, yukarda belirtilen toplumsal fikirleri soyut bir öğreti bütünü halinde sistemleştiren teoriler: örneğin Platon'da site teorisi, Hobbes'da, J. J. Rousseau'da, Hegel'de devlet teorisi, ütopyacıların (Babeuf, Saint-Simon, vb.) toplumsal teorileri.
      Siyasal inançlar: yani, kralcı ya da cumhuriyetçi, tutucu ya da liberal, faşist ya da demokratik vb. kanılar, inanışlar; düşünce, toplantı, gösteri özgürlüğü hakkındaki fikirler, vb..
      Siyasal kurumlar: yani, devlet, ve devlet mekanizmasının çeşitli çarkları. Çok önemli marksist bir tez, devleti, toplumun manevi yaşamının bir öğesi olarak kabul eden tezdir: devlet, toplumun maddi yaşamını yansıtır.

      Tekrar, yola çıktığımız noktaya, idealist tutuma dönelim. Çeşitli görünümlerde karşımıza çıkan bu tutum çok yaygındır. İşte bunlardan birkaçı:
      a) En eski bilmesinlerci (obscurantiste) tez, dinsel, tanrıbilimsel tezdir. Bu tez, toplumların maddi yaşamında, tanrısal fikrin bir yansısını, tanrıdan gelme bir planın gerçekleşmesini görür. "Toplumsal düzen, tanrı tarafından istenmiştir. Tanrıbilimcilere göre, doğa ve insan ruhu nasıl değişmez iseler, toplumda da her türlü değişiklik, dine aykırıdır ve küfürdür; mademki değişiklik tanrının iradesine bir karşı geliştir, o halde şeytanca bir iştir, her türlü değişiklik fikri günahkardır". Bu görüşün bir sonucu, klerikalizmdir (ruhban sınıfı egemenliğidir): yalnız ruhban sınıfı, yani tanrının (sayfa 245) niyet ve tasarılarının güvenilir kişileri, "toplumsal düzeni" güven altına alabilir. Feodal topluma çok iyi uyan bu tez, devrimci burjuvazi tarafından yenilgiye uğratılmıştır.
      b) Bundan sonra, özünde burjuva olan, özellikle 18. yüzyıl Fransız filozofları tarafından geliştirilmiş bulunan idealist bir tez gelir. Bu filozoflar, "doğal hukuk", "doğal din", Akıl adına, "tanrısal hukuk"a karşı savaşıyorlardı. Feodal düzenin düzensizlik olduğunu, çünkü, her insanın kendinde imgesini bulduğu Aklın gereklerine uygun olmadığını öğretiyorlardı. Demek ki, kendileri tarafından başlangıç olarak, evrensel ve sonsuz olarak konan Akıl adına toplumu değiştirmek gerekmektedir: öyleyse toplumsal düzen, usa-uygun düzenin yansısı olacaktır.
      Her ne kadar bu tez, gerici feodalitenin karşısında, devrimci burjuvazinin ideolojisini ifade ettiğinden, öncekine göre bir ilerleme demek ise de, tıpkı öteki gibi idealist bir tezdir. Bu tez, fikirlerin kökenini araştırıp sormaz, onları, toplumların maddi gerçeğini yaratıp ortaya çıkaran ilk veriler olarak kabul eder.
      Bununla birlikte, 18. yüzyılın materyalist filozoflarının -özellikle Helvétius'un- bir insanın fikirlerinin onun eğitiminin meyvesi olduğunu anlamış olduklarını dikkate almak gerekir. Bu filozoflar, toplumlar içindeki ideolojilerin zaman ve yerle değişiklikler göstermesi üzerinde ısrar ediyorlardı. Ama, Marx'ın kurmuş olduğu toplumlar bilimine sahip olmadıkları için tahlillerini daha ileri götüremiyorlardı.
      c) Hegel'e özellikle önemli bir yer ayırmak gerekir. Gerçekten de, Tarih Felsefesi adlı kitabında, toplumun maddi gelişmesi ile manevi gelişmesi arasındaki ilişkilerin incelenmesini ciddi bir şekilde ele almıştır. İdealist olarak, doğayı olduğu kadar, toplumu da yaratan yüce Fikri (Idée) başlangıç noktası diye alır. Tarih, Fikrin bir gelişmesidir. Böylece, Eski Yunan tarihi, Güzel fikrinin açığa vurulmasıdır. Aynı şekilde, Sokrates, İsa, Napolyon, Fikrin "anları"dırlar. ("moments").
