ÜRETKEN EMEK VE ÜRETKEN-OLMAYAN EMEK
ÜZERİNE TEORİLER
Şimdi de Adam Smith’in yazılarında, üzerine eğilmemiz gereken son tartışmalı noktaya geliyoruz: üretken emek ile üretken-olmayan emek arasındaki ayrım.
||300| A. Smith’in, üretken-olmayan emekten ayırdederek, üretken emek dediği şeyin tanımında, şimdiye kadar her sorunda karşımıza çıkan aynı iki taraflı yaklaşımını buluruz. Onun sunumunda, üretken emek dediği şeyin birbirine dolanmış iki tanımını buluruz; önce birincisini, doğru tanımı inceleyerek başlayalım.
[1. Kapitalist Üretim Açısından Üretken Emek:
Artı-Değer Üreten Emek]
Kapitalist üretim anlamında üretken emek, değişen sermaye parçasına (sermayenin ücrete harcanan parçasına) karşılık değiştilen ve sermayenin yalnızca bu parçasını (ya da kendi emek-gücünün değerini) değil, ayrıca ona ek olarak kapitalist için bir artı-değer üreten ücretli-emektir. Meta ya da para, ancak bu yolla sermayeye dönüştürülür, meta, sermaye olarak üretilir. Yalnızca [sayfa 142] sermaye üreten ücretli emek üretkendir. (Bu, emeğe ödenen tutun, o, artırarak yeniden-üretir, ya da ücret biçiminde aldığını, daha fazla emek olarak yeniden geri verir anlamına gelir. Dolayısıyla, yalnızca değer üreten emek, kendi değerinden daha büyük değer ortaya koyar.)
Bir kapitalist sınıfın ve dolayısıyla sermayenin mere existence’ı [salt varoluşu] emeğin üretkenliğine, mutlak üretkenliğine değil, göreli üretkenliğine bağlıdır. Örneğin bir günlük emek yalnızca işçiyi yaşatmaya, yani emek-gücünü yeniden-üretmesine yetiyorsa ||30l|, mutlak anlamda, işçinin emeği üretkendir, çünkü yeniden-üretmektedir; yani, tükettiğine (kendi emek-gücünün değerine) eşit değeri, sürekli olarak yenilemektedir. Ama kapitalist anlamda, bu emek üretken değildir, çünkü hiçbir artı-değer üretmemiştir. (Gerçekte yeni hiçbir değer üretmemiş — yalnızca eskisini yenilemiştir; bir başka biçimde üretmek için –değeri– bir başka biçimiyle tüketmiştir. Üretimi kendi tüketimine eşit olan işçinin üretken olduğu, yeniden-ürettiğinden daha fazlasını tüketen işçinin üretken olmadığı da işte bu anlamda söylenmiştir.)
Bu üretkenlik, göreli üretkenliğe dayanır — şu anlamda ki, emekçi yalnızca eski bir değeri yenilemekle kalmaz, ayrıca, onun işçi olarak yaşamını sürdüreceği miktarda üründe maddeleşen emek-zamanmdan daha fazlasının kendi ürettiği üründe maddeleştiği yeni bir değer yaratır. Sermayenin varlığı, bu tür üretken ücretli emek üzerine kurulmuştur.
(Ne var ki, sermayenin olmadığını ve işçinin, kendi artı-değerini –tükettiği değerlerin üstünde fazladan yarattığı değerleri– bizzat sahiplendiğini varsayarsak, o zaman yalnızca bu emeğin gerçekten üretken olduğu, yeni değerler yarattığı söylenebilir.)
[2. Üretken Emek Konusunda Fizyokratlar ile Merkantilistlerin
Görüşleri]
Bu üretken emek anlayışı, doğal olarak, A. Smith’in, artı-değerin kaynağı, yani sermayenin doğası konusundaki görüşünü izlemiştir. Bu anlayışa bağlı kaldığı ölçüde, fizyokratların, hatta merkantilistlerin yolundan yürür; yalnızca yanlış kavramlardan arındırır ve böylece işin özünü ortaya çıkarır. Fizyokratlar yalnızca tarım emeğinin üretken olduğunu düşünürken gerçi hatalıydılar; ama, kapitalist bakış açısından, yalnızca artı-değer yaratan emeğin üretken olduğu doğru görüşünü ortaya koyanlar da onlardı; gerçekte kendisi için değil, ama üretim araçlarının sahibi için bir artı-değer, kendisi için değil, ama toprak sahibi için produit net [sayfa 143 [net ürün] üreten bir emek. Çünkü surplus-value |artı-değer| ya da artı-emek-zamanı, surplus produce’da [artı-üründe| ya da produit net’te [net üründe] maddeleşiyordu. (Ama burada da yanlış bir algılama içindeydiler; örneğin, emekçilerin ve çiftçilerin yiyebileceğinden daha çok buğday olduğu ölçüde [üretken emek sözkonusuydu –ç.]; oysa giysi örneğinde de imalatçıların –emekçi ve master [usta]– gereksindiğinden daha fazla giysi vardı.) Artı-değerin kendisi de yanlış algılanıyordu, çünkü değer konusundaki düşünceleri de yanlıştı: değeri, emek-zamanına, toplumsal, türdeş [qualitätslos] emeğe değil, emeğin kullanım-değerine indirgiyorlardı. Her ne ise, gene de yalnızca, maliyetinden daha fazla değer yaratan ücretli-emek biçimindeki doğru görüş yerli yerindeydi. A. Smith bu tanımı, fizyokratların bağlantılandırdığı yanlış anlayıştan kurtardı.
Eğer fizyokratlardan geriye, merkantilistlere gidersek, orada da, onların teorisinin, her ne kadar bilincinde değillerse de, aynı üretken emek görüşünü içeren bir yönüyle karşılaşırız. Onların teorisinin temeli, ürünü, yurt dışına gönderildiğinde, maliyetinden daha fazla para getiren (ya da karşılığında, ihraç edilmesi gerekenden daha fazla getiren) üretim alanlarındaki emek üretkendir düşüncesine dayanıyordu; böylece o üretim alanları, bir ülkenin, yeni açılan altın ve gümüş madenlerinin ürünlerinden daha büyük ölçüde yararlanılmasını olanaklı hale getiriyordu. Bu tür ülkelerde zenginliğin ve orta sınıfın hızla arttığını gördüler. Altının sağladığı bu etkinin kaynağı acaba neydi? Ücretler, meta fiyatlarıyla oranlı olarak artmıyordu; yani ücretler düşmüştü ve bunun sonucu olarak, göreli artı-emek artmış ve kâr oranı yükselmişti –emekçi daha üretken hale geldiği için değil, ama mutlak ücret (yani, emekçinin aldığı geçim araçları miktarı) aşağı bastırıldığı için– tek sözcükle, işçilerin durumu kötüleştiği için. Bu ülkelerde, emek, dolayısıyla, onu çalıştıranlar için gerçekte daha üretkendi. Bu fact [olgu], değerli metal influx’uyla [girişiyle] bağlantılandırıldı; merkantilistleri, yalnızca bu tür dallarda çalıştırılan emeğin üretken olduğunu ilan etmeye iten şey de, çok az bilincinde olsalar da, işte bu durumdu.
[3. Smith’in Üretken Emek Anlayışındaki İkilik.
Birinci Açıklaması: Sermayeye Karşılık Değişilmiş Emek Olarak
Üretken Emek Görüşü]
Smith’in geliştirdiği, ikinci, ama hatalı yaklaşım, doğru olan birinci yaklaşımla o kadar içiçedir ki, aynı bölümde ikisi çok hızlı biçimde birbirini kovalar. Bu yüzıden de birinci yaklaşımı gözler önüne serebilmek için, alıntıları ayrı parçalara bölmek gerekir.
Ne var ki, Adam Smith, bu bölümde ikinci olarak, genelde “değer üreten” emeği üretken emek sayar. ||303| Bu son ifadeyi, şimdilik bûr kenara bırakarak, kısmen birinci yaklaşımı yineleyen, kısmen daha keskin formüle eden, ama özellikle de geliştiren başka bölümleri alacağız.
Yalnızca sermaye üreten emek üretkendir. Meta ya da para, doğrudan emek-gücü karşılığında değişilerek ve yalnızca içerdiğinden daha fazla emekle yer değiştirmek üzere değişilerek sermaye haline gelir. Bir kapitalist olarak kapitalist için emek-gücünün kullanım-değeri, onun fiili kullanım-değerinde, bu özel somut emeğin yararlılığında — yani iplikçi emeği, dokumacı emeği, vb. olmasında değildir. O, bu emeğin ürününün bir kullanım-değeri oluşuyla ne kadar ilgileniyorsa, bu emeğin kullanım-değeriyle de ancak o kadar ilgilidir; çünkü kapitalist için ürün (hatta ilk başkalaşımından önce de) bir metadır, bir tüketim maddesi değildir. Metada onu ilgilendiren şey, ödediğinden daha fazla değişim-değerinin ye-ralmış olmasıdır; ve bu nedenle, onun açısından, emeğin kullanım-değeri, ücret olarak ödediği emek-zamanını daha fazla miktarda geri alıyor olmasındadır. Doğal ki, bu üretken işçiler, asıl makine işçisinden manager’a [yöneticiye] ya da engineer’a [mühendise] [sayfa 146] kadar (kapitalistten farklı olarak), d’une manière ou d’uno autre [şu ya ila bu biçimde], metanın üretimine katkıda bulunanların hepsidir. Ve böylece, fabrikalarla ilgili en son ingiliz resmi raporu bile, sanayiciler dışında, fabrikalarda ve onlarla bağlantılı bürolarda çalıştırılan herkesi, “açıkça” ücretli-emekçiler kategorisine koymaktadır. (Bu saçmanın, son bölümünden önceki ifadelerine bakın.)
Burada üretken emek, kapitalist üretim açısından tanımlanıyor; ve A. Smith bu konuda işin tam özüne dokunuyor, tam onikiden vuruyor. Üretken emeği, sermayeyle doğrudan değişilen emek olarak tanımlaması, A. Smith’in en büyük bilimsel başarılarından biridir (Malthus’un haklı olarak gözlemlediği üzere, üretken emekle üretken-olmayan emek arasındaki bu nazik ayrım tüm burjuva ekonomi politiğin temeli olarak kalmaya devam etmektedir); yani A. Smith üretken emeği, emeğin üretim koşullarını ve para ya da meta olsun, genel olarak değeri, ilkin sermayeye (ve emeği, bilimsel anlamda ücretli-emeğe) dönüştüren değişimle tanımlamaktadır.
Bu [tanım -ç.\ üretken-olmayan emeğin ne olduğunu açıkça belirlemektedir. Bu, sermaye ile değil, doğrudan gelirle, yani ücret ve kârla (doğal olarak kapitalistin kârından, co-partners [iş ortakları] olarak, faiz ve rantla pay alan çeşitli kategoriler dahil) değişilen emektir. Emeğin (örneğin serflerin tarımsal emeği gibi) kendini kısmen ödediği ve kısmen (Asya kentlerindeki zanaatçı emek gibi) doğrudan gelir karşılığı değişildiği durumlarda burjuva ekonomi politiğin kastettiği anlamda sermaye ve ücretli-emek yoktur. Bu çerçevede, bu tanımlar, emeğin maddi özelliklerinden (ne emek ürününün doğasından ne emeğin somut emek olarak belirlenmesinden) değil, ama belli bir toplumsal biçimden, emeğin içinde gerçekleştirildiği toplumsal üretim ilişkilerinden çıkmaktadır. Örneğin bir aktör, hatta bir palyaço, ücret olarak aldığından daha fazla emeği geri döndürdüğü bir kapitalistin (girişimcinin) hizmetinde çalışıyorsa, bu tanıma göre, üretken bir emekçidir; ama buna karşılık kapitalistin evine giden ve pantolonunu onaran gündelikçi bir terzi, kapitalist için yalnızca basit bir kullanım-değeri ürettiği için üretken-olmayan bir emektir. Birincinin emeiji sermayeyle değişilmiştir, ikincininki gelirle. Birincinin emeği bir artı-değer üretir; ikincisinde gelir harcanır.
Burada başından sonuna, üretken olan ve olmayan emek, emekçi açısından değil, ama para sahibi açısından, kapitalist açısından işlenmektedir; Ganilh’in ve onun gibi, sorunu hiç anlamadıkları için fahişenin, uşağın ve benzerlerinin emeğinin, hizmetinin ya da görevinin karşılığını sağlayıp sağlamadığını ortaya atanların [sayfa 147] yazdığı saçmalar da işte buradan kaynaklanmaktadır. |308||
||304| Bir yazar, fikir ürettiği ölçüde değil, ama onun çalışmalarını yayınlayan yayıncıyı zengin ettiği ölçüde ya da bir kapitalistin ücretli-işçisiyse üretken emektir.
İçinde üretken işçi emeğinin yeraldığı bir metanın kullanım-değeri, en yararsız türden olabilir. Metanın maddi özellikleri, hiçbir biçimde, emeğin doğasıyla bağlantılı değildir; tam tersine, yalnızca belli bir toplumsal üretim ilişkisinin ifadesidir. Bu emeğin içeriğinden ya da sonucundan değil, ama belirli bir toplumsal biçiminden çıkarılmış bir tanımdır.
Öte yandan, üretimin tümünü sermayenin ele geçirdiğini –ve bu nedenle (basit bir kullanım-değerinden farklı olarak) artık bir metanın, aynı zamanda o metayı üretim olanaklarının sahibi olan bir işçi tarafınan üretilmediğini– ve bu çerçevede, yalnızca kapitalistin-meta (ayrık tutulan tek meta, emek-gücü olmak üzere) üreticisi olduğunu varsayalım; bu durumda, gelir, ya yalnızca sermayenin ürettiği ve sattığı metalarla ya da tıpkı o metalar gibi, tüketilmek üzere satın alman emekle değişilebilir; yani yalnızca belli maddi özellikleri dolayısıyla, kullanım-değeri dolayısıyla, belli maddi özellikleri aracılığıyla satın alıcısına ve tüketicisine sağladığı hizmetler dolayısıyla gelire karşılık değişilebilir. Sağlanan hizmetler, bu hizmetlerin üreticileri açısından, metalardır. Belirli bir (hayalî ya da gerçek) kullamm-değerine ve belirli bir değişim-değerine sahiptirler. Ne var ki, alıcı açısından, bu hizmetler basit birer kullanım-değeridirler, alıcının gelirini harcadığı nesnedirler ||305|. Bu üretken-olmayan emekçiler, gelirdeki paylarını (ücretlerde ya da kârlardaki paylarını), üretken emeğin ürettiği metalardaki ortaklık paylarını, bedavadan almazlar: paylarını satın almalıdırlar, ama o metaların üretimiyle de hiçbir ilişkileri yoktur.
Ne var ki, açık olan şudur: Gelirden (ücret ve kâr), sermayenin ürettiği metalara harcanan pay ne kadar büyükse, üretken-olmayan emekçilerin hizmetleri için harcanan pay o kadar azdır, ve tersi.
Emeğin, ve dolayısıyla ürününün, maddi özellikleri, kendi içinde,, bu üretken emek ve üretken-olmayan emek ayrımı bakımından hiçbir anlam taşımamaktadır. Örneğin bir aşçıyla bir garsonun emeği, otel sahibi için sermayeye dönüştürüldüğü ölçüde, onlar üretken emektirler. Ama aynı kişiler, ben onların hizmetinden bir sermaye yaratmadığım, ama gelirimi onlara harcadığım ölçüde, hizmetkarlar olarak üretken-olmayan emekçilerdir. Gerçekte bu aynı kişiler benim için ayrıca tüketicidirler, oteldeki üretken-olmayan emekçilerdir. [sayfa 148]
||306| Üretken emekçinin emek-gücü, emekçinin kendisi için bir metadır. Üretken-olmayan emekçininki de öyle. Ne var ki, üretken emekçi, onun emek-gücünü satın alan için meta üretir. Üretken-olmayan emekçi ise, onun için meta değil, yalnızca bir kullanım-değeri, hayalî ya da gerçek bir kullanım-değeri üretir. Üretken-olmayan emekçinin özelliği, kendisini satın alana meta üretmemesi, gerçekte ondan meta almasıdır.
[4. Adam Smith’in İkinci Açıklaması:
Metada Maddeleşmiş Emek Olarak Üretken Emek Görüşü]
Bununla birlikte, sermayenin tüm üretimi ele geçirişi ölçüsünde –yani tüm metaların anında tüketilmek üzere değil, pazar için üretilişi ve buna koşut olarak emek üretkenliğinin artışı ölçüsünde– üretken emekle üretken-olmayan emek arasında, giderek daha fazla maddi farklılık ortaya çıkacaktır; ufak-tefek ayrıksınlıklar dışında üretken emek, yalnızca ona özgü olmak üzere meta üretecektir; üretken-olmayan emek ise, ufak-tefek ayrıksın durumlar dışında yalnızca kişisel hizmetleri üstlenecektir. Böylece de üretken emek sınıfı, yalnızca emek-gücünden ibaret metalar dışında, doğrudan metalardan oluşan maddi zenginlik üretecektir. A. Smith’i, üretken olan ve olmayan emek arasındaki ilk differentia specifica’ya [özgül ayrıma] ek olarak, başka ayrım noktalarını daha ortaya koymaya yönelten şey de bu olmuştur. Bu nedenle, farklı fikir bileşimlerini izleyerek şöyle der:
A. Smith’in bu tür emeği “üretken” saymasının birinci nedeni, fizyokratların onu “sterile” [“kısır”] ve “non-productive” [“üretken-olmayan”] diye adlandırmalarıdır.
A. Smith aynı bölümde bize şunları söyler:
Meta –emek-gücünün kendisinden farklılaşmış olarak– insanla karşı karşıya gelen, o insan için belli bir yararı olan ve içinde belli miktarda emeğin sabitleştiği ya da somutlaştığı maddi bir nesnedir.
Böylece, özü itibariyle I. maddede zaten yeralmış olan tanıma gelmiş oluyoruz: Üretken emekçi, emeği meta üreten kişidir; ve gerçekten de böyle bir emekçi ürettiğinden ya da emeğinin maliyetinden daha fazla meta tüketmez. Onun emeği, kendini, “satılabilir bir miktar metada”, “ücretinin değerini ve geçiminin karşılığını” (yani bu metaları üreten emekçilerin ücretinin değerini ve geçiminin karşılığını) yerine geri koyabilen, satılabilir herhangi bir metada” sabitleştirir ve maddeleştirir. Üretken emekçi, meta üreterek, sürekli biçimde, ücret biçiminde sürekli olarak tükettiği değişen sermayeyi, sürekli olarak yeniden-üretir. Kendisini ödeyen fonu, “geçimini sağlayan ve onu çalıştıran” fonu sürekli olarak üretir.
Birincisi. A. Smith, a vendible and exchangeable commodity’de [satılabilir ve değişilebilir bir metada] travail qui se fixe et [se] réalise [kendini sabitleştiren ve gerçekleştiren emeğin] içine, maddi üretim sırasında doğrudan tüketilen tüm entelektüel emeği de doğal olarak katar. Yalnızca elleriyle ya da bir makineyle doğrudan çalışan emekçi değil, ama overlooker, ingenieur, manager, commis [nezaretçi, mühendis, yönetici, memur] vb. — yani tek sözcükle, maddi üretimin belli bir alanında, belli bir metanın üretimi için ortak çalışması (işbirliği) gereksinilen tüm personelin emeği. Gerçekte bunlar toplam emeklerini değişmeyen sermayeye eklerler ve [sayfa 153] ürünün değerini o miktarda artırırlar. (Bu, bankacılar, vb. için no ölçüye kadar doğrudur?[57])
||309| İkincisi, A. Smith, üretken-olmayan emekçiler için durumun generally [genel olarak] böyle olmadığını söyler. Hem de neye karşın –sermaye maddi üretimi ele geçirdiği ve böylece ev sanayisinin esas olarak ortadan kaybolduğu, kendi evinde tüketici için doğrudan kullanım-değeri üreten küçük zanaatçı ortadan kalktığı halde– o zaman bile, A. Smith pekala bilir ki, gömlek dikmesi için evime çağırdığım bir gündelikçi, ya da mobilyaları onaran işçiler, ya da evi temizleyen hizmetçiler, vb. ya da ete, şuna buna lezzetini veren aşçı, emeğini bir şeyin içinde saptamakta ve gerçekte o şeylerin değerini artırmaktadır; tıpkı gündelikçi terzinin fabrikada dikiş dikmesi, makineleri onaran makine ustası, makineleri temizleyen işçi, ya da kapitalistin ücretli işçisi olarak bir otelde yemek pişiren bir aşçı gibi. Bu kullanım-değerleri ayrıca potansiyel metalardır; gömlek belki de rehinciye gönderilecektir, ev yeniden satılacaktır, mobilya açık artırmaya çıkarılacaktır, vb.. Şu halde bu insanlar da potansiyel olarak meta üretmektedirler, üzerinde çalıştıkları nesneye değer katmaktadırlar. Ne var ki, bunlar üretken-olmayan emekçiler arasında çok ufak bir grupturlar; kuşkusuz geniş hizmetliler kitlesi için, ya da rahipler, devlet memurları, askerler, müzisyenler, vb. için bu sözkonusu değildir.