      Hegel, diyalektikçi olarak, zaman zaman dikkat çekici (sayfa 246) tahliller yapar. Ama onun idealizmi, onu, büyük adamlara abartılmış bir rol atfetmeye götürür; bu büyük adamlar, onda, tarihsel ilerlemenin tek nedenleri haline gelirler. Yığınları hiçe sayan, yalnız yanılmaz "üstün insan"ı insan sayan faşist ideoloji, hegelci felsefenin bu yönünü saygısızca, hayasızca kötüye kullanacaktı. Duçe'nin hayranlarından biri "Faşizm, Mussolini'nin şu anda düşündüğü şeydir." demişti. Hitler, imha birliklerine "Sizin yerinize ben düşüneceğim." diye haykırıyordu.
      d) İdealizmin başka biçimi: Durkheim ve öğretililerinin "toplumbilim"i. Birçok kimseler, kendilerine Fransa'da büyük bir ün kazanmış olan durkhaymcı toplumbilimin idealizmden esinlendiği söylendiğinde çok şaşıracaklardır. Toplumbilimciler, tanrıbilimi ve metafiziği mahkum etmiyorlar mıydı? Evrimleri içinde değerlendirilen toplumsal olayların (kurumlar, hukuk, töreler) elverişli ya da elverişsiz önyargılardan uzak, "olumlu" bir şekilde incelenmesini ileri sürmüyorlar mıydı? Ama istemekle yapmak arasında çok yol vardır elbette. Genel olarak burjuva toplumbilimcileri, maddi değişmeleri "kolektif bilinç"in gelişmesi ile açıklarlar, bu kolektif bilincin kendisi de gizemli bir şey olarak kalmaktadır. Bu durumda, toplumlar tarihi, daha antik çağlardan beri insan bilincinin bir yerinde vıyaklayan manevi özlemlerin derece derece gerçekleşmesi şeklinde ortaya çıkıyor. "Kolektif bilinç" neden şu şekilde değil de, bu şekilde evrim gösteriyor, bilinmez... Şu var ki, aslında toplumbilimciler, üretimin, sınıf savaşımının, tarihin devindiricilerinin ne olduğunu bilmezler (bazıları da bilmek istemezler). Yüzeyde kalırlar. Örneğin, toplumsal güvenliğin varoluşu, "fikirlerin gelişmiş olması"ndandır. Bütün bunlar, Leon Brunschvicg'in felsefesinde olduğu gibi. "bilincin ilerlemesi" sonucuna varır.
      e) Başka alanlarda olduğu gibi bu alanda da idealizmin en ateşli şampiyonlarından birinin, daha önce de sözünü ettiğimiz Proudhon olduğunu belirtmek uygun olur.^[2] Proudhon'a göre, toplumların tarihi, insanlığın başlangıcından (sayfa 247) beri "bilinç"in içinde kendiliğinden varolan "içkin" adalet fikrinin derece derece cisimleşmesidir. Böylece, üretim ilişkileri^[3] "insanlığın kişiliksiz aklı" içinde uyumakta olan "iktisadi kategorilerin" gerçekleşmesi oluyor. Bu yaratılmamış bilinç -Proudhon'un deyişiyle, "toplumsal deha"- bütün tarih boyunca vardır, her şey onunla açıklanır, kendisinin açıklanacak bir şeyi yoktur. Ve bilinç bugün neyse her zaman o olmuş olduğuna göre, Proudhon buradan tarihin gerçeğini bile yadsımaya varır:

      İşte bazı idealist düşünürlerin, onun yasalarını anlamadıkları için alınyazısı dedikleri, bu bilinçten bağımsız olan nesnel gerçektir. Varoluşçular (existentialistes) aynı şeyi muhafaza ederek, onun sözcüklerini yenilemişlerdir; varoluşçular, "dünyaya-atılmış-adam"dan, "durum içindeki" insandan sözederler. Bu kitabın tarihsel materyalizme ayrılmış olan 4. bölümünde, bu durumun bir giz olmadığını ve bilimsel olarak incelenebileceğini göreceğiz.