Ama, bu “üretken-olmayan emekçiler”in sayısı ne kadar büyük ya da küçük olursa olsun, şu her durumda apaçık ortadadır ki, emeği, “üretken” ya da “üretken-olmayan” emek yapan şey, ne o emeğin özel türü ne de ürünün dış görünümüdür — zaten “yerine getirildikleri anda genelde ortadan kalkan hizmetler” ifadeâindeki sınırlama da bunun itirafıdır. Aynı emek, ben onu bir kapitalist, bir üretici olarak daha fazla değer üretmek üzere satın alıyorsam üretken olabiliyor, onu bir tüketici olarak, bir gelir harcayıcı olarak, onun kullanım-değerini tüketmek üzere satm alırsam üretken olmuyor; emek-gücünün hizmeti görmesiyle birlikte, bu kullanım-değerinin ortadan kalkıp kalkmadığı ya da kendini bir nesnenin içinde tespit edip etmediği ve somutlaştırıp somutlaştırmadığı dikkate alınmıyor.
Oteldeki aşçı, onun emeğini bir kapitalist olarak satm alan kişi için, otel sahibi için meta üretir; mutton-chops [koyun pirzolası] tüketicisi onun emeğini ödemek zorundadır ve bu emek, (kârdan ayrı olarak) otel sahibinin aşçıya ödeme yapmaya devam ettiği fonu yerine geri koyar. Öte yandan, ben bir aşçının emeğini, ondan genel olarak yararlanmak üzere değil, ama benim için et, vb. pişirmek üzere, onun keyfini çıkarmak üzere satın alırsam, onu belli bir tür [sayfa 154] bir somut emek olarak kullanmak üzere satın alırsam, o zaman, bu emek kendini maddi bir üründe saptadığı halde ve bu ürün (sonuçla) otel sahibi için olduğu gibi, satılabilir bir meta olabildiği halde, o emek üretken emek değildir. Büyük fark (kavramsal fark) orta yerde hâlâ duruyor: Aşçı, kendisine ödeme yaptığım fonu benim için (özel kişi için) yenilememektedir; çünkü onun emeğini, değer yaratan bir öğe olarak değil, yalnızca onun kullanım-değeri için satın almaktayım. Onun emeği, ücretini ödediğim fonu ancak şu küçük çerçevede yenilen: Otelde yediğim yemek [bedeli -ç.] bana aynı yemeği evde ikinci kez satın alma ve yeme olanağını verir. Ama bu ayrım, metalar arasında da görülür. Kapitalistin, kendi değişmeyen sermayesini yenilemek üzere satm aldığı meta (örneğin pamuklu baskısı yapıyorsa, pamuk) basmada kendi değerini yerine geri koyar. Ama öte yandan pamuğu kendisi tüketmek için satm alırsa, o zaman meta kendi giderini karşılamaz.
Bununla birlikte, toplumun en geniş kesimi, yani işçi sınıfı, kendisi için de bu tür bir emek harcar; ama bunu ancak, “üretken” olarak çalıştığı zaman yapabilir. Etin bedelini ödeyebildiği bir ücret kazandığı zaman et pişirebilir; mobilyanın değerini, evinin kirasını ve çizmesinin değerini ürettiği zaman mobilyasını ve evini temiz tutabilir, çizmesini parlatabilir. Bu üretken emekçiler sınıfının kendisi için harcadığı emek de görünüşe göre “üretken-olmayan emek”tir. Bu üretken-olmayan emek ||310| onlara hiçbir zaman, bir ikinci kez yinelememe olanağını vermez, ta ki daha önce üretken bir emek harcamış olmasınlar.
Üçüncüsü. Öte yandan, bir tiyatro, konser, genelev, vb. entrepreneur’ü [girişimci, patron] aktörlerin, müzisyenlerin, fahişelerin vb. emek-gücünü geçici olarak kendi emrine satın alabilir — bu in fact [gerçekte], dolaylı bir biçimde yalnızca ekonomik bir çıkar ilişkisidir; sonucu bakımından süreç aynıdır; girişimci, “hizmetleri görüldüğü anda sona eriveren” ve kendini “herhangi bir sürekli” (ayrıca “particular” [“belirli bir”] deyimi de kullanılıyor) “süjede ya da satılabilir bir metada” (kuşkusuz kendilerinden başka bir metada) sabitleştirip gerçekleştirmeyenlerin şu “üretken-olmayan emek” denen emeklerini satm alır. Bunların kamuya satılması, ona ücret ve kâr kazandırır. Ve girişimcinin böylece satm aldığı services [hizmetler], onların emek-gücünü yeniden satın almasını sağlar; başka deyişle, onlar, kendilerine ödeme yapılan fonds’u [fonları] yenilerler. Aynı şey, örneğin bir avukatın bürosunda çalıştırdığı clercs’in [katiplerin] emeği için de doğrudur — doğal ki bir gerçek dışında; çünkü bu hizmetler kural olarak “particular subjects” [“özel konular”] ile ilgili bulky [kabarık] yığınla kocaman dosyayı kapsar. [sayfa 155]
Doğru, bu hizmetler için girişimciye kamunun gelirinden (ideme yapılmaktadır. Ama bireysel tüketime gittiği ölçüde, bu öteki ürünler için de bir o kadar doğrudur. Bir ülke, bu hizmetleri olduğu gibi ihraç edemez; ama bu hizmetleri yapanları ihraç edebilir. İşte bu çerçevede Fransa, dans hocaları, aşçılar, vb. ihraç eder; Almanya okullar için öğretmen ihraç eder. Ne var ki, dans hocasının ya da öğretmenin ihracıyla birlikte onun geliri de ihraç edilmiş olmaktadır; oysa dans ayakkabısı ya da kitap ihracı, ülkeye bir gelir kazandırır.
Demek oluyor ki, şu üretken-olmayan emek denen bir kısım emek, bir yandan kendini, aynı zamanda pekala meta da olabilecek (vendible commodities [satılabilir metalar]) maddi kullanım-değerlerinde somutlaştırırsa bir yandan da bu hizmetlerin, dar anlamda herhangi bir nesnel biçim almayan –yani hizmetleri görenlerden ayrı şeyler olarak bir varlık kazanmayan ve bir metaya, onun değerinin parçası olarak girmeyen– bir başka kısmı (emeği doğrudan satın alan tarafından) sermaye karşılığı satın alınabilir; böylece kendi ücretini çıkarır ve girişimciye de bir kâr bırakır. Kısacası bu hizmetlerin üretimi kısmen sermayenin kapsamı içine alınabilir; kendini yararlı şeylerde somutlaştıran bir kısmı ise doğrudan gelir tarafından satın alınır ve kapitalist üretim kapsamı içine sokulmaz.
Dördüncü olarak. Tüm “metalar” dünyası, iki büyük kısma ayrılabilir. Birincisi emek-gücü; ikincisi emek-gücünden farklı olarak metalar. Emek-gücünü eğiten, devamını sağlayan ya da değiştiren, vb., yani tek sözcükle ona özgül bir biçim veren ya da devamını sağlayan türden hizmetlerin satın alınmasına gelince; örneğin bu çerçevede, “sınai olarak gerekli” ya da yararlı olduğu ölçüde öğretmenlerin hizmetinin ya da sağlığı devam ettirdiği ve böylece tüm değerlerin kaynağını, emek-gücünün kendisini muhafaza ettiği ölçüde doktorluk hizmetlerinin satın alınmasına gelince — bunlar, karşılık olarak “une marchandise qui puisse se vendre, etc.” [“satılabilir bir meta, vb.”] adıyla söylersek emek-gücü bırakan hizmetlerdir; emek-gücü üretiminin ya da yeniden-üretiminin maliyetine dahil edilirler. Ancak, “education”ın [“eğitim”in] working men [emekçiler] yığınının üretim maliyetinde çok az payı olduğunu A. Smith biliyordu. Doktorların hizmeti de, her durumda, faux frais de production [üretken olmayan zorunlu giderler] kısmına girer. Bu giderler, emek-gücünün onarımı giderleri sayılabilir. Ücretlerle kârın herhangi bir nedenle (örneğin milletin tembelleşmesi nedeniyle) toplam değer içinde ve aynı zamanda (kötü hasat, vb. nedeniyle emeğin daha az üretken hale gelmesi sonucu) [sayfa 156] kullanım-değeri içindi eşzamanlı olarak düştüğünü, kısacası, geçmiş yıl için de daha az yeni emek katkısı olduğu ve katma-emek daha az üretken olduğu için, değeri gelire denk olan ürün parçasının azaldığını varsayalım. Bu gibi durumlarda kapitalist ve işçi, eskiden olduğu i;ibi aynı miktarda maddi nesneleri tüketmek isterlerse, doktorun, öğretmenin, vb. hizmetini daha az satın almak zorunda kalacaklardır. Ve eğer bu hizmetler için aynı giderleri sürdürmeye zorlanırlarsa bu kez de başka şeylerin tüketimini sınırlamaları gerekecektir. Öyleyse açıktır ki, doktorun ya da okul öğretmeninin emeği, gerçi her ne tür olursa olsun tüm değerleri yaratan üretim maliyetleri fonuna, özellikle emek-gücünün üretim maliyeti fonuna girerse de;, kendi ücretinin ödendiği fonu doğrudan yaratmaz. ||311| A. Smith devam ediyor:
(Adam Smith, fizyokratlara gönderme yaparak devam ediyor:
||312|. (Aynı sırada –yani fizyokratları eleştirirken– A, Smith de kitap IV, bölüm IX’da (Garnier, c. III) şöyle diyor:
Tüm kârı kapitalist için “gelir” olarak düşünmek zaten yanlış. Kapitalist üretim yasası, tam tersine, artı-değerin bir parçasının, işçinin yaptığı işte ödenmemiş emeğinin bir parçasının sermayeye dönüştürülmesini gerektiriyor. Kapitalist birey bir kapitalist olarak işlevsel olduğu zaman –yani sermayenin işlevcisi olduğu zaman– o kendisi, bunu bir tasarruf olarak düşünebilir; ama bu, onun için aynı zamanda zorunlu bir ihtiyat fonu olarak belirir. Emek miktarının artırılması da yalnızca işçilerin sayısını artırmakla olmaz, işgününün uzatılması da gerekir. Böylece emek miktarı, ücretlere dönüştürülen sermaye parçasını çoğaltmaksızın artırabilir. Benzer biçimde, bu varsayımda, makineleri, vb. artırmaya da gerek kalmaz. (Kuşkusuz o zaman makineler daha çabuk aşınır, ama bu pek farketmez.) Artırılması gerekebilecek tek şey, tohum, vb. olarak ayrılan hammadde parçasıdır. Tek bir ülke ele alınırsa (dış ticaret hariç) artı-emeğin, hammaddesini tarımdan alan sanayilerde uygulama olasılığı olması için, önce tarıma uygulanması, geçerliliğini hâlâ korumaktadır. Bu hammaddelerin bir kısmı, kömür, demir, balık vb. (sonuncusu örneğin gübre olarak anılmıştır), kısacası, hayvan gübresi dışındaki tüm gübreler, yalnızca emek miktarı (emekçi sayısı aynı kalmak üzere) artırılarak elde edilebilir. Bu nedenle emekçi eksiği sözkonusu olmaz. Öte yandan, yukarda gösterildiği üzere, üretkenliği kaynağında artırmak, her zaman sermayenin birikimini değil, sermayenin yoğunlaştırılmasını ön koşul olarak gereksinir.[58] Ancak daha sonra her bir süreç ötekini tamamlar.)
(Fizyokratların laissez faire, laissez passer [bırakınız yapsınlar, bırakınız geçsinler] görüşünü yani kısacası özgür rekabeti öğütlemelerinin nedeni, Adam Smith’in aşağıya aldığımız parçasında doğru olarak ifade edilmiştir:
*
||313| Smith’in “üretken” ve “üretken-olmayan emek” konusundaki ikinci görüşü –ya da öteki görüşüyle içice geçen görüş– işte bu çerçevede gelip şu noktaya dayanır: Birincisi metaları üreten emektir, ikincisi “herhangi bir meta” üretmeyen emektir. O, bu emeklerden bir türünün, ötekiyle aynı biçimde, bir meta olduğunu yadsımaz. Yukarıya bakınız:2 “İkincinin emeği de ... bir değere sahiptir ve ödüllendirilmeyi, birincinin emeği gibi hakeder” (yani ekonomik açıdan olur; yoksa ne birinci için, ne ikinci için moral ya da başka bir görüş açısı sözkonusudur). Ne var ki meta kavramı, emeğin, kendi ürünü içinde kendini cisimleştirmesini, maddeleştirmesini, gerçekleştirmesini içerir. Emeğin kendisi, doğrudan görünüşü içinde, yaşayan varlığı içinde doğrudan bir meta olarak kavranamaz, yalnızca emek-gücü olarak kavranır; çalışma, bu gücün kendini geçici olarak dışa vurması, ifade etmesidir. Ücretli emeğin gerçek anlamda, yalnızca bu biçimde açıklanabilişi gibi, A. Smith “üretken-olmayan emeği”, başından sonuna, “üretken-olmayan emekçiyi” üretmek için gereksinilen üretim maliyetiyle açıklar. Şu halde, bir meta, emekten farklı bir şey olarak düşünülmelidir. Ne var ki, metalar dünyası da iki büyük kategoriye ayrılmıştır: bir yanda emek-gücü; öte yanda, metaların kendileri.
Ancak, emeğin maddeleşmesi vb., A. Smith’in düşündüğü gibi İskoçvari bir biçimde anlaşılamaz. Metadan, emeğin maddeleşmesi olarak sözettiğimiz zaman —yani metanın değişim-değeri anlamında— bu yalnızca hayalî bir şeydir, yani metanın toplumsal varoluş biçimidir, metanın maddi gerçeğiyle ilişkisi yoktur; belli bir miktarda toplumsal emek ya da belli bir miktarda para olarak düşünülmüştür. Olabilir ki, sonucu olduğu emek, o metanın üzerinde herhangi bir iz bırakmamıştır. Mamul metalarda bu iz, hammaddeye verilen dış görünümde kalır. Tarımda, vb., her ne kadar metaya verilen biçim, örneğin buğday, öküz, insan emeğinin ürünü ise de ve gerçekten kuşaktan kuşağa aktarılan ve ürüne katılan emek ise de, bu, üründe kendini göstermez. Sınai emeğin öteki biçimlerinde, emeğin amacı, nesnenin biçimini değiştirmek değil, uzaysal [sayfa 160] konumunu değiştirmektir, örneğin bir meta Çin’den İngiltere’ye vb. getirilirse, bu işin gerektirdiği emeğin izi, o nesnede görülmez (yalnızca ilgililer, onun bir İngiliz ürünü olmadığını anımsar, bilirle ı). tşte bu nedenle, emeğin metada somutlaşması, o yönde anlaşılmamalıdır. (Buradaki gizemselleştirme, toplumsal bir ilişkinin, bir nesne biçiminde ortaya çıkmasından kaynaklanır.)
Bununla birlikte, metanın geçmiş emek, maddeleşmiş emek olarak belirdiği de doğrudur; bu nedenledir ki, eğer bir nesne biçiminde ortaya çıkmayacaksa, yalnızca emek-gücünün kendisi biçiminde belirebilir; ama hiçbir zaman (yalnızca, pratikte aynı şey demek olan, ama önemi farklı ücret dereceleri belirlenişinde yatan dolaylı bir biçim dışında) doğrudan canlı emek olarak belirmez. Bundan ötürüdür ki, üretken emek, öyle bir emektir ki meta üretir ya da doğrudan emek-gücünün kendisini yetiştirir, geliştirir, yaşamını sürdürür ya da yeniden-üretir. A. Smith ikinci grubu, üretken emek kategorisinin dışında tutar; bunu keyfi biçimde, ama belli ölçüde bir doğru içgüdüyle yapar — çünkü bu kategoriyi dışlamasaydı, sel kapaklarını, üretken emek savında olan yapay istemlere açmış olurdu.
Öyleyse, emek-gücünün kendisini hesap dışı tuttuğumuz ölçüde, üretken emek metalar üreten, maddi ürünler üreten emektir; onun üretimi de belli miktarda emeğe ya da emek-zamanma malolmuştur. Bu maddi ürünler, nesne biçimini aldıkları zaman her türlü sanat ve bilim ürününü, kitapları, resimleri, heykelleri vb. içerirler. Ne var ki, buna ek olarak, emek ürünü “a vendible commodity” [“bir satılabilir meta”] anlamında meta olmalıdır, yani henüz başkalaşım döneminden geçmek durumunda, ilk biçiminde bir meta olmalıdır. (Bir imalatçı, eğer başka bir yerde başka birine yaptıramazsa, satmak için değil, ama bir kullanım-değeri olarak bizzat kullanmak üzere kendisi bir makine imal edebilir. Ama ondan sonra, o makineyi kendi değişmeyen sermayesinin bir parçası olarak kullanıp eskitir ve makinenin, yapımına katkıda bulunduğu ürün biçiminde o makineyi parça parça satabilir.)
||314| Belli bazı hizmetkarların emeği de aynı biçimde (potansiyel) meta biçimini ve hatta maddi nesne kabul edilen kullanım-değeri biçimini alabilir. Ama onlar üretken emek değildirler, çünkü “meta” değil, doğrudan “kullanım-değerleri” üretirler. Satın alanı ya da bizzat çalıştıranı için üretken olan emeğe –örneğin bir tiyatro girişimcisi için aktörün emeğine– gelince, onu satın alanın, o emeği halka bir meta biçimiyle değil, yalnızca bir eylem biçimiyle satabilmesi gerçeği, bu emeğin üretken-olmayan emek olduğunu gösterir. [sayfa 161]
Bu tür durumlar dışında, üretken emek meta üreten emektir, üretken-olmayan emek kişiye özel hizmetler üreten emektir. Birinci tür emek satılabilir bir nesnede temsil edilir; ikincisi hizmetin görüldüğü anda tüketilmelidir. Birincisi (emek-gücünü yaratan emek hariç) nesneler biçiminde varolan tüm maddi ve entelektüel zenginliği –et kadar kitap da– içerir; ikincisi, bireyin herhangi bir hayalî ya da gerçek gereksinimini karşılayan her tür emeği kapsar — bu gereksinimler, bireye, kendi iradesine karşın zorlanmış olsa bile.
Meta, burjuva zenginliğinin en temel biçimidir. “Üretken emeğin”, “meta” üreten emek olarak açıklanması, işte bu bakış açısından, üretken emeği sermaye üreten emek olarak açıklayan görüşten çok daha temel bir görüşe uygun düşer.
Karşıtları, A. Smith’in birinci tanımını görmezden gelmişler, onun yerine, kaçınılmaz çelişkileri ve neden olduğu tutarsızlıkları göstererek, ikinci tanımı üzerinde yoğunlaşmışlardır. Ve emeğin maddi içeriğinde, hele hele emeğin kendini, şu ya da bu biçimde sürekli bir üründe tespit etmesi zorunluğu üzerindeki ısrarları, saldırılarını daha da kolaylaştırmıştır. Bunun neden olduğu polemikleri biraz ilerde göreceğiz.
Ama önce bir nokta daha. A. Smith, fizyokrat sistemin büyük değerinin, ulusların zenginliğinin,
Burada, A. Smith’in üretken emek konusundaki ikinci tanımının bir vargısını görüyoruz. Artı-değerin tanımı doğal olarak, değerin algılandığı biçime dayanmıştı. Bu nedenledir ki, moneter ve merkantil sistemlerde [değer -ç.] para olarak; fizyokratlarda toprağın ürünü olarak, tarımsal ürün olarak; ve en sonu A. Smith’te genelde meta olarak gösterilmişti. Merkantilistler değeri nasıl ki yalnızca saf bir değer biçimine, ürünün kendini ortaya koyduğu genel toplumsal emek biçimine, yani paraya indirgedilerse, fizyokratlar, değerin özüne değindikleri ölçüde, onu, tümüyle yalnızca bir kullanım-değerine (maddeye, maddi öğeye) indirgemişlerdir. A. Smith’te metanın her iki durumu –kullanım-değeri ve değişim-değeri– birleştirilmiştir; ve böylelikledir ki, kendini herhangi bir kullanım-değerinde herhangi bir yararlı üründe ortaya koyan her emek üretken olmuştur. Kendini üründe ortaya koyan şey üretken emektir demek, ürün belli bir miktar genel toplumsal emeğe eşittir demekle [sayfa 162] aynıdır. A. Smith fizyokratlara karşı çıkarak, ürünün değerini, burjuva zenginliğinin asıl temeli olarak yeniden yerli yerine koymuştur; ama öte yandan, değeri, merkantilistlere göründüğü saf, fantazi biçiminden –altın ve gümüş görünümünden– de yoksun bırakmıştır. Her meta kendinde paradır. Ama aynı zamanda, kabul edilmelidir ki, A. Smith de merkantilist bir “süreğenliğe” –gerçekte tüketilmezliğe– kendini az ya da çok kaptırmıştır. Petty’deki bölümü (benim I. cildimde s. 109’da,[59] Petty’nin Political Arithmetick’inden yaptığım alıntıya bakınız) anımsayalım; orada zenginlik, bozulup yokolmazlık derecesine göre, aşağıyukarı süreklilik derecesine göre değerlendirilmiş ve sonunda, altınla gümüşe “yok olmayan” zenginlik olarak tüm öteki şeylerin üstünde yer verilmiştir.
Adolphe Blanqui (Histoire de l’économie politique, Brüksel 1839, s. 152) [Adam Smith için] şöyle der:
[5. Burjuva Ekonomi Politiğin
Üretken Emek Tanımındaki Sıradanlık]
Adam Smith’in üretken emekle üretken-olmayan emek ayrımına yöneltilen polemikler daha çok dii minörüm gentium [daha küçük tanrılar] ile sınırlı kaldı (aralarındaki en önemli kişi Storch’du); ağırlığı olan hiçbir ekonomistin, –ekonomi politikte herhangi bir keşif yapmış olduğu söylenebilecek hiçbir kişinin– yapıtında böyle bir polemik yeralmadı. ||315| Bu polemikler, second-rate fellows [ikinci sınıf adamların] ve özellikle öğretmenvari derlemecilerin ve cep kitabı türünden özetler yazanların ve bir de bu alanda işlek kalemiyle sıradan yazılar yazan dilettanti’lerin [amatör meraklıların] merakıydı. Adam Smith’e karşı bu polemiklerin yöneltilmesinin nedeni şu aşağıdaki durumdu.
Sözümona “daha üst derece” emekçiler denen büyük kitle — devlet görevlileri, asker kişiler, sanatçılar, doktorlar, rahipler, yargıçlar, avukatlar, vb.— ki bunların bazıları üretken olmamakla kalmaz hatta özünde yıkıcıdır, ne var ki, bir yandan “maddi olmayan” metalarını satarak bir yandan da halka zorla kabul ettirerek “maddi” zenginliğin çok büyük bir kısmını nasıl ele geçireceklerini çok iyi bilirler; işte bu kitle, ekonomik yönden buffons [panayır canbazları] ve menial servants [hizmetçiler] ile aynı sınıfa sürgün [sayfa 163] edilmeyi ve yalnızca tüketimden pay alan ve gerçek üreticilerin (ya de üretim öğelerinin) sırtından geçinen asalaklar olarak görünmeyi çok tatsız buldular. Bu, o zamana dek, başında bir hale taşıyan ve boşinana dayalı bir saygı gören işlevlere küfür etmekle birdi. Burjuvazinin parvenu [sonradan-görme] döneminde olduğu gibi, ekonomi politik de kendi klasik döneminde devlet mekanizmasına karşı, son derece haşin eleştirel bir tutum benimsemişti. Daha sonraki aşamada –pratikte de görüldüğü üzere– bir bölüğünü tümüyle üretken-olmayan bu sınıfların miras alınmış toplumsal kombinasyonunun, bizzat kendi örgütlenişinin gereği olduğunu, ondan kaynaklandığını idrak etti ve öğrendi.
Bu “üretken-olmayan emekçiler”in eğlence üretmedikleri ve satın alınmaları, üretim öğelerinin, kendi ücretlerini ya da kârlarını nasıl harcayacaklarına bağlı kaldığı ölçüde –ve bunun tersine bazı hastalıklar nedeniyle (doktorlar gibi), ruhsal zayıflıklar nedeniyle (rahipler gibi) ya da özel çıkarlarla ulusal çıkarlar arasındaki çatışmalar nedeniyle (devlet adamları, tüm hukukçular, polis ve askerler gibi) gerekli oldukları ya da kendilerini gerekli hale getirdikleri ölçüde– sanayi kapitalistleri ve işçi sınıfı tarafından olduğu gibi, A. Smith tarafından da zaman zaman ortaya çıkan üretim giderleri olarak, bu nedenle de en aza indirilerek en ucuz biçimde sağlanacak üretim giderleri olarak görüldüler. Burjuva toplum, feodal ya da mutlakiyetçi biçimine karşı savaşım verdiği her şeyi, kendi biçiminde yeniden-üretir. Bu nedenledir ki, her şeyden önce, bu topluma ve özellikle üst sınıflara dalkavukluk edenlerin ilk temel ödevi, bu “üretken-olmayan emekçiler” kesiminin bütün bütün asalak olanını bile teorik çerçevede yeniden ayakları üzerine kaldırmak ya da vazgeçilemez olan kesimin abartılı istemlerini haklı göstermektir. İdeologlar vb. sınıflarının kapitalistlere bağımlılığı gerçekte öne sürülmüştür.
Ama ikinci olarak, üretimin (maddi üretim sözkonusudur) öğelerinin bir kesimini, şu ya da bu grup ekonomist “üretken-olmayan” olarak ilan etmiştir. Örneğin sanayi sermayesini temsil eden ekonomistler arasında bazıları (Ricardo), toprak sahiplerini “üretken-olmayan” olarak ilan etmişlerdir. Başkaları (örneğin Carey) sözcüğün gerçek anlamında commerçant’ın [tüccarın] “üretken-olmayan” emekçi olduğunu ilan etmiştir. Hatta “kapitalistler”in kendilerinin bile üretken olmadığını ilan eden, ya da maddi zenginliğe yönelik istemlerini “ücretler”e yani “üretken işçi”nin ücretine indirgemenin yollarını arayan bir üçüncü grup çıkmıştır. Birçok entelektüel emekçi, bu kuşkuculuğu paylaşma eğilimi göstermiştir. İşte bu çerçevede, maddi üretimin öğeleri arasında [sayfa 164] doğrudan yeralmayan tüm sınıfların “üretkenliği”ni tanımanın ve uzlaşmaya varmanın zamanı geldiğine inanılmıştır. Kuşkusuz bir uzlaşı, bir başkasını davet, eder; gerçekten de Fable of the Bees’de[60] olduğu gibi, ekonomik görüş açısından, “üretken” görüş açısından bile, tüm bu “üretken-olmayan emekçileri”yle, burjuva dünyanın, dünyaların en iyisi olduğunun gösterilmesi gerekmiştir. “Üretken-olmayan emekçiler”, genelde “fruges consumere nati”3 olan sınıfların ya da toprak sahipleri gibi hiçbir iş yapmayan üretim öğelerinin üretkenliğine dair eleştirel gözlemler öne sürmeye başlayınca, bu uzlaşı daha da gerekli hale gelmiştir. Hiçbir şey yapmayanlar ile onların asalaklarına bu evrensel sistemlerin en iyisi içinde bir yer bulmak gerekmiştir.
Üçüncüsü: Sermayenin egemenliği genişledikçe, ve gerçekte maddi zenginlik üretimiyle doğrudan bağlantılı olmayan üretim alanları giderek sermayeye daha bağımlı hale geldikçe –özellikle pozitif bilim (doğa bilimleri) maddi üretime hizmet için sermayenin emri altına alındıkça– ||316| ekonomi politiğin dalkavuk underlings’i [astları], maddi zenginlik üretimiyle “bağlantısı”nı göstererek, maddi zenginliğe doğru bir araç olduğunu göstererek her faaliyet alanını yüceltmeyi ve haklı çıkarmayı kendi görevleri bilmişlerdir; herkesi “birincil” anlamda, sermayenin hizmetinde çalışarak, kapitalisti şu ya da bu biçimde zengin etmeye yararı dokunan emekçi olarak “üretken emekçi” haline getirmişler ve onurlandırmışlardır.
Bu alanda, “üretken-olmayan emekçiler”in ve su katılmamış asalakların yararını ve gerekirliğini doğrudan savunan Malthus gibiler bile yeğlenir olmuştur.
[6. Smith’in Üretken Emek Üzerine Görüşlerini Savunanlar.
Konunun Tarihçesi]
[(a) İlk Görüşü Savunanlar: Ricardo, Sismondi]
Bu konuda Germain Garnier’nin (Smith çevirmeni), Lauderdale lordunun, Brougham’ın, Say’nin, Storch’un ve daha sonra Senior’un ve Rossi’nin budalılıklarını incelemek, zahmete değmez. Burada yalnızca birkaç karakteristik parçayı anacağız. Ama önce Ricardo’dan bir parça; bu parçada o, artı-değer (kâr ve rant) sahiplerinin, bunu, “üretken emekçiler”in ürettiği lüks ürünlere harcamaktansa “üretken-olmayan işçiler” (örneğin hizmetçiler) için harcamalarının “üretken emekçiler”in daha çok yararına olduğunu [sayfa 165] gösteriyor.
(Sismondi, Nouveaux principes, c. I, s. 148, Smith’in yaptığı doğru sınıflamayı (Ricardo’nun yaptığı gibi) kabul ediyor: Üretken olan ve üretken-olmayan sınıflar arasındaki gerçek ayrım şu:
[(b) Üretken Emek ile Üretken-Olmayan Emek Arasında
Daha Önceki Ayrım Çabaları (D’Avenant, Petty)]
D’Avenant, eski bir istatistikçi olan Gregory King’den Scheme of the Income and Expense of the Several Families of England, calculated for the year 1688 [İngiltere’de Çok Sayıda Ailenin 1688 Yılı İçin Hesaplanan Gelir ve Harcama Planı] başlıklı bir listeyi alıntılıyor. [sayfa 166] Bu listede allame King, tüm ulusu iki sınıfa ayırıyor: “Krallığın Zenginliğini Artıranlar — 2.675.520 kişi”, ve “Krallığın Zenginliğini Azalanlar — 2.825.000”; demek ki birinciler “üretken” sınıf, ikinciler “üretken-olmayan”. “Üretken” sınıf, lordlardan, baroneslerden, şövalyelerden, silahtarlardan, beyefendilerden, makam ve mevki sahiplerinden, dış ticaret yapan tüccarlardan, hukuk adamlarından, dinadamlarından, toprak sahiplerinden, çiftçilerden, liberal sanatlarda ve bilimde çalışanlardan, mağaza sahiplerinden ve perakende ticaret yapanlardan, zanaatçılardan ve esnaftan, deniz ve kara ordusu subaylarından oluşuyor. Bunların karşısındaki “üretken-olmayan” sınıf şunlardan oluşuyor: gemi tayfaları, emekçiler, yanaşmalar (bunlar tarım emekçileri, ve imalat sanayisindeki gündelikçiler), rençberler (ki bunlar D’Avenant’m zamanında bile toplam İngiltere nüfusunun beşte biriydiler), ||317| erat, yoksullar, çingeneler, hırsızlar, dilenciler ve genel olarak serseri başıboş takımı. D’Avenant, bilgiç King’in hazırladığı bu rütbeler listesini şöyle açıklıyor:
Bu arada yeri gelmişken söyleyelim, bu merkantilistlerin, daha sonraları, sıradan Serbest Ticaretçiler tarafından gösterilmek istendikleri kadar budala oldukları sanılmamalıdır. D’Avenant, Discourses on the Publick Revenues and on the Trade of England, vb. Londra 1698’in ikinci cildinde, başka şeylerin yanısıra şunları yazar:
*
||VIII-364| (Petty. Genel olarak rantın artı-değer olarak, net ürün olarak işlendiği aşağıdaki parçalar, gene Petty’den yukarıda alıntılanan parçayla karşılaştırılmalıdır: [sayfa 170]
[(c) John Stuart Mili: Üretken Emek Konusunda
Smith’in İkinci Görüşünün Yandaşı]
||VII-318| John Stuart Mili de, Essays on Some Unsettled Questions of Political Economy, Londra 1844, üretken emek ile üretken-olmayan emek konusuyla uğraştı; ne var ki, emek-gücü üreten emeğin de üretken olduğu noktası dışında Smith’in (ikinci) tanımına gerçekte hiçbir şey katmadı.
*
Şimdi de üretken emek ve üretken-olmayan emek konusunda Adam Smith’e karşı yazılan saçmaları kısaca gözden geçirelim.
[7] Germain Garnier. [Smith’in ve Fizyokratların Ortaya Koyduğu
Numaraların Sıradanlaştırılması]
||319| Beşinci cilt [Garnier’nin] Smith’ten yaptığı Wealth of Nations (Paris 1802) çevirisine ilişkin notlar[ı içeriyor].
“Üretken emek” kavramının en yüce anlamında Garnier fizyokratların görüşünü paylaşıyor; ama kavramı bir ölçüde hafifletiyor. Smith’in “üretken emek, bu emeğin harcanışmdan sonra hiç değilse bir süre mevcut olan belli satılabilir bir metada kendini gerçekleştirmiş emektir” görüşüne ([Garnier], agy, c. V. s. 169)[63] Garnier karşı duruyor. | VII-319||
[(a) Sermaye Karşılığı Değişilen Emeğin, Gelir Karşılığı Değişilen Emekle
Karıştırılması. Toplam Sermayenin Tüketiciden Sağlanan Gelirle Yenilendiği
Yolundaki Yanlış Yaklaşım]
||VIII-347| (Germain Garnier). Adam Smith’e karşı çeşitli savlar öne sürüyor (bunlar daha sonraki bazı yazarlarca da yinelenmiştir).
Birincisi. ‘
Bu görüşü geliştirirken Garnier, gözler önünde canlandırdığı örnekler verir; o örneklerde “üretken-olmayan emekçiler” aynı şeyi yaparlar, aynı kullanım-değerini ya da “üretken” olanın ürettiği aynı kulanım-değerini üretirler. Örneğin:
Üçüncüsü. Burada Garnier “moral bir değerlendirme”ye kayıyor. “Niye benim koku duygumu okşayan parfüm imalatçısı” üretken oluyor da “kulağımı hoşnut eden” müzisyen üretken olmuyor? (s. 173.) Buna Smith’in yanıtı şu olurdu: Çünkü birincisi maddi bir ürün sağlıyor, ikincisi sağlamıyor. Bü iki kişinin morali ve “hüneri “nin yapılan ayrımla herhangi bir ilgisi yok.
Dördüncüsü. “Keman yapımcısının, org yapımcısının, müzikle ilgili ticaret yapanın, teksinyenin, vb.” üretken olmasına karşılık, bütün bu emeklerin yalnızca “hazırlığı” olduğu mesleklerin üretken olmaması bir çelişki değil mi?
Tüm bu yorumlardan II numaralı olanı, ponts et chaussées’lerini unutamayan Fransızınkidir; III numara gelir morale dayanır; IV numara ya tüketim, üretim kadar üretkendir gibi bir aptallığı içerir (ki bu birinin ürettiği bir başkasının tükettiği burjuva toplumda doğru değildir) ya da bir kısım üretken emek, yalnızca üretken-olmayan emek için malzeme üretir demektir ki, A. Smith bunu hiçbir satırında yadsımaz. Yalnızca I numara, A. Smith’in ikinci tanımıyla aynı tür emeği ||349| üretken olan ve üretken-olmayan emek olarak adlandırdığı –ya da kendi tanımına göre “üretken-olmayan” emeğin göreli olarak küçük bir parçasını üretken diye adlandırması gerektiği biçimindeki– doğru noktayı kapsar; bu çerçevede bu nokta, ayrıma karşı değildir, ama ayrım adı altındaki sınıflamaya ya da ayrımın uygulanışına karşıdır. Tüm bu yorumları yaptıktan sonra studiosus [allame] Garnier, sonunda sadede gelir:
[(b) Sermayenin Sermayeyle Değişimi Yoluyla,
Değişmeyen Sermayenin Yenilenmesi]
Bir kömür ocağı, bir dökümhaneye kömür sağlar ve oradan, ocaktaki çalışmalarda üretim aracı olarak kullanılmak üzere demir alırsa, kömür bu yoldan, demirin değeri miktarında sermayeyle değişilmiş olur, karşılık olarak demir de kendi değeri miktarında kömürle, sermaye olarak değişilir. Her ikisi de (kullariım-değeri olarak) yeni emeğin ürünüdürler, her ne kadar bu emek, zaten varolan çalışma araçlarının yardımıyla ortaya konmuş olsa da. Ancak yıllık emek ürününün değeri, yıl içinde [yeni katma-] emeğin ürünü değildir. Ayrıca üretim araçlarında maddeleşen geçmiş emeği de yerine geri koyar. Bu nedenle toplam ürünün bu değere eşit olan parçası, yıllık emek ürününün bir parçası değil, geçmiş emeğin yeniden-üretimidir.
Örnek olarak bir kömür ocağının, bir demir dökümhanesinin, bir kereste üreticisinin ve bir makine yapım fabrikasının gündelik emek ürününü alalım. Bütün bu sanayilerde sabit sermayenin, ürün değerini oluşturan tüm tamamlayıcı parçaların üçte-birine eşit olduğunu varsayalım: yani geçmiş-emeğin canlı emeğe oranı 1 : 2 olsun. Tüm bu sanayilerin her biri gündelik x, x’, x”, x”’ miktarında ürün çıkarırlar. Bu ürünler belli miktarlarda kömür, demir, kereste ve makinedir. Bu ürünler, günlük emeğin ürünüdürler (ama aynı zamanda da gündelik olarak tüketilen hammaddelerin, yakıtın, makinelerin, vb. ürünüdürler; hepsi gündelik üretime katkıda bulunmuştur). Bunların değeri de z, z’, z”, z””ne eşit olsun. Bu değerler, gündelik emeğin ürünü değildirler; çünkü z/3, z’/3, z’’/3, z’’’/3, z, z’, z”, z””nün değişmeyen öğelerinin günlük emeğe girmeden önce sahip olduğu değere eşittirler. Bu nedenle x/3, x’/3, x’’/3, x’’’/3, ya da üretilen kullanım-değerinin üçte-birlik parçası da geçmiş-emeğin değerini temsil eder ve o emeği sürekli olarak yeniler. Burada geçmiş-emekle canlı emeğin ürünü arasında cereyan eden değişim, sermaye olarak varolan çalışma koşullarıyla emek-gücü arasında gerçekleşen değişimden oldukça farklı bir yapıdadır.)
x = z; ama z, toplam x’in değeridir,[64] oysa z’nin üçte-biri, toplam x’te yeralan hammaddenin vb. değerine eşittir. Şu halde x/3 bir günlük emeğin ürününün bir parçasıdır (ancak bir günlük emeğin ürünü değildir, tam tersine, günlük emekle bütünleşen, geçmiş-emeğin ürünüdür), ürünün içinde, gündelik emekle [sayfa 177] bütünleşen geçmiş-emek yeniden ortaya çıkar ve geçmiş-emeği yeniler. x’in, gerçek ürün miktarı (demir, kömür, vb.) olarak ortaya çıkan her bir parçasının, kendi değeri içinde, üçte-bir oranında geçmiş-emeği, üçte-iki oranında da aynı güıi ortaya konan ya da katma-emeği temsil ettiği doğrudur. Geçmiş-emekle, gündelik emek, toplam ürüne, onu oluşturan her bir ayrı parçaya girdikleri aynı oranda girerler. Ancak toplam ürünü iki parçaya ayırsam, üçte-birini bir yana, üçte-ikisini bir yana koysam, sanki yine üçte-biri yalnızca geçmiş-emeği, üçte-ikisi de yalnızca gündelik emeği temsil ediyormuş gibi olur. Gerçekte birinci üçte-birlik parça, toplam ürüne giren tüm geçmiş-emeği, yani tüketilen üretim araçlarının tam değerini temsil eder. Bu nedenle, bu üçte-biri çıkardıktan sonra, öteki üçte-iki, üretim araçlarına eklenen gündelik toplam emek miktarını temsil eder.
Şu halde, bu son üçte-iki, üreticinin gelirine (kâr ve ücretler) eşittir. O bunu tüketebilir, yani kişisel tüketimine giren maddelere harcar. Günlük üretilen bu üçte-ikilik kömürü tüketicilerin ya da alıcıların parayla değil, daha önce kömür almak üzere paraya dönüştürdükleri metalarla satın aldıklarım varsayalım. Bu üçte-ikilik kömürün bir parçası kömür üreticilerinin, ısınma vb. bireysel tüketimlerine gidecektir. Bu parça, öyleyse, dolaşıma girmez, ya da ilkin dolaşıma girerse, bizzat üreticileri tarafından ||351| tekrar geri çekilecektir. Üçte-ikilik bölümün, kömür üreticileri tarafından bizzat tüketilen bu parçası çıkarıldıktan sonra geri kalan tümünü (eğer tüketmek istiyorlarsa) bireysel tüketim maddeleriyle değişmeleri gerekir.