      Birkaç örnek, bilinçten bağımsız bu nesnel gerçeğin ne olduğunu anlamamıza yardım edecektir.
      Feodal düzende, Avrupa'nın genç burjuvazisi, büyük (sayfa 250) manüfaktürlerin yapımına başladığı zaman, o dönemde hayırhahlığını takdir ettiği krallık iktidarına (krallık yeni doğmakta olan manüfaktürleri isteklendiriyordu) karşı, aralarına katılmayı düşlediği soylular sınıfına karşı bir devrimle sonuçlanmak zorunda olan bu "yeniliğin" toplumsal sonuçlarından habersizdi!
      Rus kapitalistleri, çarlar Rusyası'nda büyük modern sanayiyi kurdukları zaman sosyalist devrimin gelecekteki zaferi için koşulları hazırladıklarının bilincinde değillerdi.
      Stalin'in Anarşizm mi? Sosyalizm mi? adlı kitabında sözünü ettiği kunduracı, Adelhanov'un ayakkabı fabrikasında işe girdiği zaman, geçici olduğunu sandığı bu kararının, uzak gelecekteki sonucunun, kendisinin sosyalist fikirlere bağlanışı olacağından^[7] habersizdi.
      Amerikan emperyalistleri ve onların peşinden giden (sayfa 251) batılı kapitalistler, 1947'de Marshall planı temeli üzerinde, "SSCB'yi, Çin'i ve Avrupa halk demokrasisi ülkelerini ekonomik bir ablukayla boğabileceklerini sanmışlardır. Gerçekte ise, boğulmak şöyle dursun, yeni dünya pazarı sağlamlaşmış oldu."^[8]
      İşte binlerce romancının şişirip durdukları "alınyazısı" budur. En ivedi çıkarların karşılanması için savaşım, az ya da çok uzun bir süre sonunda, bu savaşıma girişmiş olanların iradesinden bağımsız olan toplumsal sonuçlara neden olur. Ayrıca bu en yakın çıkarlar, mademki, belli bir anda, şu ya da bu toplumun, şu ya da bu sınıfın nesnel durumuna bir yanıt verirler, hiç de keyfi çıkarlar değillerdir. Burada, Marx tarafından, tarihsel materyalizmin, şu şekilde ifade edilen, temel bir önermesi vardır:

      Bu dersin başlığının doğruluğu anlaşılıyor. Toplumların manevi yaşamını anlamak için onların maddi yaşamından yola çıkmak gerekir.
      Buradan büyük pratik kapsamı olan birkaç sonuç çıkaracağız.
      1. Belli bir dönemde çözülebilir sorunlar, yalnız toplumun gerçek gereksinmelerinin koyduğu sorunlardır. Onun için marksistler, eylemlerini, belli bir dönemde nesnel koşulların derinlemesine incelenmesi üzerine kurarlar; onun içindir ki, bu eylem verimlidir. Böylece marksistler, toplumsal olayların, özellikle iktisadi olayların maddi niteliğini (sayfa 260) yadsıyarak sosyalizmi mistik bir hale getiren Blum'un idealizmine karşı çıkarlar; olayların maddi niteliği yadsındığı andan itibaren, her eylem, başarısızlığa mahkum edilmiş demektir.