Bu değişimde, tüketim maddeleriıii satanların kömüre karşılık sermaye mi gelir mi verdikleri, kömüA üreticileri açısından hiç mi hiç farketmez; başka deyişle, örneğin kumaş üreticisinin, kumaşını kömürle, kendi özel evini ısıtmak için mi değiştiği (ki bu durumda kömür de onun için bir tüketim maddesidir ve karşılığını geliriyle yani kârı temsil eden bir miktar kumaşla öder); ya da kumaş üreticisinin uşağı James’in, ücret olarak aldığı kumaşı mı kömürle değiştiği (bu durumda da kömür yine bir tüketim maddesidir ve kumaş üreticisinin gelirine karşılık değişilmiştir — ama kumaş üreticisi de kendi gelirini uşağının üretken-olmayan emeğiyle değişmiştir); ya da kumaş üreticisinin kendi fabrikasında kullanılıp tüketilen kömürü tazelemek için mi değiştiği hiç farketmez. (Bu sonuncu durumda kumaş üreticisinin değişime soktuğu kumaş, onun açısından değişmeyen sermayeyi, onun üretim araçlarından birinin değerini temsil eder; kömür de onun için yalnızca değeri değil, ama aynı zamanda ayni türden üretim aracını temsil eder. Ama kömür [sayfa 178] üreticisi için kumaş bir tüketim maddesidir ve hem kumaş, hem kömür onun açısından geliri temsil eder; kömür, gerçekleştirilme miş biçimiyle; geliri, kumaş ise gerçekleştirilmiş biçimiyle geliri temsil eder.)
Ancak kömürün sonuncu üçte-birlik parçasına gelince, kömür üreticisi bu parçayı, kendi bireysel tüketimine giren maddeler için harcayamaz; bu parçayı gelir olarak harcayamaz. Bu parça üretim (ya da yeniden-üretim) sürecine aittir ve demire, keresteye, makineye –onun değişmeyen sermayesinin tamamlayıcı parçalarını oluşturan ve onlar olmaksızın kömür üretiminin yenilenemeyeceği ya da sürdürülemeyeceği maddelere– dönüştürülmek zorundadır. Doğrudur, bu üçte-birlik parçayı tüketim maddeleriyle (ya da aynı anlamda, bu maddeleri üretenlerin parasıyla) değişebilir; ama bunu ancak, bu tüketim maddelerini, demir, kereste, makine karşılığında değişme koşuluyla –bu tüketim maddelerinin ne onun kendi tüketimine, ne gelirinin harcamalar faslına girmemesi, ama, kereste, demir ve makine üreticilerinin gelirlerinin harcama kalemlerine girmesi koşuluyla– yapabilir; ama onlar da sıra kendilerine gelince, kendi ürünlerinin üçte-birini bireysel tüketime harcayamama konumunda bulurlar.
Şimdi kömürün, demir ve kereste üreticileriyle makine yapımcısının değişmeyen sermayesine girdiğini varsayalım. Öte yandan demir, kereste ve makine de kömür üreticisinin değişmeyen sermayesine girer. Bu ürünler [onların] karşılıklı [değişmeyen sermayelerine] aynı değer miktarınca girdiği ölçüde, kendilerini in natura [ürün olarak] yenilemiş olurlar; birinin ötekine sattığının üstünde aldığı fazla varsa, onun farkını ödemekle yetinir. Gerçekte böyle bir alışverişte para, pratikte, (senet, tahvil, vb. gibi bir araçla) yalnızca ödeme aracı olarak belirir, nakit olarak, dolaşım aracı olarak belirmez; yalnızca fark, parayla ödenir. Kömür üreticisi, kömürünün bu üçte-birlik bölümünün bir parçasını, kendi yeniden-üretimi için gereksinecektir — tıpkı üründen üçte-ikilik bir parçayı kendi tüketimi için ayırması gibi.
Değişmeyen sermayenin değişmeyen sermaye ile, bir doğal biçimindeki değişmeyen sermayenin bir başka doğal biçimindeki değişmeyen sermaye ile değişilmesi suretiyle kömürün, demirin, kerestenin ve makinenin tamı tamına aynı miktarının karşılıklı olarak yenilenmesinin, geliri değişmeyen sermayeyle ya da geliri gelirle değişmekle, kesinlikle hiçbir ilintisi yoktur. [Değişmeyen sermayenin değişmeyen sermaye ile değiişilmesi -ç.] tarımda tohumluğun, besicilikte sığır stokunun oynadığı rolün tamı tamına aynısını oynar. Emeğin yıllık ürününün bir parçasıdır; ama yıllık [sayfa 179] [yeni katma-] emek ürününün bir parçası değildir (tam tersine, yıllık emeğin ve ona ek olarak geçmiş-emeğin ürününün parçasıdır); (üretim koşulları aynı kalırsa) birbiriyle alışverişi olan işadamları arasındaki dolaşımın dışında ve işadamlarıyla tüketiciler arasındaki dolaşıma giren ürün parçasının değerini etkilemeksizin, herhangi bir tür dolaşıma girmeden üretim aracını, değişmeyen sermayeyi, yani kendisini yıllık olarak yeniler.6
Kömürün üçte-birlik bölümünün tamamının, böylece kendi üretim öğeleri olan demir, kereste ve makine karşılığında in natura [ürün olarak] değişildiğini varsayalım. (Örneğin ürünün tamamının doğrudan makineyle değişilmesi olanaklıdır; ama sıra kendisine gelince makine yapımcısı, o kömürü kendisi için değil ama demir ve kereste üreticileri için değişmeyen sermaye olarak değişebilir.) Gerçekte, kömür ürününün tüketim maddeleri karşılığında değiştiği, gelir olarak değiştiği üçte-ikilik bölümünün ||352| her bir hundredweight’i7 değer açısından toplam ürün gibi iki parçadan oluşur. Bir hundredweight’in üçte-biri, bir hundredweight’te tüketilen üretim aracının değerine eşit olur; ve hundredweight’in üçte-ikisi de kömür üreticisi tarafından üçte-birlik parçaya eklenen katma-emeğin değerine eşit olur. Ancak, toplam ürün, örneğin 30.000 hundredweight ise, kömür üreticisi yalnızca 20.000 hundredweight miktarını gelir olarak değişir. Yapılan varsayım çerçevesinde, öteki 10.000 hundredweight demir, kereste, makine, vb., vb., ile değişilir; kısacası, 30.000 hundredweight kömürün üretiminde kullanılıp tüketilen üretim araçlarının değerinin tamamı, aynı türden üretim araçlarıyla ve eşit değerde, ayni olarak yenilenir.
20.000 hundredweight kömürü satın alanlar, böylece, o 20.000 hundredweight’in içerdiği geçmiş-emeğin Vdeğeri için tek farthing [kuruş] ödemezler; çünkü o 20.000, toplam tirünün, içinde yalnızca yeni katma-emeğin gerçekleştiği üçte-ikilik parçasını temsil eder. Bu bakımdan sonunda aynı hesaba gelir; 20.000 hundredweight sanki geçmiş-emeği değil yalnızca (örneğin yıl süresince) yeni katma-emeği temsil ediyormuş gibi olur. Satın “dan, bu nedenle, her hundredweight’in tam değerini, yani geçmiş-emek artı yeni katma-emek olmak üzere tam değerini öder, ama gene de yalnızca yeni katma-emeği ödemiş olur; bu şunun için böyledir: satın aldığı miktar yalnızca 20.000 hundredweight’tir, yani toplam ürünün yalnızca yeni katma-emeğin değerine eşit olan miktarıdır. Tıpkı yediği buğdayı bir kenara koyarken, çiftçinin tohumluğu için hiç ödeme yapmaması gibi. Üreticiler, bu parçayı karşılıklı olarak yenilemiş [sayfa 180] olurlar; dolayısıyla ikinci İni’ kez yenilenmesine gerek duymazlar. Bu parçayı, kendi ürünlerinin bir parçasıyla yenilemiş, yerine laynı türde -ç.] geri koymuşlardır; doğrudur, bu parça, emeklerinin yıllık ürünüdür, ama yıllık emeklerinin ürünü değildir; tam tersine, yıllık ürünlerinin, geçmiş-emeği temsil eden parçasıdır. Yeni katma-emek olmaksızın, bu ürün orada olmazdı, ama aynı biçimde, üretim araçlarında kristalleşmiş emek olmaksızın da varolmazdı. Eğer yalnızca yeni katma-emeğin ürünü olsaydı, o zaman değeri şimdikinden daha az olurdu ve ürünün, yeniden-üretime geri döndürülecek bir parçası da sözkonusu olmazdı. Ancak öteki çalışma yöntemi (üretim araçlarını kullanan yöntem) daha üretken olmasaydı ve ürünün bir kısmının üretime yeniden geri döndürülecek olmasına karşın daha fazla ürün bırakmasaydı, kullanılmazdı.
Gerçi kömürün üçte-birlik kısmının değerinin hiçbir parçası, gelir olarak satılan 20.000 hundredweight kömüre girmez ama, üçte-bir ya da 10.000 hundredweight tarafından temsil edilen değişmeyen sermayenin değerindeki herhangi bir değişiklik, gene de gelir olarak satılan öteki üçte-ikilik parçada bir değer değişikliğine yolaçar. Diyelim, demirin, kerestenin, makinenin vb. üretimi, kısacası ürünün üçte-birinden oluşan üretim öğelerinin üretimi daha pahalıya gelsin. Kömür ocağı işçilerinin üretkenliği de diyelim ki aynı kalsın. 30.000 hundredweight eskisi gibi aynı miktar, demir, kereste, kömür, makine ve emekle üretilsin. Ama demir, kereste ve makine, daha pahahlaştığı için, eskisine göre daha fazla emek-zamanma malolacaklardır; o zaman da bunlar için daha fazla kömür verilmesi gerekecektir.
||353| Önceki gibi, ürün 30.000 hundredweight’e eşit olacaktır. Kömür ocağındaki emek eskisi kadar üretkendir. Aynı miktarda canlı emekle ve aynı miktarda kereste, demir, makine, vb. ile eskisi gibi 30.000 hundredweight [cwt] üretmektedir. Canlı emeği, eskisi gibi, aynı değer, diyelim (para olarak) 20.000 pound temsil etmektedir. Öte yandan kereste, demir vb., kısacası değişmeyen sermaye, şimdi artık, 10.000 pound yerine 16.000 pounda malolmaktadır; başka deyişle onların içerdiği emek-zamanı, onda-altı ya da yüzde 60 oranında artmıştır.
Toplam ürünün değeri, şimdi artık 36.000 pounddur; daha önce 30.000 pounddu; demek ki beşte-bir ya da yüzde 20 oranında artmıştır. Şu halde, ürünün her bir parçası eskisine göre beşte-bir ya da yüzde 20 daha pahalıya malolmaktadır. Eğer daha önce bir hundredweight [cwt] 1 pounda maloluyorduysa, şimdi artık 1 pound artı 1 poundun beşte-biri = 1 pound 4 şiline malolmaktadır. Daha önce toplam ürünün 1/3 ü ya da 3/9’u değişmeyen sermayeye [sayfa 181] eşitti, 2/3’ü katma-emeğe eşitti. Şimdi değişmeyen sermayenin toplam ürün değerine oranı 16.000 : 36.000 = 16/36 = 4/9’dur. Demek ki, eskisine göre, [toplam ürün değerinin] dokuzda-biri kadar artmıştır. Ürünün, yeni katma-emeğe eşit olan kısmı eskiden ürünün 2/3’ü ya da 6/9’uydu, şimdi 5/9’udur.
Bu durumda şu sonuca varırız:
|
Değişmeyen
Sermaye |
Katma
Emek |
|
|
Değer = 36.000 pound
Ürün = 30.000 cwt. |
16.000 pound
(ürünün 4/9’u) 13.3331/3 cwt. |
20.000 pound (eski aynı
değer = ürünün 5/9’u) 16.6662/3 cwt. |
Kömür ocağı işçilerinin emeği daha az üretken hale gelmiş değildir; ama onların emeğinin plus [artı] geçmiş-emeğin ürünü, daha az üretken hale gelmiştir; başka deyişle, değişmeyen sermayenin ||354| oluşturduğu değer parçasının yenilenebilmesi için toplam ürünün, 1/9 oranında daha fazla olmasına gerek vardır. Ürünün 1/9 eksiği, katma-emek değerine eşit olacaktır. Şimdi, demir, kereste, vb. üreticileri, eskiden olduğu gibi yalnızca 10.000 ewt. kömür için ödeme yapacaklardır. Daha önce bu miktar kömür onlara 10.000 pounda maloluyordu. Şimdi 12.000 pounda nıalolacaktır. Değişmeyen sermaye maliyetinin bir parçası böylelikle telafi edilmiş olacaktır, çünkü demir, vb. yerine aldıkları kömür için artan fiyatı ödemek zorunda kalacaklardır. Ama kömür üreticisi de onlardan, 16.000 pound tutarında hammadde, vb. almak zorundadır. Bu durumda arada 4.000 poundluk bir borç, yani 3,3331/3 cwt. kömür kalıyor. Kömür üreticisi, 20.000 pound yerine şimdi artık kendisine 24.000 pound ödemek zorunda olan tüketicilere, eskiden olduğu gibi 16.6662/3 + 3.3331/3 = 20.000 cwt. kömür = ürünün üçte-ikisi oranında kömür sağlamalıdır. Böylece tüketiciler, onun için yalnızca emeği değil, ama değişmeyen sermayenin bir parçasını da yenilemiş olurlar.
Tüketicilere gelince, sorun çok basittir. Eğer eskisi kadar kömür tüketmek istiyorlarsa, onun için beşte-bir daha fazla ödemelidirler; bu nedenle de öteki ürünlere, gelirlerinin beşte-bir daha azını harcamak durumunda kalacaklardır; kuşkusuz üretim maliyetleri, her üretim dalında aynı kaldıysa. Güçlük yalnızca şuradadır: Kömür üreticisi, demir, kereste, vb. üreticilerinin, karşılığında kömür istemedikleri 4.000 poundluk demiri, keresteyi, vb. nasıl öder? Bu 4.000 pounda eşit olan 3.3331/3 cwt. kömürü, kömür tüketicilerine [sayfa 182] satmış ve karşılığındn çeşitli metalar almıştı. Ama bunları kendisi ya da işçileri tüketilmez; bu metalar, demir, kereste vb. üreticilerinin tüketimi arasına girmelidir; çünkü kömür üreticisi, 3.3331/3 cwt. kömürünün değerini bu metalarla karşılamalıdır. Bu çok basit bir sorun, denecek. Tüm kömür tüketicileri, öteki metaları 1/5 oranında daha az tüketmek durumunda kalacaklardır; ya da her biri kömür için kendi metalarından 1/5 daha fazlasını vereceklerdir. Kereste, demir vb. üreticileri işte bu 1/6 fazlayı tüketirler. Ne var ki, demir dökümhanesindeki, makine yapımındaki, kütük kesimindeki vb. daraltılmış üretkenliğin, bu alanlardaki üreticilerin, eskisine göre nasıl olup da daha büyük bir geliri tüketme olanağını elde edebilecekleri prima facie [ilk bakışta] apaçık ortada değildir; çünkü mallarının fiyatının, değerine eşit olduğu, demek ki, ancak kendi emeklerinin azalan üretkenliğiyle orantılı olarak artabileceği varsayılmaktadır.
Şimdi, demir, kereste, makine değerinin üçte-iki, yani yüzde 60 oranında arttığı kabul edilmişti. Bunun ancak iki nedeni olabilir. Ya demir, kereste vb. üretimi daha az üretkenleşmiştir, çünkü üretimde kullanılan canlı emek daha az üretken hale gelmiştir; yani aynı ürünü üretmek için daha fazla miktarda emek kullanılması gerekmektedir. Örneğimizde, üreticilerin, eskisine göre, beşte-üç daha fazla emek kullanmaları gerekmektedir. Ücret oranları aynı bırakılmıştır, çünkü azalmış emek üretkenliğinin etkisi tek tek ürünler üzerinde az olacaktır. Dolayısıyla artı-değer oranı da aynı kalmıştır. Üretici, eskiden 15 günlük emeğe gerek duyarken, şimdi 24 günlük emek gerekmektedir; ama eskiden olduğu gibi, işçiye, 24 [iş gününün] her biri için 10 saatlik emek ödemekte ve gene eskiden olduğu gibi bu günlerin her birinde hiçbir şey ödemeden, onu 2 [saat] daha fazla çalıştırmaktadır. Şimdi eğer 15 [işçi], kendileri için 150 emek saati ve üretici için 30 emek saati çalıştılarsa, 24 [işçi] kendileri için 240 saat ve üretici için 48 saat çalışırlar. (Burada kâr oranıyla zihnimizi kurcalamamızın gereği yok.) Ücretler ancak demire, keresteye, makineye, vb. harcandığı ölçüde düşmüştür ki, durum bu değildir. Şimdi 24 işçi, 15 işçinin daha önce tükettiğinden 3/5 oranında daha fazla tüketmektedir. Şu halde kömür üreticileri, 3.3331/3 cwt.nin değerinden aynı oranda fazlayı, onlar için (yani ücret ödeyen master’ları [patronları] için) bir yana ayırabilirler.
Ya da demir, kereste, vb., üretimindeki düşük üretkeniik, onların değişmeyen sermaye parçalarının, onların üretim araçlarının, daha pahalılaşmış oluşu gerçeğinden kaynaklanablir. O zaman aynı seçenek geçerlidir; ve son olarak üretkenlikteki düşüş, daha [sayfa 183] büyük miktarda canlı emek kullanılmasından ötürü ortaya çıkabilir; ve dolayısıyla ücretlerdeki artışla sonuçlanmış olabilir, ki kömür üreticisi, bunu 4.000 poundun içinde tüketicilerden kısmen geri almıştır.
Daha fazla emeğin kullanıldığı üretim dallarında artı-değer miktarı, artacaktır, çünkü çalıştırılan işçi sayısı daha fazladır. Öte yandan, içine kendi ürünleri girdiği ölçüde, değişmeyen sermayelerinin tüm tamamlayıcı parçaları [artacağı için] kâr oram düşecektir; kendileri, kendi ürünlerinin bir kısmını üretim aracı olarak kullansalar da ya da kömür örneğinde olduğu gibi, ürünleri, üretim aracı olarak, kendi üretim araçlarına katılsa da böyledir. Ancak, ücretlere giden döner sermayeleri, yeniledikleri değişmeyen sermaye parçasından daha fazla artmışsa, kâr oranları da artacaktır ve ||355| onlar, 4.000 poundun bir bölümünün tüketimine katılacaklardır.
Değişmeyen sermayenin değerinde (o sermayeyi sağlayan iş kollarındaki düşürülmüş üretkenlikten ileri gelen) bir artış, değişmeyen sermaye olarak içine girdiği ürünün değerini artırır ve katma-emeği (in natura [ürün olarak]) yenileyen ürün parçasını azaltır ve bu kendi ürünü içinde hesaplandığı ölçüde onu daha az üretken yapar, in natura [ürün olarak] değişilen değişmeyen sermaye parçasına gelince, durum daha önce olduğu gibidir. Aynı miktarda demir, kereste ve kömür, daha önce olduğu gibi, kullanılmış olan demir, kereste ve kömürü tazelemek üzere, in natura [ürün olarak] değişilecektir ve bu alışverişte daha yükselmiş fiyatlar, birbirini dengeleyecektir. Ancak şimdi kömür üreticisinin değişmeyen sermayesini oluşturan ve bu değişime in natura [ürün olarak] girmeyen kömür fazlası, eskisi gibi gelire karşılık olarak değişilir (yukarda verilen örnekte, yalnızca ücretlere karşı değil, ama kâra da karşı olmak üzere kısmen değişim); ne var ki, bu gelir, eski tüketicilere gitmek yerine, kendi üretim alanlarında daha büyük miktarda emek kullanılmış olan, yani emekçi sayısının arttığı alanlardaki üreticilerin elinde toplanır.
Eğer bir sanayi dalı, yalnızca kişisel tüketime giren ürünler üretiyorsa ve ne başka sanayiler için, ne kendı\ yeniden-üretimi için üretim aracı olarak kullanılabilen (örneğin tarımda, besicilikte, ya da kömürün yardımcı malzeme olarak girdiği kömür sanayisinde) bir şey üretmiyorsa (burada üretim aracından, her zaman, değişmeyen sermaye kastedilmektedir), o zaman bu sanayi dalının yıllık ürününün (bu bağlamda, yıllık ürünün üstündeki olası herhangi bir artı-ürün hiç farketmez) karşılığı, her zaman gelirden, yani ücretlerle kârdan karşılanmalıdır. [sayfa 184]
Gelin şimdi, daha önce verilen keten bezi örneğini alalım.8 Üç yarda keten bezi, üçte ikisiyle değişmeyen sermayeden, üçte-biriyle katma-emekten oluşur. Bu çerçevede bir yarda keten bezi katma-emeği temsil eder. Eğer artı-değer yüzde 25 ise, o zaman 1 yardanın beşte-biri kârı, öteki beşte-dördü de ücretlerin yeniden-üretilmesini temsil eder. Beşte-birini, imalatçının kendisi tüketir ya da, aynı anlama gelmek üzere, onu tüketen başkalarıdır ve ona, onların metaları ya da başka metalar biçiminde tükettiği, değeri öderler. (İşi basitleştirmek için, burada tüm kâr —yanlış olarak— gelir olarak alınmıştır.) Ama üretici bir yardanın beşte-dördünü yeniden ücretlere harcar; onun işçileri, bu ücreti, kendi gelirleri olarak ya doğrudan ya da tüketilir başka ürünlerle değişirler, [ki o zaman -ç.] keten bezini bu başka ürünlerin sahipleri tüketir.
Keten bezi üreticilerinin, gelir olarak kendilerinin tüketebileceği parça, 3 yarda keten bezinin işte bu parçasıdır — 1 yardadır. Öteki 2 yarda imalatçının değişmeyen sermayesini temsil eder; yeniden keten bezi üretiminin üretim gereçlerine –ipliğe, makineye, vb.– dönüştürülmelidir. İmalatçı açısından 2 yarda keten bezinin değişimi, bir değişmeyen sermaye değişimidir; ama bunu, yalnızca başkalarının gelirine karşılık olarak değişebilir. Böylece, iplik için, diyelim, 2 yardanın 4/5’ini ya da 8/5 yarda ve makine için de 1 yardanın 2/5’ini öder. îplikçi ve makine yapımcısı da sıra kendilerine gelince elde ettiklerinin 1/3’ünü tüketirler; yani iplikçi 8/5 yardadan 8/15 yardayı, makine yapımcısı da 1 yardanın [kendi payına düşen -ç.] 2/5’inden [1/3’ünü, yani -ç.] 2/15’ini tüketirler. Birbirine eklendiği zaman bu 10/15 ya da 2/3 yarda eder. Ama 20/15 ya da 4/3 yarda, onlar yönünden hammaddeyi, keteni, demiri, kömürü, vb. karşılamalıdır; ve bu maddelerin her biri de kendi içinde, bir parçasıyla geliri (yeni katma-emeği), öteki parçasıyla da değişmeyen sermayeyi (hammadde ve sabit sermaye, vb.) temsil eder.
Ancak sonuncu 4/3 yarda yalnızca gelir olarak tüketilebilir. Bu çerçevede iplikte ve makinede, en son görünümüyle değişmeyen sermaye olarak beliren ve iplikçi ile makine yapımcısının keteni, demiri ve kömürü yenilemek için kullandığı (makine yapımcısının makine karşılığı değiştiği demir ve kömür, vb. parçası hariç) kısım, keten, demir ve kömür üreticilerinin gelirini oluşturan ketenin, kömürün ve demirin yalnızca bir bölümünü temsil eder; öyle ki burada artık yenilenecek herhangi bir değişmeyen sermaye yoktur; yani, yukarda gösterildiği gibi, içine herhangi bir değişmeyen sermaye parçasının girmediği ürün parçasına ait olması gerekir. Ancak bu üreticiler, demirde, kömürde, ketende, vb. gelirleri ne ise onu, keten [sayfa 185] bezine ya da başka tüketilebilir ürünlere harcarlar, çünkü kendi ürünleri o biçimleriyle kendi kişisel tüketimlerine ya hiç girmez ya çok sınırlı ölçüde girer. Şu halde, demirin, ketenin, vb. bir kısmı, bireysel tüketime giren bir ürünle, yani ketenle değişilir ve ona karşılık iplikçinin tüm değişmeyen sermayesi, makine yapımcısının da bir kısım değişmeyen sermayesi yenilenir; bu arada ipîikçi ile makine yapımcısı da kendi sıraları gelince, ipliğin ve makinenin, onların gelirini temsil eden parçasıyla keten bezini tüketirler ve böylece dokumacının değişmeyen sermayesini yenilemiş olurlar.
Böylelikle, gerçekte keten bezinin tümü dokumacının, iplikçinin, makine yapımcısının, keten üreticisinin, kömür ve demir üreticilerinin kârlarına ve ücretlerine ayrışmasının yanısıra, keten bezi üreticisinin ve iplikçinin değişmeyen sermayelerinin tümünü de yeniler. Hammadelerin son üreticileri, kendi değişmeyen sermayelerini, keten bezi karşılığı değişime girerek yenileselerdi hesap denkleşmezdi; çünkü bu, bireysel tüketim maddesidir, üretim aracı olarak ||356|, değişmeyen sermayenin parçası olarak herhangi bir üretim alanına girmez. Ancak hesap denkleşir, çünkü keten üreticisi, kömür ve demir üreticileri, makine yapımcısı vb. tarafından kendi ürünleriyle satın alman keten bezi, onlar için ürünlerinin gelirden ibaret olan parçasının karşılığıdır; ancak onların ürünlerini alanlar için değişmeyen sermaye karşılığıdır. Bu yalnızca şu çerçevede olanaklıdır: Bu üreticiler, ürünlerinin, geliri oluşturmayan ve bu nedenle tüketimlik maddelerle değişilemeyen parçasını ya in natura [ürün olarak] değişerek yenilerler ya değişmeyen sermayeyi değişmeyen sermayeyle değişerek yenilerler.
Yukarda verilen örnekte, belli bir sanayi kolunda emek aynı kaldığının varsayılması, ama bu sanayi kolunda çalıştırılan canlı emeğin üretkenliği kendi ürünü içinde hesaplanırsa gene de düşmesi garip görünebilir. Ama bunu açıklamak çok kolaydır.
Bir iplikçi emeğinin ürününün 5 pound ipliğe eşit olduğunu varsayalım. Gene varsayalım ki, bunun için yalnızca 5 pound pamuğa gereksinim duymaktadır (yani hiç fire vermemektedir) ve 1 pound ipliğin maliyeti 1 şilindir (makineyi hesap dışında tutuyoruz; yani değerinin ne düştüğünü, ne yükseldiğini kabul ediyoruz; bu nedenle de ele aldığımız örnekte, onun değeri sıfır oluyor). Diyelim pamuğun bir poundunun [maliyeti] 8 peni olsun, a pound ipliğin maliyeti olan 5 şilinde 5 pound pamuğun maliyeti 40 peni (5 x 8 peni) = 3 şilin 4 peni olur. 5x4 peni = 20 peni = 1 şilin 8 peni ise yeni katma-emektir. Demek ki toplam ürün içinde değişmeyen sermaye 3 şilin 4 peni [yani] 31/3 pound iplik ve emek 12/3 pound ipliktir. Öyleyse, 5 pound ipliğin üçte-ikisi değişmeyen sermayeyi [sayfa 186] yeniler ve 5 pound ipliğin üçte biri ya da 12/3 pound iplik, ürünün emeği karşılayan kısmıdır. Şimdi I pound pamuğun fiyatının yüzde 50 arttığım, yani 8 peniden 12 peniye ya da 1 şiline çıktığını varsayalım. Bu durumda 5 pound iplik için, birincisi 5 pound pamuk karşılığı 5 şilin ve miktarı, dolayısıyla da para ile ifade edilen değeri değişmediği için aynı kalan katma-emek karşılığı da 1 şilin 8 peni var. Böylece 5 pound ipliğin maliyeti şimdi artık 5 şilin + 1 şilin 8 peni = 6 şilin 8 peni. Bu 6 şilin 8 peniden, şimdi artık hammadde 5 şilin, ve emek 1 şilin 8 penidir.
6 şilin 8 peni = 80 penidir. Bunun 60 penisi hammadde, 20 penisi emek. Şimdi artık 5 pound ipliğin 80 penilik değeri içinde 20 peniden oluşur ya da 1/4 = yüzde 25’ini oluşturur; daha önceyse yüzde 331/3 idi. Öte yandan hammadde 60 peni = 3/4 = yüzde 75’tir; daha önce yalnızca yüzde 662/3 idi. 5 pound iplik şimdi artık 80 peniye malolduğuna göre 1 pound ipliğin maliyeti 80/5 peni = 16 penidir. [İplikçi] 20 peni ile –[yeni katma] emeğin değeri– 5 pound iplikten 11/4 pound elde eder ve [öteki] 33/4 pound hammaddeye [gider]. Daha önce 12/3 pound emek içinde (kâr ve ücretler), 31/3 pound değişmeyen sermaye içindi. Demek ki, emeğin üretkenliği her ne kadar aynı kaldıysa ve yalnızca hammadde daha pahalılaştıysa bile, kendi içinde dikkate alındığı zaman, emek daha az üretken hale gelmiştir. Emek aynı ölçüde üretken kalmıştır; çünkü aynı emek, 5 pound pamuğu, aynı süre içinde 5 pound ipliğe dönüştürmüştür ve (kullanım-değeri olarak düşünülürse) bu emeğin gerçek ürünü, pamuğa verilen iplik şeklinden ibarettir. 5 pound pamuğa daha önce de aynı emekle iplik biçimi verilmiştir. Gerçek ürün ise yalnızca bu iplik biçiminden ibaret değildir, onun yanısıra bu biçime sokulan malzemeyi, ham pamuğu da içermektedir ve işte bu malzemenin değeri şimdi, ona bu biçimini veren emeğe oranla, eskiye göre, toplam ürünün daha büyük bir parçasını oluşturmaktadır. Sonuç olarak aynı miktar iplikçi emeği, daha az iplikle ödenmektedir ya da ürünün emeği karşılayan parçası küçülmüştür.
Bu konuda bu kadarı yeter.
[(c) Garnier’nin Smith’e Karşı Polemikler indeki Sıradan Varsayımlar.
Garnier’nin Fizyokrat Düşüncelere Kayması.
Üretken-Olmayan Emekçilerin Tüketimini Üretim Kaynağı Olarak Alan Görüş
– Fizyokratlara Göre Geri Bir Adım]
Evet, her şeyden önce, tüm sermayenin, sonunda, tüketicinin geliriyle yenilendiğini söylerken Garnier yanlıştır, çünkü sermayenin bir kısmı, gelirle değil, sermayeyle yenilenir. İkincisi, bu kendi [sayfa 187] içinde aptalca bir ifadedir; çünkü gelirin kendisi, ücret (ya da ücreti! ödenen ücret, ücretten kaynaklanan gelir) değilse, sermayenin kârıdır (ya da sermayenin kârından kaynaklanmış gelirdir). Son olarak, sermayenin dolaşıma girmeyen kısmı, (tüketicinin geliriyle yenilenmeyişi anlamında) “sahibine hiçbir kâr bırakmaz” demek aptalcadır. Gerçekte —üretim koşullan aynı kalıyorsa— bu parça kâr bırakmaz (daha doğrusu artı-değer bırakmaz). Ama onsuz da sermaye hiçbir durumda kâr üretemez.
Birincisi, üretken-olmayan emeğin ücreti doğrudan gelirden ödenen emek olduğunu ilan eden Smith’e karşı “üretken-olmayan insanları çalıştırmak için, onların ücretini ödeyen gelir, çoğu zaman yeterlidir” itirazını ortaya atmak çok büdalacadır. Ama bir de antitezi var:
“Bu üretken insanları çalıştırmak” için gerekli olan şeylerin ilki, onları çalıştıran sermaye değilmiş; ikincisi onların emeğinden yarar sağlayan gelir değilmiş; ama emeğin ürününü deren geliri üreten sermayeymiş. Eğer ben, kapitalist bir terzi olarak, ücretlere 100 pound sterlin harcarsam, bu 100 pound sterlin benim için 120 pound sterlin üretir. Bana 20 pound sterlin gelir getirir; ben de o gelirle eğer istersem terzi emeğinden, bir “frak” diktirerek yararlanabilirim. Ama öte yandan, eğer bu 20 pound sterlin ile giysiler alırsam, apaçık ortada ki onları aldığım 20 pound sterlini bu giysiler yaratmış değildir. Eğer eve bir gündelikçi terzi çağırır ve bana 20 pound sterlinlik giysiler dikmesini sağlarsam, durum gene aynı [sayfa 188] olur. Birinci durumda, sahip olduğumdan 20 pound sterlin daha fazlasını elde eltim; ikinci durumda, alışverişten sonra, daha önce sahip olduğumdan 20 pound sterlin daha az kaldı elimde. Üstelik, kısa süre içinde anlarım ki, doğrudan gelirimden ödediğim ceketi, terziden değil bir aracıdan alsaydım [ödeyeceğim fiyattan -ç.] daha ucuz olmayacaktı.
Garnier, kârın tüketici tarafından ödendiğini sanıyor. Tüketici, metanın “değeri”ni öder; ve gerçi bu, kapitalist için bir kârı da içerir ama, gene de meta, eğer tüketici, onu kendi kişisel gereksinimi için küçük ölçekte ürettirmek üzere gelirini doğrudan emeğe harcasaydı, [ödeyecek olduğu miktardan -ç.] daha ucuza gelirdi. Burada açıkça görülüyor ki, sermayenin ne olduğu konusunda, Garnier’nin en ufak fikri yoktur.
Devam ediyor:
Garnier’nin son tümcesi, basmakalıp bir totolojidir. Üretken olan ve olmayan sınıflar arasındaki oranı, sermayeyle gelir arasındaki orana değil –daha doğrusu, sermaye ve gelir biçimleriyle harcanan mevcut metalar yığınına değil– ama (?) halkın geleneklerine ve alışkanlıklarına, sanayinin gelişme derecesine dayandırıyor. İşin aslında, kapitalist üretim, ilkin, sanayinin belli bir gelişme aşamasında ortaya çıkar.
Bonapartist bir senatör olarak Garnier, uşaklar ve hizmetçiler konusunda pek ateşli görünüyor: “Gelirden kaynaklanan paraların sermayeye dönüşmesine, aynı sayıda bireyden oluşan hiçbir sınıf, ev hizmetlilerinden daha fazla katkıda bulunmuyor.” (s. 181.)
Gerçekte, hiçbir sınıf küçük-burjuvaziye [onlardan-ç.] daha değersiz bir devşirmeler kesimi sağlayamaz. Garnier, Smith’in, “olanı-biteni böylesine bir bilgelikle gözlemiş bir insanın”, “zenginlerin çok düşüncesizce har vurup harman savurdukları gelirin kırıntılarını toparlamak için o zenginlere yakın duran bu aracıları” neden daha yüce tutmadığını anlamıyor, (agy, s. 182, 183.) Bu tümcenin içinde kendisi, “gelir” kırıntılarım “toparladığını” söylüyor. Ama bu gelir, neden oluşuyor? Üretken emekçinin, ödenmemiş emeğinden.
Garnier, Smith’e yönelttiği bu aşırı ölçüde değersiz polemiklerinden sonra, fizyokratlığa kayıyor ve tek üretken emeğin tarımsal emek olduğunu ilan ediyor! Peki neden? Çünkü “toplumda, bu emek çalışmaya başladığı anda bir eşdeğer olarak bile karşılığı bulunmayan, varolmayan başka bir değer, yeni bir değer yaratır; toprağın sahibine rant sağlayan da işte bu değerdir.” (agy, s. 184.)
Peki öyleyse üretken emek nedir? Bir artı-değer üreten, ücret olarak aldığı équivalent’ın [eşdeğerin] ötesinde une valeur nouvelle [yeni bir değer] üreten emek. Sermayenin emek karşılığı değişilmesinin, –belli bir emek miktarına eşit olan– belli bir değerdeki metanın, kendi değerinden daha fazla bir emek karşılığı değişilmesinden başka bir şey olmadığını ve “bu emek çalışmaya başladığı anda [sayfa 190] bir eşdeğer olarak bile karşılığı bulunmayan başka bir değer, yeni bir değer” yarattığını (Sarnier’nin anlayamayışında Smith’in hiç günahı yok. |VIII-358||
*
||IX-400| Mösyö Germain Garnier Paris’te 1796’da Abrégé élémentaire des principes de l’économie politique’i yayınladı. Ancak tarım üretkendir biçimindeki fizyokrat görüşün yanısıra (Garnier’nin Adam Smith’e yönelttiği polemikleri büyük ölçüde açıklayan) bir başka görüş daha vardır; daha açıkça belirtirsek, (“üretken-olmayan emekçiler”in kuvvetle temsil ettiği), tüketim, üretimin kaynağıdır ve üretimin hacmi, tüketimin hacmiyle ölçülür, görüşüdür bu. Üretken-olmayan emekçiler, yapay gereksinimleri karşılarlar ve maddi ürünleri tüketirler, böylece her bakımdan yararlıdırlar. Garnier, bu nedenle tutumluluğa karşı da bayrak açar. Önsözünün xiii. sayfasında şunu görürüz:
*
||XI-42l| Schmalz. Fizyokratların bu Alman rahim-artığı, Smith’in üretken emekle üretken-olmayan emek arasında yaptığı ayrımı eleştirirken (Almanca baskı 1818[de yayınlandı]) şöyle diyor:
[8.] Charles Ganilh
[Değişim ve Değişim-Değeri Konusundaki Merkantilist Yaklaşım.
Ödenmiş Her Emeğin Üretken Emek Kavramı İçinde Yeralması]
||VIII-358| Charles Ganilh’in Des systemes economie politique’i çok alt düzeyde ve yapay bir derleme. Birinci baskı Paris 1809, ikincisi 1821. (Alıntılar ikinciden.) Saçmalıkları doğrudan Garnier’yi hedef alıyor, onunla polemiğe giriyor.
(Principes d’économie politique’inde Canard, “zenginliği”, “gereksiz emeğin birikimi” [olarak] tanımlıyor.[67] Eğer emekçiyi emekçi olarak yaşatan emek gereksizdir deseydi tanım doğru olurdu.)
Mösyö Ganilh’in başlangıç noktası, işin abecesi olan bir olgudur; yani burjuva zenginliğin temel öğesi metadır, öyleyse zenginlik üretmek için emek, meta üretmelidir, kendini ya da ürününü satmalıdır, olgusu.
Zenginlik değişilebilir değerdir; değişilebilir bir değer üreten her emek ya da bir değişim-değerine sahip olarak bizzat kendisi, bu çerçevede zenginlik üretir. Ganilh’in çok derin bir merkantilist olduğunu gösterdiği tek sözcüğü genel emek sözcüğüdür. Bireylerin emeği ya da daha doğrusu bu emeğin ürünü, genel emek biçimini almalıdır. Ancak böylelikle bu değişim-değeridir, paradır. Gerçekte Ganilh, zenginlik paraya eşdeğerdir görüşüne geri gelmiş oluyor; gerçi artık yalnızca altına ve gümüşe değil, para demek olduğu ölçüde metanın kendisine eşdeğerdedir. “Ticari sistem ya. da genel emek değerlerinin değişimi” (agy, s. 98) diyor. Bu saçmadır. Ürün, varoluş biçimi olarak, genel emeğin cisimleşmesi olarak değerdir, “genel emeğin değeri” olarak değil; bu, değerin değerine eşdeğer olurdu. Biz gene de metanın, değer olarak ortaya çıkarıldığını ve hatta para biçimini aldığını, başkalaştığını düşünelim. Şimdi değişilebilir değerdir. Peki ama değeri ne kadardır? Tüm metalar değişilebilir değerdir. Bu açıdan, birbirlerinden farklı değildirler, iyi ama belli bir metanın değişim-değerini yapan şey nedir? Ganilh bu noktada, en acemi üstünkörülüğün ötesine geçemiyor. Daha fazla B, C, D, karşılığı değişildiği zaman, A’nın değişim-değeri daha büyüktür, vb..
Ganilh, Ricardo’dan ve ekonomistlerin çoğundan sözederken, onların sisteminin, tüm burjuva sistem gibi, değişim-değerine dayanmasına karşın, emeği, değişim dışında değerlendirdiğini söylerken haklıdır. Ama bunun nedeni yalnızca şudur: Onlar için, meta olarak ürünün biçimi, zaten kendini ifade ediyordu; dolayısıyla [sayfa 193] yalnızca değerin büyüklüğünü incelemişlerdir. Bireylerin ürünleri, de ğişimde, para biçimini alarak, kendilerini yalnızca genel emeğin ürünü biçiminde ortaya koyarlar. Aslında bu görelilik, ürünlerin, kendilerini, genel emeğin varlık biçimi olarak sunmaları gereğinden kaynaklanır; genel emeğe de ancak göreceli olarak, yalnızca toplumsal emeğin miktarca farklı ifadeleri olarak indirgenebilirler. Ama değer büyüklüklerini onlara, değişimin kendisi vermez. Değişimde, genel toplumsal emek olarak görünürler; ne genişlikte bir genel toplumsal emek olarak görünebilecekleri, kendilerini, ne genişlikte bir toplumsal emek olarak sunabileceklerine bağlıdır; yani karşılığında değişilebilecekleri metaların genişliğine ve dolayısıyla pazarın, ticaretin genişlemesine bağlıdır; değişim-değeri karşılığı olarak ifade edilebilecekleri metaların çeşidine bağlıdır. Örneğin, ortada yalnızca dört farklı üretim dalı olsaydı, dört üreticiden her biri, ürününün büyük bir bölümünü kendisi için üretirdi. Eğer binlerce [üretim dalı -ç.] varsa, o zaman [her bir -ç.] üretici, tüm ürününü meta olarak üretir. Tümüyle değişime girer. Ama Ganilh, merkantilistlerle birlikte, değer büyüklüğünün kendisinin değişimin eseri olduğunu sanıyor; oysa işin aslında ürünün, değişim sırasında aldığı şey, değer biçimi ya da meta biçimidir.