      2. Emekçilerle ilişkilerinde, devrimci militan, hiçbir zaman onların düşündükleri ile yetinmemelidir. Fikirler başka bir şeydir, maddi koşullar başka bir şey. Şu ya da bu proleter, haberi olmaksızın, burjuvazinin ideolojik baskısına uğrayarak tutucu fikirlere sahip olabilir. Bu şaşılacak bir şey midir? Hayır, çünkü, egemen sınıf, bir yandan emekçileri sömürürken, aynı zamanda, emekçileri en iyinin böyle olduğuna inandırmak için her çareyi kullanır. (Okulda öğretilen resmi ahlak, sınıf savaşımını değil, varolan durumun sessiz sedasız kabulünü över). O halde, bu proleteri suçlamamak gerekir: onun yanlış fikirleri burjuvazinin hüküm sürdüğü bir toplumun nesnel gerçeğini ifade eder. Dahası var! Emekçilerin paylaştıkları görüşlerin çeşitliliğinin de ötesinde, nesnel koşulların materyalistçe tahlili yolunu tutan devrimci, çıkar ortaklığını ortaya koyacak, aydınlatacaktır. Eylem birliği böylece kurulmuş olur: eylem birliği olanaklıdır, çünkü, son tahlilde, sınıf savaşımının koşullarını belirleyen fikirler değildir, sınıf savaşımının koşulları, fikirleri belirler. İşte bunun içindir ki, 1936'da, Maurice Thorez, katolik emekçilere hitabederken, onlara: Siz de biz komünistler gibi emekçisiniz. "Halkımızın ve ülkemizin iyiliği için ortak savaşımda birleşelim." diyordu.^[15]
      3. Fikirlerin değişmesinin, maddi bir temeli olduğunu bu derste gösterdik. Bu, emekçilerin devrimci eğitimleri bakımından büyük bir önem taşır: devrimci fikirlerin nüfuz etmesi, ancak yaşamın somut görevleriyle bağlantı halinde, şantiyedeki atölyedeki, bürodaki savaşım içinde ve savaşım yoluyla olabilir. Emekçilerin bilincinde (nesnel yansı) kesin değişiklikleri olanaklı kılan, toplumsal savaşımdır (nesnel koşuldur). Böylece, henüz devrimci olmayan emekçiler, toplumun nesnel çelişkilerini çözmek için birleşik savaşımda deneyim kazanırlar. Onlar da sıraları gelince devrimci olurlar. (sayfa 261)

Dipnotlar
^[1] Eisenhower'in ve Harvard Üniversitesi rektörünün himayesinde yayınlanan bir broşürde şu satırları okumaktayız: "Savaş, insana, ortak bir çabaya katılan kimsenin duyduğu yüksek bir duyguyu kazandırır; o duygu ki, korku küçüklüğü ile ve bir toplumsal güvenliğe sahip olma yolunda küçük tutkuyla mutlak çelişki halindedir.
^[2] Bkz: yedinci ders: "Genel Sonuçlar".
^[3] Onbeşinci derste, bu terimin tanımına bakınız.
^[4] Proudhon, Philosophie de la misère, c. II, s. 102, aktaran: Karl Marx, Felsefenin Sefaleti, Sol Yayınları, Ankara 1992, s. 106.
^[5] Karl Marx, Felsefenin Sefaleti, s. 105.
^[6] Stalin, Leninizmin Sorunları, s. 664. [Diyalektik ve Tarihsel Materyalizm, Bilim ve Sosyalizm Yay.]
^[7] İşte Stalin'in bu kunduracıya ayırdığı pasaj: "Ufak bir işliğe (atölyeye) sahip olan bir ayakkabıcıyı ele alalım. Ama bu adam büyük ayakkabı fabrikatörlerinin rekabetine dayanamayarak işliğini kapamış ve örneğin Tiflis'te Adelhanov'un ayakkabı fabrikasında bir işe girmiş olsun. Adelhanov'un fabrikasına sürekli bir biçimde ücretli işçi olmak düşüncesiyle değil, biraz para artırmak, işliğini tekrar açmasını sağlayacak küçük bir sermaye biriktirmek amacıyla girmiştir. Gördüğünüz gibi bu ayakkabıcı, toplumsal durumu ile, şimdiden proleterdir, ama bilinci ile hâlâ proleter değildir, tümüyle küçük-burjuvadır. Bir başka deyişle, bu ayakkabıcı, daha şimdiden küçük-burjuvalık durumunu yitirmiştir, [bu durum] yokolup gitmiştir; ama onun küçük-burjuva bilinci daha yok olmamış, gerçek durumunun gerisinde kalmıştır.