“Her bir kiinin herkes için çalışması dışlanırsa, kişiler ve halkların zengin olmayacağında gerçeklik vardır” (yani, kişinin emeğinin genel toplumsal emek biçimini alması [dışlanırsa -ç.] demek istiyor; çünkü, başka herhangi bir anlamda, bu saçmalık olurdu; çünkü genel toplumsal emek biçimi dışında, bir demir üreticisi herkes için çalışmaz, yalnızca demir tüketicileri için çalışır); “ve herkesin her bir kişi için” (eğer kullanım-değerlerini konuşuyorsak, bu da saçmadır; herkesin ürünü, istisnasız özel üründür ve her birey yalnızca belli bazı özel ürünlere gerek duyar; işte bu çerçevede bunun [“ve herkesin her bir kişi için” ifadesinin -ç.] anlamı, yalnızca, her bir özel ürünün, herkes için varolduğu bir biçim alır, demek olur; ve yalnızca bu biçimiyle varolur — özel bir ürün niteliğiyle başka her bir kişinin ürününden farklı olduğu için değil, ötekilerle özdeş olduğu için yalnızca bu biçimiyle varolur; yani meta üretimi temelinde varolduğu için toplumsal emek biçimiyle varolur.) (agy, s. 108.)
||361| Bu tanımdan –değişim-değeri, genel toplumsal emek olarak soyutlanmış birey emeğinin ifadesidir biçimindeki tanımdan– ötürü Ganilh, bir kez daha hamın hamı bir yaklaşıma saplanır: Değişim-değeri, meta A’nın, B, C, D, vb. metası karşılığında değişildiği orandır yaklaşımına saplanır. Eğer karşılığında çok miktarda B, C, D verilirse, A büyük bir değişim-değerine sahiptir; ama o zaman B, C, D karşılığında küçük bir A verilmiş olur. Zenginlik değişim-değerinden oluşur. Değişim-değeri, ürünlerinin birbiri karşısında değişildiği göreceli oranı içerir. Bu nedenle ürünlerin toplam miktarının herhangi bir değişim-değeri yoktur, çünkü herhangi bir şeye karşılık değişilmemektedir. Şu halde, zenginliği değişim-değerlerinden oluşan toplumun, herhangi bir zenginliği yoktur. Bundan çıkan sonuç, bizzat Ganilh’in de vardığı sonuçtur; yani “emeğin değişim-değerlerinden oluşan ulusal zenginlik” (s. 108) değişim-değeri olarak ne artabilir, ne azalabilir (bu yüzden de herhangi bir artı-değer olmaz); ve yalnızca bu değil, bunun yanısıra, [toplum -ç.] herhangi bir değişim-değerine ve öyleyse bir [sayfa 196] zenginliğe de sahip değildir, çünkü zenginlik yalnızca değişilebilir değerleri içerir.
Dahası var, toplam (değişim-değerlerinin toplumsal-toplamı), değişim-değerleri toplamı haline geldiği ölçüde, değişim-değeri olma niteliğini yitiriyor. A, B, C, D, E, F birbirleriyle değişildiği ölçüde değişim-değerine sahip. Ama bir kez değişilmeye görsünler, artık ondan sonra kendilerini satın alanların, tüketicilerinin ürünüdürler. El değiştiği zaman değişim-değeri olmaktan çıkıyorlar. Ve toplumun, değişilebilir değerlerden oluşan zenginliği de böylece yitip gidiyor. A’nm değeri göreli; B, C, vb. ile değişim ilişkisi. A + B daha az değişim-değerine sahip, çünkü onun değişim-değeri şimdi artık yalnızca C, D, E, F’ye göre var. Ama A, B, C, D, E, F toplamının hiçbir değişim-değeri yok, çünkü hiçbir göreliliği ifade etmiyor. Metaların toplamı, başka metalar karşılığında değişilmiyor. Bu nedenle de, değişim-değerlerinden oluşan toplum zenginliği, herhangi bir değişim-değerine sahip değil, sonuç olarak da zenginlik değil.
(Eğer Adam Smith’e göre, doğrudan sermaye karşılığı değişilen emek üretkense, o zaman, emeğe karşılık değişilen sermayeyi, biçiminden ayrı olarak, maddi tamamlayıcı parçaları bakımından da dikkate almamız gerekir. Sermaye, kendini gerekli geçim araçlarına, yani çoğunlukla metalara, maddi şeylere ayrıştırır. Emekçinin ücretinden devlete ve kiliseye ödemek zorunda olduğu şey, kendisine zorlanan hizmetler için bir kesintidir; eğitim için ödediği akıl almaz ölçüde azdır, ama ödediği zaman üretkendir, çünkü eğitim emek-gücü üretir; doktorlar, avukatlar, rahipler için ödediği kara bahtıdır; tüketim maliyetlerini (yemek pişirme, ev temizliği, hatta genel olarak onarımları) özellikle kendisi karşıladığı için, geriye emekçi ücretinin harcandığı, üretken-olmayan pek az çalışma kalır.)
Ganilh’in şu ifadesi, aşırı ölçüde karakteristiktir:
Ama bir hizmetçinin değerinin (üretim maliyetinin), üretken işçininkinden bir kat fazla olduğu varsayılsa bile, bir emekçinin üretkenliği ile (tıpkı bir makineninki gibi) değerinin, tamamen farklı şeyler olduğu, hatta birbiriyle ters orantılı bulunduğu bilinmelidir. Bir makinenin malolduğu değer, onun üretkenliğinde her zaman bir eksidir.
Her şeyden önce, üretken-olmayan bu tür emeğin maddi zenginlik oluşturmaya doğrudan katılmadığını itiraf ediyor. Smith de bundan fazlasını söylemiyor. Öte yandan, tam tersine, kendi itirafına göre, maddi değer yaratmadıkları ölçüde, maddi değer yarattıklarını kanıtlamaya çalışıyor.
Adam Smith’e karşı polemiğe girişenlerin tümü bir yandan, maddi üretime tepeden bakan bir tutum takmıyorlar, öte yandan, maddi olmayan üretimi –hatta uşaklarınki gibi hiç üretim yapmamayı– maddi üretim olarak haklı göstermeye çalışıyorlar. Net gelirin sahibi, bu geliri uşaklara, metreslere ya da böreğe, nereye harcarsa harcasın hiç farketmez. Fazlalığın ille de hizmetçiler tarafından tüketilmesi gerektiğini, eğer ürün değerinin ortadan cehennem olması istenmiyorsa, bizzat üretken emekçiler tarafından tüketilemeyecek olduğunu sanmak gülünçtür. Üretken-olmayan tüketicilerin gerekliliği görüşünü Malthus’ta da buluruz — fazlalık gens oisifs’in [aylak insanların] eline geçtiği zaman, gerçekte bu gerekirlilik gerçektir. |364||
[9. Net Gelir Konusunda Ganilh ve Ricardo’nun Görüşleri. Üretken
Nüfusu Azaltma Görüşünün Savunucusu Olarak Ganilh; Sermaye
Birikiminin ve Üretici Güçlerdeki Artışın Savunucusu Olarak Ricardo]
||364| Ganilh, Théorie de l’économie politique’inde (bilmediğim bir kitap) bir teori öne sürmüş olduğunu, daha sonraları Ricardo’nun ondan kopya çektiğini savlıyor.[68] Bu teori, zenginliğin brüt ürüne değil, net ürüne, bundan ötürü, kâr ve rant düzeyine bağlı olduğu teorisi. (Bu kesinlikle Ganilh’in buluşu değil; o yalnızca bu teoriyi ortaya koyuş biçimiyle kendisini ayırdediyor.)
Artı-değer (gerçek bir yarlık olarak), kendi özgün öğelerini yenileyen miktardaki ürünü aşan artı-üründe kendini ortaya koyar; özgün öğeler, ürünün üretim maliyetine giren ve —değişmeyen sermaye ile değişen sermaye birlikte— üretim için ortaya konan toplam sermayeye eşittir. Kapitalist üretimin amacı ürün değil, artı-değerdir. Emekçinin gerekli emek-zamanı ve dolayısıyla kendisine [sayfa 201] ödenen eşdeğer ürün, artı-değer ürettiği ölçüde, zorunludur. Aksi halde kapitalist için üretken değildir.
Artı-Değer, artı-değer oranı a/d’nin eşzamanlı gündelik emek sayısıyla ya da çalıştırılan emekçi sayısıyla, yani n ile çarpımına eşittir. Böylece A = a/d x n. Bu artı-değer, iki biçimde artırılabilir ya da azaltılabilir. Örneğin a/d/2xn eşittir 2a/dxn=2A. Burada A ||365| bir kat artmıştır, çünkü oran bir kat artmıştır; nedeni, a/(d/2), 2an/d demektir, yani iki kat a/d demektir. Ancak öte yandan a/d x 2n de 2an/d’ye yani 2A’ya eşittir. Değişen sermaye, D, tek günlük emeğin çalıştırılan işçi sayısıyla çarpımına eşittir. Eğer 800 emekçi çalıştırılıyorsa, her birinin maliyeti 1 pound ise o zaman D = 800 pounddur; 1 pound x 800, burada n = 800. Şu halde, eğer artı-değer 160 ise, oranı 160/1£x800=160/800=16/80=1/5=%20. Ancak artı-değerin kendisi 160/1£x800 x 800, yani A£/1£n x n olur.13
Belli bir emek-zamanı süresi içinde, bu artı-değer ancak üretkenlikteki bir artışla ya da belli bir üretkenlik düzeyinde, emek-zamanmı uzatarak artırılabilir.
Ancak bizi burada ilgilendiren şudur: 2A = a/d/2 x n ve 2A = a/d x 2n. . Eğer emekçilerin sayısı yarı yarıya azaltılsa, 2n yerine n olsa, ama onların her gün ortaya koyduğu artı-emek, daha öncekinin iki katı olsa, artı-değer (artı-değerin brüt miktarı) aynı kalır. Bu varsayımda, iki şey aynı kalmaktadır: birincisi üretilen toplam ürün miktarı; ikincisi toplam artı-ürün miktarı ya da net ürün. Ama şunlar değişir: birincisi değişen sermaye ya da döner sermayenin ücretlere harcanan parçası yarıya iner. Hammaddelerden oluşan değişmeyen sermaye parçası, eskisi kadar hammadde kullanılacağı için eskisine göre yarı sayıda işçi tarafından yapılıyorsa bile, değişmez, aynı kalır. Buna karşılık sabit sermayeden oluşan parça artar.
Ücretlere harcanan sermaye 300 pound idiyse (işçi başına 1 pound) şimdi 150 pound olur. Eğer hammaddelere harcanan 310 pound idiyse, şimdi gene 310 pounddur. Eğer makinelerin değeri, sermayenin geri kalan kısmına göre dört kat fazla idiyse, şimdi 1.600 pound olur.[69] Demek ki makineler on yılda aşmıyorsa, yıllık itibariyle ürüne giren makine parçası 160 pounddur. Daha önce aletler için harcanan yıllık sermayenin 40 pound olduğunu, yani şimdikinin [sayfa 202] 1/4’ü olduğunu varsayıyoruz. Şimdi bu dununda hesap şöyledir:
| Makine | Hammadde | Ücretler | Toplam | Artı-Değer | Kâr Oranı | Toplam Ürün | |
| Eski Sermaye | 40 | 310 | 300 | 650 | 150 ya da %50 |
%231/13 |
800 |
| Yeni Sermaye | 160 | 310 | 150 | 620 | 150 ya da %100 |
%246/31 |
770 |
Bu durumda kâr oranı artmıştır, çünkü toplam sermaye azalmıştır — ücretlere harcanan sermaye 150 pound düşmüştür, sabit sermayenin toplam değeri yalnızca 120 pound artmıştır, böylece toplam olarak, eskisinden 30 pound daha az harcanmıştır.
Ama geri kalan bu 30 pound aynı biçimde harcansaydı, yani 31/62 (ya da 1/2) hammaddeye, 16/62 makinelere ve 15/62 ücretlere arcansaydı sonuç şöyle olurdu:
| Makine | Hammadde | Ücretler | Artı-Değer |
| 7.14.6£ | 15£ | 7.5.6£ | 7.5.6£ |
| Ve ikisi birlikte: |
|
Makine |
Hammadde |
Ücretler |
Artı-Değer |
Kâr Oranı |
|
|
Yeni Sermaye |
167.14.6£ |
325£ |
157.5.6£ |
157.5 6£ |
%246/31 |
Harcanan toplam sermaye miktarı: eskisi gibi 650 pound. Toplam ürün 807.5.6 pound.
Ürünün toplam değeri artmış bulunuyor; harcanan sermayenin toplam değeri aynı kaldı; ve yalnızca değer değil, ama toplam ürün miktarı arttı; çünkü hammaddelere harcanan ek 15 pound ürüne dönüştü.
||366| [Ganilh’de şunu buluyoruz:]
Makine olmadan bir emekçinin kendi geçim araçlarını üretmek için 10 saate gereksinimi olursa ve makineyle yalnızca 6 saate gereksinirse, o zaman (12 saatlik bir çalışmayla), birinci durumda kendisi için 10 saat, kapitalist için 2 saat çalışması gerekir ve kapitalist, 12 saatlik toplam ürünün altıda-birini alır. Birinci durumda 10 işçi, 10 işçi için (100 saate eşit) ve kapitalist için de 20 [saat] ürün üreteceklerdir. 120 değerinden kapitalist altıda-birini ya da 20’yi alacaktır. İkinci durumda 5 işçi, 5 işçi için (30 saate eşit) bir ürün ve kapitalist için de 30 saat üreteceklerdir. 60 saatten kapitalist şimdi artık 30’unu yani yarısını alacaktır — eskisinden üç kat fazla. Toplam artı-değer de artmış olacaktır, yani 20’den 30’a 1/3 artacaktır. Ben 60 günün yarısını sahiplendiğim zaman, bu 120 günün, altıda-birini sahiplenmemden’üçte-bir daha fazladır.
Dahası, kapitalistin toplam üründen elde ettiği yarı, eskisine göre miktar olarak da daha fazladır. Çünkü şimdi 6 saat, eskiden 10 saatin ürettiği kadar ürün üretmektedir; 1 [saatte], [eski] 1 saatin 10/6’sı kadar, ya da 1 saatte l4/6 = 12/3 kadar. Böylece 30 artı-saat eski 30’un yaptığı kadar fazla ürün içerir 30 (1 + 2/3) = 30 + 60/3= 50. Eskiden 10 saatte üretilen miktarda ürün şimdi 6 saatte üretilmektedir, yani 30 —ya da 5 x 6— eskiden 5 x 10’un ürettiği kadar üretir.
Dolayısıyla, kapitalistin artı-değeri ve ayrıca artı-ürünü (eğer kendisi tüketirse ya da in natura [ürün olarak] tükettiği ölçüde) artar. Artı-değer, toplam ürün miktarı artırılmaksızm da artabilir. Çünkü, artı-değerin artışı demek, emekçinin, kendi geçim araçlarını eskisinden daha az zamanda üretebilmesi, bunun sonucu olarak onun tükettiği metaların değerinin düşmesi, daha az emek-zamanmı temsil etmesi ve bu nedenle de belli bir emeğin, örneğin 6 saat eşit emeğin eskisine göre, daha büyük miktarda kullanım-değerini temsil etmesi demektir. Emekçi eskisi gibi aynı miktar ürünü alır, ama o ürünün değeri, gündelik emek meyvesinin daha küçük bir parçasını ifade ettiği için, toplam ürünün de daha küçük bir parçasını oluşturur.
Ürünü, doğrudan ya da dolaylı olarak emekçinin tüketim [sayfa 204] araçlanın oluşturmaya katılmayan sanayi dallarında, üretken güçteki bir artış, gerçi bu sonucu vermeyebilir –çünkü bu dallarda artan ya da azalan üretkenlik zorunlu ve artı-emek arasındaki ilişkiyi etkilemez– ama her ne kadar kendi üretkenliklerindeki bir değişiklikten kaynaklanmadıysa da sonuç bu [ilk anılan -ç.] sanayiler için gene de aynı olur. Ürünlerinin göreli değeri, öteki metaların değerindeki düşmeyle aynı oranda (kuşkusuz kendi üretkenlikleri aynı kaldıysa) artar; sonuç olarak, bu ürünlerin oransal olarak daha küçük bir parçası, ya da emekçinin, o ürünlerin içinde somutlaşan emek-zamanınm daha küçük bir parçası, tıpkı eskisi gibi, ona aynı miktarda geçim araçları sağlar. Bu nedenle bu çalışma dallarındaki artı-değer de ötekiler gibi artar.
Peki ama, işinden olan beş emekçi ne olacak? Denecektir ki, [onların çıkarılmasıyla -ç.] sermaye de serbest kaldı; her biri (çalıştıkları 12 saat için) 10 saat[lik ücret -ç.] almaktaydı; yani tamamı 50 saat; bu daha önce beş emekçinin ücretlerini ödemekteydi [şimdi] ücretler — 6 saate düştüğü için 50/6 = 81/3 günlük emeği ödeyebilir. Bu nedenle şimdi serbest kalan 50 [saatlik] sermaye, işten çıkarılanlardan daha çok emekçiyi çalıştırabilir.
Ama bütün bir 50 saat eşdeğerinde sermaye serbest kalmadı. Hammaddenin, aynı emek-zamanı içinde kullanılan miktarındaki artış oranında ucuzladığını varsaysak bile –yani bu üretim dalında da aynı üretkenlik artışı olduğunu varsaysak bile– yeni makine giderleri gene yerli yerinde durmaktadır. Eğer bunun tam 50 saatlik emek maliyetinde olduğunu varsayarsak, işten çıkarılanlar kadar işçi çalıştırılması sözkonusu olmaz. Çünkü bu 50 saatlik emek 5 işçi için ücret olarak harcanmıştı. Ama 50 saatlik çalışmanın eşdeğeri, hem kâr, hem ücretler, ödenmiş ve ödenmemiş emek, her ikisi makinenin değerinde içerilmişti. Buna ek olarak değişmeyen sermaye makinenin değerine girer. Makine yapımcısı işçilerin [makineyi yapmış olanlar] sayısı, işten çıkarılanların sayısından azdır; ayrıca bunlar ||367| işten çıkarılanlarla aynı işçiler değildirler. Makine yapımında emekçiye olan daha fazla talep, olsa olsa, işçi sayısının gelecekteki dağılımını etkiler; emek piyasasına giren kuşağın daha büyük bir kısmı –eskisine göre daha büyük bir kısmı– bu sanayi koluna gelir. Bu, işten çıkarılmış olanları etkilemez. Ayrıca, bu işçilere olan yıllık talepteki artış makineye harcanan yeni sermayeye de eşit değildir. Makine, örneğin on yıl boyunca iş yapar. O makinenin yarattığı sürekli talep, bu nedenle yıllık olarak onun içerdiği ücretlerin 1/10’una eşittir. Buna on yıl boyunca gerekecek onarım işçileri için 1/10 ve gündelik, kömür, yakıt ve öteki ikincil malzemeler için de herhalde 2/10 daha eklemek gerekir. [sayfa 205]
<Eğer serbest kalan sermaye 60 saate eşit olsaydı, bu miktar, 0 zaman 10 saatlik artı-emeği ve yalnızca 50 saatlik gerekli emeği temsil ederdi. Öyleyse 60 saat daha önce ücretlere harcanıyor olsaydı ve 6 işçi çalıştırılsaydı, şimdi yalnızca 5 işçi çalıştırılabilirdi.>
<Belli bir sanayi kolunda, makine vb. aracılığıyla sağlanan üretkenlik artışının emek ve sermaye arasında ortaya çıkardığı kaydırmalar, her zaman, ileriye dönük, olabilirliklerdir. Başka deyişle, artış, yani sanayiye yeni işçilerin girişi farklı bir biçimde dağıtılır; herhalde, işe girenler, işten atılanların çocuklarıdır, kendileri değil. Onlar, uzun bir süre kendi eski mesleklerinde bitkisel yaşam sürdürürler, kendi gerekli emek-zamanları, toplumsal bakımdan gerekli-emek zamanından daha fazla olduğu ölçüde, olağanüstü güç koşullarda o mesleği sürdürürler; ya sadaka verenin eline bakan yoksullar haline gelirler ya da daha düşük düzeydeki emeğin çalıştırıldığı sanayi dallarında iş bulurlar.>
<Sadakaya muhtaç hale gelen bir yoksul, tıpkı bir kapitalist (rentier [rantiye]) gibi ülkenin gelirinden geçinir. Ürünün üretim maliyetlerine girmez ve sonuçta Mösyö Ganilh, onu, valeur echangeable’ın [değişilebilir değerin] bir temsilcisi sayar. Tıpkı cezaevinde beslenen bir suçlu gibi. “Üretken olmayan emekçiler”in geniş bir kısmı, devlet arpalıklarındakiler, vb., onlar yalnızca saygıdeğer yoksullardır.>
<Varsayalım ki, sanayide üretkenlik o kadar gelişmiştir ki, eskiden nüfusun üçte-ikisi doğrudan maddi üretimde çalışırken, şimdi bu oran üçte-bire inmiştir. Daha önce 2/3, 3/3 için geçim araçları üretiyordu; şimdi 3/3 için 1/3 üretiyor. Eskiden (emekçilerin gelirinden ayrı olarak) net gelir 1/3 idi, şimdi 2/3. [Sınıfsal] çelişkileri bir yana koyalım, şimdi ulus artık doğrudan üretim için zamanının 1/3’ünü kullanır, oysa eskiden 2/3’ünü gereksiniyordu. Eşit dağıtılırsa herkes [yani tüm nüfus] üretken olmayan çalışma ve boş vakit olarak 2/3 daha fazla zamana sahip olacak demektir. Ama kapitalist üretimde her şey çelişik görünür ve gerçekte de öyledir. Varsayımımız, nüfusun durağan olduğu anlamını taşımıyor. Çünkü 3/3 büyüyorsa, 1/3 de büyüyecektir; demek ki, miktar olarak ölçüldüğü zaman daha çok sayıda insan üretken işte çalıştırılıyor olabilecektir. Ama göreli olarak, toplam nüfusa oranlı olarak, her zaman, eskisine göre yüzde 50 daha az olacaktır. Nüfusun şu öteki üçte-ikisini, bir kısmıyla kâr ve rant sahipleri, bir kısmıyla (rekabet nedeniyle düşük ücret alan) üretken olmayan emekçiler oluşturur. İkinciler, birincilerin gelirlerini tüketmelerine yardım ederler ve bir eşdeğer karşılığında hizmet verirler — ya da üretken olmayan siyasal emekçiler gibi hizmetlerini onlara dayatırlar. Bu üretken [sayfa 206] olmayan işçilerin –uşaklar güruhu, askerler, denizciler, polis, alt kademedeki memurlar vb., metresler, seyisler, palyaçolar, jongleure |hokkabazlar] dışında– genel olarak eski üretken olmayan işçilere göre daha üst düzeyde bir kültür sahibi olacakları ve özellikle düşük ücret alan sanatçıların, müzisyenlerin, hukukçuların, doktorların, araştırmacıların, okul müdürlerinin, mucitlerin, vb. sayıca artmış olacağı varsayılabilir.
Üretken sınıf içinde de ticari middlemen’in [aracıların], ama özellikle makine yapımında, demiryolu yapımında, madencilik ve kazı işlerinde iş yapanların sayısı artacaktır; dahası, tarımda besicilik işinde çalışan emekçilerin sayısı artacaktır, yapay gübre için kimyasal madde ve mineral üretenlerin vb. sayısı da öyle. Bundan da öte, sanayi için hammadde üreten çiftçilerin sayısında gıda üretenlere oranla artış olacaktır; ve kesim hayvanları için yem sağlayanların sayısı da gene halk için gıda üretenlere göre artacaktır. Değişmeyen sermaye büyüdükçe, onun üretiminde çalışan toplam emeğin oransal miktarı da artar. Bununla birlikte [nüfusun] doğrudan tüketim maddesi üreten bölümü, sayıca azalmakla birlikte ||368| eskisine göre daha fazla ürün üretir. Bu emek daha üretkendir. Bu arada bireysel sermayede, değişmeyen sermaye parçasına göre değişen parçasındaki düşüş, kendini, ücretlere harcanan sermaye parçasının azalması biçiminde ortaya koyar; toplam sermaye açısından ise —kendini yeniden-üretmesinde– bu durum ister istemez toplam emeğin, ürün üretiminde çalışanlara göre, göreli olarak daha büyük bir parçasının üretim araçları üretiminde, yani makinelerin (haberleşme ve ulaşım araçları ve yapılar dahil) ve ikincil malzemelerin (kömür, gaz, petrol, yağ, deri kuşaklar, vb.) ve sınai ürünler için hammadde oluşturan bitkilerin yeniden-üretiminde çalışması sonucunu verir. İmalat sanayisinde çalışan işçilere göre, tarım işçileri sayıca azalır. Ve son olarak lüks maddelerde emekçi sayısı artacaktır, çünkü daha yüksek gelir, daha lüks maddeleri tüketecektir.>
<Değişen sermaye gelire ayrışır; birinci olarak ücretlere, ikinci olarak kâra. Öyleyse, eğer sermaye, gelirin karşıtı olarak düşünülürse, değişmeyen sermaye, tam anlamıyla sermaye demektir: toplam ürünün, üretime ait olan ve kimse tarafından bireysel olarak (çift hayvanları dışında) tüketilmeksizin üretim maliyetine giren parçası. Bu parça, tümüyle kâr ve ücretlerden kaynaklanmış olabilir. Son çözümlemede, yalnızca bunlardan asla kaynaklanamaz; emeğin ürünüdür, ancak emek aracının kendisini gelir olarak gören emeğin ürünüdür, yabanılın yay yapması gibi. Ancak bir kez değişmeyen sermayeye aktarıldıktan sonra, ürünün bu parçası, her ne kadar onun ürünü ücret ve kâr bırakıyorsa da kendisi artık [sayfa 207] ücretlerle kâra ayrışmaz. Ürünün bir kısmı, bu parçaya aittir. Ondan sonra sırayla gelen her ürün bu geçmiş emeğin ve o andaki emeğin ürünüdür. Bir sonraki üretime, eğer toplam ürünün bir parçası üretime geri döndürülürse devam edilebilir. Üretim, değişmeyen sermayeyi, in natura [ürün olarak] yenilemelidir. Eğer daha üretken duruma gelirse, ürünü yeniler, ama değerini değil; değeri, [artan üretkenliğin -ç.] sonucu olarak azaltır. Eğer daha az üretken hale gelirse, ürünün değerini artırır. Birinci durumda, toplam üründen geçmiş emeğin çekip aldığı parça azalır; ikinci durumda artar. Birinci durumda canlı emek daha üretken hale gelir, ikinci durumda daha az üretken.>
<Değişmeyen sermayenin maliyetini azaltan öğeler arasında geliştirilmiş hammaddeler de yeralır. Örneğin, göreli fire miktarını tümden hesap dışı tutarak, iyi ve kötü ham pamuktan aynı süre içinde aynı miktarda iplik eğirmek olanaklı değildir, vb.. Tohumluğun vb. önemi buradan gelir.>
<Bir örnek olarak, bir imalatçının, eski değişmeyen sermayesinin bir bölümünü bizzat ürettiği ya da daha önce değişmeyen sermaye olarak hammaddenin, onun üretim alanı dışında, bir ikinci aşamadan geçtiği ve şimdi imalatçının kendisinin, bu hammaddeye ikinci biçimini verdiği kombinasyon — bu, daha önce gösterildiği üzere,14 her zaman kâr yoğunlaşmasına varır. Birinci duruma bir örnek: Eğirmeyle dokunanın ilintilendirilmesi. İkinciye örnek: Daha önce çok sayıda girişimci ve işletme sahibi arasında bölünmüş olan demir üretimi sürecinin tamamen Birminghamlı maden sahiplerince devralınması.>
*
Ganilh sözü sürdürüyor:Son tümce şöyle söylenseydi doğru olurdu: Bir ulusun toplam geliri, brüt ürününün, yani her sanayi dalında üretim araçlarını yenileyen parçası çıktıktan sonra, gelir olarak üreticiler arasında dağıtılan tüm ürünlerin brüt değerinden oluşur. Ama böyle söylendiği zaman da tümce kendini yadsımış olur.
Say sözü sürdürüyor:
Ganilih burada da esas noktayı kaçırıyor. Ekonomistler, imalatçıları yalnızca ücretliler sınıfı olarak görürken yanılıyorlardı. Onları Ricardo’dan ayıran budur. Ayrıca, ücretlilerin tükettikleri kadar ürettiklerini düşünürken de yanılıyorlardı. Ricardo’nun onların görüşüne karşıt olarak çok iyi bildiği şey, doğru görüş şu: net ürünü üretenler onlardır; üretiyorlar, çünkü, tüketimleri, yani ücretleri, çalıştıkları süreye eşit değil, ama bu ücreti üretmek için harcadıkları emek-zamamna eşit; yani üründen, yalnızca kendi zorunlu tüketimlerine eşit bir pay alıyorlar ya da kendi ürünlerinden yalnızca zorunlu tüketimlerine eşdeğer olacak kadarını alıyorlar. Ekonomistler tüm sanayi sınıfının (patronlar ve işçiler) bu durumda olduğumu kabul ediyorlardı. Onlar, yalnızca rantın, ücretler üzerinde bir fazlalık karakterinde olduğunu, bu yüzden de yalnızca rantın zenginlik olduğunu düşünüyorlardı. Ama Ricardo, bu fazlayı kârın ve rantın oluşturduğunu ye dolayısıyla tek zenginliği onların oluşturduğunu söylerken, fizyokratlardan ayrılmasına karşın, yalnızca net ürünün içinde artı-değerin varolduğu ürünün ulusal zenginliği oluşturduğu düşüncesinde fizyokratlarla görüş birliği yapmış oluyor; oysa bu fazlanın yapısını onlardan daha iyi kavramıştır. Onun gözünde de bu fazla, ücretleri aşan gelirin bir parçasıdır. Onu [sayfa 210] Ekonomistlerden ayırdeden şey, net ürünü açıklayış biçimi değil, ücretleri açıklayış biçimidir; Ekonomistler kârları da yanlış bir biçimde ücretler kategorisine koyarlar.
Say ayrıca, Ricardo’ya karşıt olarak şunu da söylüyor:
Burada dikkat edilmesi gereken ilk nokta şu: Ricardo, net gelir ya da net ürün derken, toplam ürünün üretim aracı olarak, hammadde ya da araç-gereç olarak yenilenmesi için gereken parçanın üstündeki fazlayı kastetmiyor. Tam tersine, o da brüt ürünün brüt gelir olduğu yolundaki yanlış görüşü paylaşıyor. Net ürün ve net gelir derken, artı-değeri, toplam gelirin ücretlerin, yani emekçilerin gelirlerini oluşturan bölümünün üstündeki fazlayı kastediyor. Ne var ki, emekçinin bu geliri, değişen sermayeye, yani onun kendisinin tükettiği üretiminin parçası olarak sürekli tükettiği ve sürekli yeniden-ürettiği döner sermaye parçasına eşittir.
Eğer Ricardo kapitalistleri bütün bütün yararsız saymıyorsa yani onları üretimin etkeni olarak görüyorsa ve bunun sonucu olarak kârlarının bir kısmını ücretlere indirgiyorsa, onların gelirinin bir bölümünü net gelirden kesmek ve bütün bu kişilerin ancak, kârlarının olabilen en küçük parçası ücretlerini oluşturduğu ölçüde zenginliğe katkıda bulunduklarını ilan etmek zorundadır. Her ne ise, üretim etkeni olarak zamanlarının en azından bir bölümü, fixture [oluşturan öğe] gibi, üretime aittir. Ve bu ölçüde toplumun ya da devletin başka amaçları için kullanılamazlar. Üretimin yöneticileri olma görevleri, onlara ne ölçüde serbest zaman bırakırsa, kârları, ücretlerinden o kadar bağımsızlaşır. Bunların tersine, yalnızca faizle geçinen kapitalistler ve rantla geçinen toprak sahipleri, kişi olarak bütün bütün [toplumun ve devletin] emrindedirler ve gelirlerinin hiçbir parçası –yalnızca o değerli kendilerini yeniden-üretmek için kullanılan parça dışında– üretimin maliyetine girmez. Keşke Ricardo, devletin yararı uğruna, rantın (saf net gelir) kâr aleyhine büyümesini de dilemiş olsaydı; ama hiç bu görüşte değil. Ve neden olmasın? Çünkü sermaye birikimini köstekler [ya da] üretken emekçiler aleyhine üretken olmayan emekçilerin sayısını artırır — ki bu da bir ölçüye kadar aynı şey demektir.
Ricardo, Adam Smith’in üretken emekle üretken-olmayan emek arasında ayrım yapma görüşünü, üretken emeğin doğrudan sermayeye, üretken-olmayan emeğin ise gelire karşılık değişildiği görüşünü paylaşır. Ama Smith’in üretken emekçilere karşı beslediği şefkati ve onlar hakkındaki yanılsamasını paylaşmıyor. Üretken [sayfa 212] emekçi olmak bir talihsizlik. Üretken emekçi, başkası için üreten emekçidir. Varlığı yalnızca, başkalarının zenginliği için üretimin bir aracı olarak anlam taşıyor. Bundan ötürü, eğer başkaları için aynı miktarda zenginlik daha az sayıda üretken emekçi tarafından yaratılabiliyorsa, o zaman bu üretken işçilerin hakkından gelmek doğrudur. Vos, non vobis.17 Ama yeri gelmişken söyleyelim, Ricardo, bu hakkından gelme işini, Ganilh’in anladığı gibi –yani salt üretken emekçilerin hakkından gelerek gelirin artacağını ve eskiden değişen sermaye olarak (yani ücretler biçiminde) tüketilenin o zaman gelir olarak tüketilebileceğini– anlamaz. Üretken işçi sayısının azalmasıyla birlikte, işten çıkarılanların bizzat üretip bizzat tükettikleri ürün –eşdeğerleri– miktarı da ortadan kalkar. Ricardo, Ganilh’in tersine, eskisi kadar, aynı miktarda ürün üretildiğini kabul etmez; aynı miktarda net ürün üretildiğini kabul eder. Eğer emekçiler 200 tükettilerse ve fazlaları 100 idiyse, toplam ürün 300, ve fazla üçte-bir = 100’dür. Eğer emekçiler 100 tüketir ve fazlaları, eskisi gibi gene 100 ise, toplam ürün 200 ve fazla yarım = 100’dür. Toplam ürün üçte-bir ölçüsünde, işten çıkarılan 100 işçinin tükettiği ürün miktarınca düşmüş ve net ürün ||372| aynı kalmıştır; çünkü 200/2 = 300/3’tür. Bu nedenle Ricardo açısından, brüt ürün miktarı önemli değildir; yeter ki, brüt ürünün net ürünü oluşturan parçası aynı kalsın ya da artsın, ama azalmasın. O nedenle şöyle der:[73]
Bir yandan, metaların üretimi için gerekli emek-zamanını yok denecek bir en aza ve dolayısıyla ürün miktarıyla ilintili olarak üretken nüfusun sayısını indirmek, sermayenin eğilimidir; ancak öte; yandan, [kapitalist üretim biçimi -ç.] biriktirme, kârı sermayeye dönüştürme, başkalarının olabilen en çok miktardaki emeğini sahiplenme biçimindeki karşıt eğilimi de içinde taşır. Gerekli emeğin normunu indirmeye, ama o normda, olabilecek en çok sayıda üretken emeği çalıştırmaya gayret eder. Ürünlerin nüfusa oram, bunda pek fark yaratmaz. Buğday ve pamuk, şarap, elmas vb. karşılığında değişilebilir ||378| ya da emekçiler, (tüketilebilir) Ürünlere (demiryolu yapımı vb. gibi) doğrudan hiçbir şey katmayan üretken çalışmada kullanılabilir.
Eğer bir buluş sonucu, bir kapitalist, daha önce 20.000 pound kullandığı işinde, şimdi 10.000 pound yeterli olduğu için, o kadar kullanırsa ve bu miktar %10 yerine %20 getirirse, yani daha önce 20.000 poundun getirdiği kadar getirirse, bu onun 10.000 poundu eskisi gibi sermaye olarak kullanmak yerine, gelir olarak harcamasını gerektirmez. (Gerçekte, yalnızca devlet borçları konusunda, sermayenin doğrudan gelire dönüşmesinden sözedebiliriz.) Parasını başka yere yatırabilir; ve ek olarak, kârının bir bölümünü de sermayeleştirebilir.
Gerçek yaşamdaki karşıtlığın aynısını, ekonomistler (bir bakıma Ricardo da dahil) arasında da görürüz. Makine, işçileri yerinden eder ve net geliri (özellikle Ricardo’nun burada her zaman net gelir dediği şeyi — içinde gelirin tüketildiği ürün miktarım) artırır; emekçilerin sayısını azaltır, ürünü artırır (ki bu ürünlerin bir bölümü üretken olmayan emekçiler tarafından tüketilir, bir bölümü yurtdışında değişime girer, vb.). Demek bu arzulanır bir şey. Ama hayır. Bu durumda, makinenin, emekçileri ekmeğinden etmediği gösterilmelidir. Peki bu nasıl gösterilecek? Bir şok (ki, herhalde, doğrudan etkisi altında kalan nüfus kesimi ona herhangi bir direnç gösterememiştir) etkisinden sonra, makinenin yeniden, onun işe sokulmasından öncesine göre, daha çok insanı çalıştıracağı — ve bir kez daha “üretken emekçiler”in sayısını artıracağı ve eski oransızlığı düzelteceği gerçeğiyle gösterilecektir.
Gerçekte olan budur. Ve emeğin giderek artan üretkenliğine karşın, örneğin eğer, sermaye eşzamanlı olarak yoğunlaştırılırsa, emekçi nüfus, kendisiyle birlikte büyüyen ve daha hızlı büyüyen ürüne oranla değil ama, [toplam nüfusa] oranla sürekli büyüyebilir ve üretken sınıfları oluşturanların eski parçaları giderek proletaryanın [sayfa 215] saflarına katılır. Küçük bir kısmı da orta sınıfa yükselir. Ancak üretken olmayan sınıflar, kullanılabilir yeterince gıda bulun maması için gerekeni yaparlar. Kârın sürekli olarak yeniden sermayeye dönüştürülmesi, aynı döngüyü, her zaman daha geniş bir temelde yineler.
Ve Ricardo’nun birikime gösterdiği özen, birikimin aracı olarak ateşli bir hayranlık beslediği net kâra gösterdiği özenden bile fazladır. Emekçilere verdiği çelişik öğütlerle avundurucu ifadeleri de bundan ileri gelir. Sermaye birikimine en çok ilgi duyanlar onlardır, çünkü işçilere olan talep gerçekte buna bağlıdır. Eğer bu talep artarsa, emeğin fiyatı da artar. Bu nedenle işçilerin kendileri ücretlerin indirilmesini istemelidirler; öyle ki, onlardan çekilen ek-fazla, sermaye tarafından süzülerek bir kez daha, yeni emek ve ücret artışı için onlara geri döndürülsün. Ne var ki, bu ücret artışı kötüdür, çünkü birikimi engeller. Bir yandan çocuk yapmamalıdırlar. Bu emek arzında bir düşüşe yolaçar ve böylece emeğin fiyatı artar. Ama bu artış, birikim hızını azaltır ve onlara olan talep de azalır ve emeğin fiyatını aşağı çeker. Hatta sermaye, emek arzının azalışından daha hızlı biçimde ve onunla birlikte azalır. Eğer çocuk yaparlarsa, o zaman kendi arzlarını artırmış olurlar ve emeğin fiyatını düşürürler; böylece kâr oranı artar ve onunla birlikte sermaye birikimi. Ama emekçi nüfus, sermayenin birikim hızıyla aynı derecede artmalıdır; başka deyişle, emekçi nüfus tam da kapitalistin gereksindiği sayıda orada hazır olmalıdır — ki zaten o da bunu yapıyor.
Mösyö Ganilh, net ürün için beslediği saygıda pek de o kadar tutarlı değil. Say’den şu alıntıyı yapıyor:
Sanki ücretin büyüklüğü yalnızca emekçinin üretkenliğine bağlıymış da belli bir üretkenlikte, ürünün emekçiyle patron arasında bölüşümüne bağlı değilmiş gibi.
Mösyö Ganilh dilinin altındaki baklayı şu paragrafta çıkarıyor:
[10.] Gelirin ve Sermayenin Değişimi [Toplam Yıllık Ürün Miktarının
Yenilenmesi: (a) Gelirin Gelir ile Değişimi; (b) Gelirin Sermaye ile
Değişimi; (c) Sermayenin Sermaye ile Değişimi]
{Ayırdedilecek: 1. Gelirin yeni sermayeye dönüştürülen parçası; yani kârın yeniden sermayeye katılan parçası. Bunu, burada tamamen konu dışında bırakıyoruz — birikim kesimine aittir. 2. Üretim sırasında tüketilen sermaye ile değişilen gelir; böylelikle, bu [sayfa 217] değişim sonucu yeni bir sermaye oluşturulmadı, ama eski sermaye yerine geri kondu— tek sözcükle eski sermaye korundu. Bu çerçevede, şimdiki araştırmamızda, yeni sermayeye dönüştürülen gelir parçası sıfıra eşit oluyor; konuyu, sanki gelirin tümü ya gelirmiş ya tüketilen sermayeymiş gibi ele alabiliriz.
Bu durumda yıllık ürünün tamamı iki parçaya bölünüyor: Bir parça gelir olarak tüketiliyor, öteki parça, tüketilen değişmeyen sermayeyi, in natura [ürün olarak] yeniliyor.