      "Açıktır ki, burada, [yani] toplumsal yaşamda da, önce dış koşullar değişir, önce insanların koşulları değişir ve sonra da buna uygun olarak bilinçleri değişir.
      "Ama, biz, ayakkabıcımıza dönelim. Bildiğimiz gibi, biraz para artırmaya ve işliğini yeniden açmaya niyetlenmektedir. Bu proleterleşmiş ayakkabıcı, çalışmaya devam eder, ama para artırmanın çok güç bir iş olduğunu görür, çünkü kazandığı, geçimine ancak yetmektedir. Üstelik, özel bir işlik açmanın öyle pek çekici olmadığını da görür: bina ve eklentileri için ödemek zorunda olduğu kira, alıcıların kaprisleri, para darlığı, büyük ayakkabı fabrikatörlerinin rekabeti ve benzer dertler - özel zanaatçının kafasını kurcalayan sıkıntılar işte bunlardır. Öte yandan, proletarya, böyle endişelerden nispeten kurtulmuştur; alıcılarla veya bina ve eklentilerinin kirasını ödeme zorunluğuyla kendini sıkıntıya sokmamaktadır. Her sabah fabrikaya gider, akşamleyin de "sakin kafayla" evine döner ve cumartesi günleri aynı sükunetle "ücretini" cebine atar. Burada, ilk kez ayakkabıcımızın küçük-burjuva hayalleri dağılır; burada, ilk kez, onun ruhunda proleter özlemler uyanır.
      "Zaman geçer, ve ayakkabıcımız görür ki, parası en. temel gereksin-melerini bile karşılamaya yetmemektedir, ve ücretlerdeki bir artışa müthiş ihtiyacı vardır. Aynı zamanda, işçi arkadaşlarının sendikalar ve grevlerden söz ettiğini duyar. Ayakkabıcımız, bu noktada, koşullarını iyileştirmek için, kendine bir işlik açmanın değil, patronlarla savaşmanın gerekli olduğunu anlar. Sendikaya katılır, grev hareketine girer ve kısa sürede sosyalist düşüncelerle dolar. ...
      "Böylece, uzun vadede, ayakkabıcının maddi koşullarındaki bir değişikliği, bilincindeki bir değişiklik izlemiştir: önce maddi koşulları değişmiş ve bir süre sonra da, buna uygun olarak, bilinci değişmiştir.
      "Sınıflar hakkında ve bir bütün olarak toplum hakkında da aynı şey söylenebilir." (J. Stalin, Anarşizm mi? Sosyalizm mi?, s. 30-31).
^[8] Bkz: J. Stalin, "SSCB'de Sosyalizmin Ekonomik Sorunları", Son Yazılar, 1950-1953, s. 89.
^[9] Karl Marx, Ekonomi Politiğin Eleştirisine Katkı, "Önsöz", s. 23. (italikler bizim, -G.B.-M. C.)
^[10] J. Stalin, Anarşizm mi? Sosyalizm mi?, s. 29-30.
^[11] Marx, "Feuerbach Üzerine Tezler", Felsefe İncelemeleri, s. 69; Ludwig Feuerbach.... s. 63; Din Üzerine, s. 63.
^[12] Friedrich Engels, "Anti-Dühring İçin Elyazmaları", Anti-Dühring, s. 480.
^[13] Bkz: V. İ. Lenin, "Gençlik Birliklerinin Görevleri", Gençlik Üzerine, Sol Yayınları, Ankara 1993, s. 216 ve devamı.
^[14] Karl Marx, Ekonomi Politiğin Eleştirisine Katkı, "Önsöz", s. 24.
^[15] Maurice Thorez, Fils du Peuple, s. 101-102-103.