Örneğin keten bezi üreticileri, ürünlerinin –keten bezinin– ücretler ve kârlarını temsil eden parçasını, yani gelirlerinin bir bölümünü, çiftçilerin kâr ve ücretlerinin bir bölümünü temsil eden ||380| tahılla değiştikleri zaman, gelir, gelirle değişilmiş olur. Burada keten beziyle tahıl değişilmiştir; bu iki ürün de bireysel tüketime girmektedir — keten bezi biçimindeki gelir, tahıl biçimindeki gelirle değişilmiştir. Bunda kesinlikle hiçbir güçlük yok. Eğer tüketilebilen ürünler, gereksinime uygun oranlarda üretilirse — ki kuşkusuz bu, aynı zamanda, onların üretimi için gereken toplumsal emek oranlarının da gereken oranlara uygun dağıtılmış olduğu anlamına gelir (kuşkusuz durum hiçbir zaman böyle olmaz; sürekli sapmalar, oran dengesizlikleri ortaya çıkar ve bunlar ayarlanır; ama bu öyledir ki, sürekli ayarlama hareketi, sürekli bir oran dengesizliği olduğu varsayımına dayanır), evet, tüketilebilen ürünler, gereksinime uygun oranlarda üretilirse, o zaman, örneğin keten bezi biçimindeki gelir, bir tüketim maddesi olarak tam gereksinilen miktarda mevcut demektir; bu çerçevede başka üreticilerin tüketim maddeleriyle değişilir. Keten bezi üreticisinin, tahıl, vb. olarak tükettiğini, çiftçiler ve başkaları keten bezi olarak tüketir. Keten bezi üreticisinin başka metalar (tüketim maddeleri) karşılığında değiştiği gelirini temsil eden ürün parçası değişimde, öteki metaların üreticileri tarafından bir tüketim maddesi olarak alınmıştır. Başkalarının ürününden onun tükettiğini, başkaları onun ürününden tüketir.
Geçerken şunu belirtmeli ki, herhangi bir ürün için, toplumsal bakımdan gerekli olandan daha fazla gerekli emek-zamanı istihdam edilmemesi –başka deyişle, bu ürünün üretimi için ortalama olarak gerekenden daha fazla emek harcanmaması– olgusu, gerekli emek-zamanının en az miktarını sürekli olarak indiren kapitalist üretimin sonucudur. Ama bunu yapabilmek için sürekli olarak artan ölçeklerde üretmek zorundadır.
Eğer 1 yarda keten bezi 1 saate maloluyorsa ve bu da o toplumun 1 yarda keten bezi gereksinimini karşılamak üzere harcaması gerekli emek-zamanı ise, bundan, diyelim 12 milyon yarda [sayfa 218] üretildiyse –yani 12 milyon emek saati ya da aynı şey demek olan 1 milyon işgünü– bir milyon emekçinin keten bezi dokumacısı olarak çalıştırıldığı toplumun, böyle bir emek-zamanını, “zorunlu olarak” keten bezi dokumacılığında çalıştırma [gereğini duyduğu] anlamı hiçbir zaman çıkmaz. Eğer gerekli emek-zamanı belliyse ve dolayısıyla bir günde üretilebilecek keten bezi miktarı biliniyorsa, soru, böyle kaç günün, keten bezi üretiminde kullanılacağı sorusudur. Belli bir ürünün tümü için, diyelim bir yılda kullanılan emek-zamanı, falanca kullanım-değerinin belli miktarının –örneğin 1 yarda keten bezi (diyelim 1 günlük emeğe eşit olsun)– toplam olarak kullanılan işgünü sayısıyla çarpımına eşittir. Gerçi ürünün her bir parçası, üretimi için gereken kadar emek-zamanını içeriyor olabilir ya da kullanılan emek-zamanının her parçası, toplam ürünün o parçaya denk düşen bölümünü üretmek için gerekli olmuş olabilir, ama gene de belli bir üretim dalında kullanılan toplam emek-zamanı miktarı, toplam toplumsal emeğe göre, doğru oranın altında ya da üstünde belirebilir.
Bu noktadan, gerekli emek-zamanı bir başka anlam kazanır. Soru, gerekli emek-zamanının çeşitli üretim dalları arasında ne miktarlarda dağıtıldığı sorusudur. Bu dağılımı rekabet, hem sürekli olarak düzene sokar, hem sürekli olarak o düzeni bozar. Eğer bir üretim alanında çok fazla miktarda emek-zamanı kullanılmış ise, sanki doğru miktar kullanılmış gibi bir eşdeğer ödenir. Toplam ürün –başka deyişle toplam ürünün değeri– bu durumda içerdiği emek-zamanına eşit değildir, ama, toplam ürün öteki alanlardaki üretime göre orantılı olsaydı, ne kadar emek-zamanı kullanılacak idiyse, işte toplam o doğru oranlı emek-zamanına eşittir. Ama toplam ürünün fiyatı değerinin altına ne ölçüde düşerse, her bir parçasının fiyatı da o ölçüde düşer. Eğer 4.000 yarda keten bezi yerine 6.000 yarda üretildiyse ve eğer 6,000 yardanın değeri 12.000 şilin ise, ürün 8.000 şiline satılır. Her bir yardanın fiyatı, 2 yerine I1/3 şilin olur — değerinin üçte-bir altında. Bu bakımdan, bir yardayı üretmek için 1/3 daha fazla emek kullanılmış gibi olur. Metanın kullanım-değeri taşıdığı varsayılırsa, fiyatının, değerinin altına düşmesi, her ne kadar ürünün her bir parçası yalnızca toplumsal bakımdan gerekli emek-zamanına malolduysa da (burada üretim koşullarının değişmediği varsayılıyor) bu üretim dalında fuzuli –gereğinden fazla– toplam toplumsal emek harcanmış olduğunu gösterir.
Üretim koşullarının değişmesi sonucu, metanın göreli değerinin düşmesi, tamamen farklı bir şeydir; ||38l| pazarda bulunan şu keten bezi 2 şiline malolmuştur, örneğin 1 günlük emeğe eşittir. Ama her gün 1 şiline yeniden-üretilebilir. Değer, üretici bireyin [sayfa 219] kullandığı emek-zamanına göre değil de toplumsal bakımdan gerekli emek-zamanına göre belirlendiği için, üreticinin bir yarda bezi üretmek için harcadığı bir gün, şimdi yalnızca toplumsal bakımdan belirlenen günün yarısı kadardır. Bir yardasının fiyatının 2 şilinden 1 şiline –yani fiyatın, ona malolan değerin altına– düşmesi, yalnızca üretimin koşullarında, yani gerekli emek-zamanının kendisinde değişiklik olduğunu gösterir. Öte yandan, keten bezinin üretim maliyeti aynı kalırken –paranın malzemesi olan altın dışındaki, ya da hatta buğday, bakır vb. gibi, kısacası keten bezini oluşturan tamamlayıcı parçalar arasında yeralmayan mallar dışındaki– tüm öteki mallarınki artarsa, o zaman, bir yarda keten bezi, eskisi gibi gene 2 şiline eşit olacaktı. Keten bezinin fiyatı düşmeyecek, ama buğday, bakır vb. ile ifade edilen göreli değeri düşecekti.
Tüketimlik metalar üreten bir üretim dalındaki gelirin, bir başka üretim dalının gelirini tüketmeye harcanan parçasıyla ilgili olarak, (üretim doğru oranda tutulduğu sürece) talep, kendi arzına eşittir denebilir. Sanki her üretim dalı, kendi gelirinin o parçasını tüketmiş gibidir. Burada metanın yalnızca biçimsel bir başkalaşımı sözkonusudur: M–P–M’. Keten bezi – Para – Buğday.
Burada birbiriyle değişilen metaların her ikisi de yıl içindeki yeni katma-emeğin bir bölümünü temsil ediyor. Ama her şeyden önce, apaçık ortada olan şu ki, –iki üreticinin, kendi ürünlerinde geliri temsil eden parçayı, birbirinin ürününü alarak tükettikleri– bu değişim, ancak tüketimlik maddeler, doğrudan bireysel tüketime giden maddeler ve dolayısıyla gelirin gelir olarak tüketilebileceği maddeler üreten üretim dalları arasında gerçekleşir. İkincisi, şu da çok açık: Ürünlerin değişiminin yalnızca bu bölümü ile ilgili olarak, üreticinin arzı, tüketmek istediği öteki ürünlere dönük talebine eşittir. Gerçekte burada sözkonusu olan, yalnızca basit bir meta değişimidir. Üretici, kendi geçim araçlarını bizzat üretmek yerine, kendisinin geçim araçlarını üreten bir başkasının geçim araçlarını üretir. Burada gelirin sermayeyle herhangi bir ilişkisi sözkonusu değildir. Tüketimlik malların bir biçimindeki gelir, tüketimlik malların farklı bir biçimindeki gelirle değişilmekte ve sonuç olarak, tüketimlik maddeler, tüketimlik maddelerle değişilmiş olmaktadır. Değişim sürecini belirleyen şey, iki durumda da gelir olmaları değil, iki durumda da tüketimlik mallar olmalarıdır. Onların gelir olarak biçimsel belirlenimleri, burada hiçbir rol oynamaz. Bu, birbiriyle [sayfa 220] değişilebilen metaların, her ikisi de bireysel tüketime giden metaların kullanım-değerinde kendini gösterir; ama o zaman da tüketimlik maddelerin bir kısmının, tüketim maddelerinin bir başka kısmıyla değişilmesinden daha fazla bir anlam ifade etmez.
Gelirin biçimi, ancak sermayenin biçimiyle karşı karşıya geldiği yerlerde araya girer ya da kendini belli eder. Ama o durumda bile, Say’nin ve öteki sıradan ekonomistlerin öne sürdükleri sav, yani eğer A, kendi keten bezini –yani kendi keten bezinin gelir olarak tüketmek istediği bölümünü–, B, C vb. çok az buğday, et vb. ürettiği için, satamadığı ya da daha düşük fiyattan sattığı savı doğru değildir. Bunları yeter miktarda üretmemiş oldukları için olabilir. Ama A çok fazla keten bezi ürettiği için de olabilir. Çünkü B, C vb., A’nın keten bezini satın almak üzere yeter miktarda buğdaya vb. sahip oldukları halde gene de satın almıyorlarsa, bu, yalnızca belli bir miktar keten bezi tükettikleri içindir. Ya da A, onların toplam olarak giysi malzemesine harcayabilecekleri gelir parçasından daha fazla keten bezi ürettiği için de olabilir — yani, mutlak olarak, herkes kendi ürününün yalnızca belli bir parçasını gelir olarak harcayabilir; ve A’nın keten bezi üretimi, varolan toplam gelirden daha büyük bir geliri varsaymış olabilir. Bu çerçevede, sorun, yalnızca gelirin gelirle değişilmesiyken, bu değişimin, yalnızca gereksinimleri karşılamak için olduğunu, değişim-değerindeki gibi miktarla ilgili olmadığını unutarak, istenen şeyin, ürünün kullanım-değeri olmadığını, ama bu kullanım-değerinin miktarı olduğunu savlamak gülünçtür.
Bununla birlikte, herkes, bir malın büyük bir miktarını, küçük bir miktarına yeğler. Eğer bunun güçlüğü gidereceği sanılıyorsa ||382| o zaman, keten bezi üreticisinin, öteki tüketim maddelerine karşılık olarak keten bezini değişmek varken, bunları en masse [yığın halinde] yığdığını ve fazla keten bezindeki gelirinin bir bölümünü kullanmak için basit bir yolu seçmediğini anlamak kesinlikle olanaklı değildir. Gelirini, keten bezi biçiminden başka biçimlere niye dönüştürür? Çünkü keten bezi gereksinimi dışındaki başka türlü gereksinimlerini karşılamak zorundadır. Kendisi, keten bezinin neden yalnızca belli bir miktarını tüketir? Çünkü onun için, keton bezinin ancak belli bir miktarı kullanım-değerine sahiptir. Aynı şey B, C vb. için de geçerlidir. Eğer B şarap, C kitap ve D ayna satıyorsa, her biri gelirinin fazlasını keten bezi yerine, kendi ürünü –şarap, kitap, ayna– türünden tüketmeyi yeğleyebilir. Demek ki, çok az şarap, kitap ve ayna üretildiği için, A’nın keten bezi biçimindeki gelirini şaraba, kitaba ve aynaya zorunlu olarak dönüştüremediği (ya da değerinden dönüştüremediği) söylenemez. [sayfa 221] Ancak daha da gülüncü, gelirin gelirle bu değişimini –metaların değişiminin bu türünü– meta değişiminin tamamı diye ileri sürmektir.
Şimdi, böylelikle ürünün bir bölümünü elden çıkarmış oluyoruz. Tüketimlik ürünlerin bir bölümü, bu ürünlerin üreticileri arasında el değiştiriyor. Her biri gelirinin (kâr ve ücretler) bir bölümünü, kendi tüketimlik ürününe değil, başkasının tüketimlik ürününe harcıyor; gerçekte bunu, ancak bir başkası da kendi ürünü yerine, başkasının ürününü tükettiği bir karşılıklılığın sözkonusu olduğu ölçüde yapabilir. Her biri tüketimlik ürününün, kendi gelirini temsil eden bölümünü tüketmiş olsaydı, aynı şey olurdu.
Ürünlerin geri kalan bölümünde ise ilişkiler daha da karmaşıklaşır; değişime giren metaların birbiri karşısına yalnızca gelir olarak değil, bir yandan gelir ve öte yandan sermaye olarak çıktığı alan da budur.
Önce bir ayrım yapılması gerekiyor. Üretimin tüm dallarında toplam ürünün bir bölümü geliri, (yıl içindeki) katma-emeği, kâr ve ücretleri temsil eder. (Rant, faiz, vb., kârın parçalarıdır; devletin hiçbir işe yaramayanlarının geliri kârın ye ücretlerin bir parçasıdır; üretken olmayan öteki emekçilerin, üretken olmayan çalışmalarıyla satın aldıkları gelirleri, kârın ve ücretin parçalarıdır — bu yüzden de kâr ve ücret olarak varolan ürünü artırmaz, yalnızca onun ne kadarını onların, ne kadarını işçiler ve kapitalistlerin tüketeceğini belirler.) Ancak, üretim alanlarının yalnızca bir kesiminde, geliri temsil eden parça, gelire doğrudan in natura [ürün olarak] girebilir ya da gelir olarak kullanım-değeri biçimiyle tüketilebilir. Yalnızca üretim araçlarını temsil eden ürünlerin bütünü, in natura [ürün olarak], gelir olarak dolayımsız biçimde tüketilemez, yalnızca değeri tüketilebilir. Üretim aracı, doğrudan tüketimlik maddeler üreten üretim alanlarında tüketilmelidir. Üretim aracının bir parçası, doğrudan tüketim maddesi olabilir — nasıl kullanıldığına bakarak biri ya da ötekisi olabilir: örneğin, at, araba, vb.. Doğrudan tüketim maddesi olanların bir bölümü üretim aracı olabilir; örneğin alkollü içkiler için tahıl, tohumluk için buğday, vb.. Tüketim maddelerinin hemen hemen tümü, üretim sürecine, tüketimin atıkları gibi yeniden girebilir; örneğin, eskimiş, parçalanmış keten bezi paçavraları kağıt hammaddesine döndürülebilir. Ama keten bezini hiç kimse paçavra haline gelsin de kağıdın hammaddesi olsun diye üretmez. Bu biçimini, keten bezi dokumacısının ürünü olarak tüketime girdikten sonra alır. Bu tüketimin yalnızca atığı olarak, tüketim sürecinin artığı ve ürünü olarak yeni bir üretim dalına, bu kez üretim aracı olarak gider. Bu nedenle, bu [sayfa 222] durum, burada konu dışıdır.
Öyleyse, tümbölen parçası geliri temsil eden ürünler, kendi üreticileri tarafından kullanım-değeri olarak değil değer olarak tüketilebilirler (öyle ki, onu tüketmek için, örneğin makinelerinin ücretleri ve kârı temsil eden parçasını satmaları gerekir, [çünkü] bir makine olarak onunla herhangi bir bireysel gereksinimi doğrudan karşılayamazlar) — [bu ürünler] öteki ürünlerin üreticilerince de tüketilemez, onların bireysel tüketimine giremez, ve dolayısıyla, gelirlerini harcadıkları ürünlerin parçası olamaz, çünkü bu, bu metaların kullanım-değeriyle çelişki yaratırdı: bu ürünlerin kullanım-değeri doğası gereği bireysel tüketimi dışlar. Tüketilemeyen bu ürünlerin üreticileri, işte bu nedenle, yalnızca değişim-değerini tüketebilirler; başka deyişle, parasını tüketimlik metalara yeniden dönüştürebilmek için, önce bu ürünleri paraya dönüştürmelidirler. Ama bunları kime satacaklar? ||383| Bireysel olarak tüketilemeyen öteki ürünlerin üreticilerine mi? Bu durumda, tüketilemeyen bir ürünün yerine yalnızca bir başkasını koymuş olurlar. Ne var ki, ürünlerinin bu parçasının, gelirlerini oluşturduğu varsayılmaktadır; değerini tüketimlik maddelere harcamak üzere bu ürünleri satacakları varsayılmaktadır. Bu nedenle, bu ürünleri ancak bireysel olarak tüketilebilen ürünlerin üreticilerine satabilirler.
Metaların değişiminin bu parçası, bir kişinin sermayesinin bir başkasının geliriyle ve birinin gelirinin bir başkasının sermayesiyle değişimini temsil eder. Tüketimlik ürünler üreticisinin toplam ürününün yalnızca bir parçası geliri temsil eder; öteki parçası değişmeyen sermayeyi temsil eder. Bu ikinci parçayı, o ne kendisi tüketebilir, ne de başkalarının yaptığı tüketimlik maddelere karşılık değişebilir. Ne ürünün bu parçasının kullanım-değerini in natura [ürün olarak] tüketebilir, ne öteki tüketimlik ürünler ile değişerek onun değerini tüketebilir. Tam tersine, onu yeniden, değişmeyen sermayesinin doğal öğelerine dönüştürmesi gerekir. Ürününün bu parçasını sınai olarak tüketmelidir, yani üretim aracı olarak kullanmalıdır. Ama kullanım-değeri halinde, onun bu ürünü yalnızca bireysel tüketime girebilir; bu nedenle bu ürünü in natura [ürün olarak] kendi üretim öğelerine dönüştüremez. Ürünün kullanım-değeri, bireysel tüketimi dışlamaktadır. Bu nedenle kendi ürününü üretmesi için gereksindiği öğelerin üreticilerine [onu satarak] yalnızca değerini sınai olarak tüketebilir. Ürününün bu parçasını ne in natura [ürün olarak] tüketebilir, ne onu bireysel olarak tüketilebilen öteki ürünler için satarak, değerini tüketebilir. Bu parça onun gelirine pek giremediği için, bireysel olarak tüketilebilen öteki ürünlerin üreticilerinin geliriyle değişilerek de yerine geri [sayfa 223] konamaz; eğer ürününün bu parçasını onların ürününe karşılık değişerek tüketseydi ancak o zaman olabilirdi, ki bu da zaten olamaz. Ama ürününün, gelir olarak tüketebileceği parçası gibi bu parçası da kullanım-değeri biçimiyle ancak gelir olarak tüketilebileceği, bireysel tüketime girmesi gerektiği ve sermayeyi yenileyemeyeceği için tüketilemez ürünler üreticilerinin gelirine girmelidir — onların ürününün, değerini tüketebilecekleri ya da gelirlerini temsil eden bölümüne karşı değişilmelidir.
Bu değişime, değişimi yapan insanların tarafından bakarsak, tüketimlik ürünler üreticisi A için bu değişim, sermayenin sermayeye dönüşümünü temsil eder. Toplam ürününün içerdiği değişmeyen sermayenin değerine eşit olan parçasını, yeniden değişmeyen sermaye olarak işlevsellik gösterebilen doğal biçimine dönüştürür. Değişimden önce ve sonra, her iki halde de ürünün bu parçası, kendi değeri içinde, yalnızca değişmeyen sermayeyi temsil eder. Tüketilemeyen ürünün üreticisi B için durum tersidir: değişim, yalnızca, gelirin bir biçimden başka bir biçime dönüşümünü temsil eder. O üretici, toplam ürününden gelirini oluşturan parçayı –toplam ürünün, yeni katma-emeği, kendi emeğini (sermaye ve işçi) temsil eden parçasına eşit olanı– yalnızca onun gelir olarak tüketebileceği doğal biçimine dönüştürür. Değişimden önce ve sonra, her iki halde de ürünün bu parçası, kendi değeri içinde, yalnızca o üreticinin gelirini temsil eder.
İlişkiye her iki taraftan bakarsak, A kendi değişmeyen sermayesini B’nin geliriyle, B de kendi gelirini A’nın değişmeyen sermayesiyle değişir. B’nin geliri A’nın değişmeyen sermayesini yeniler, A’nın değişmeyen sermayesi B’nin gelirini karşılar.
Bizzat değişimde (değişimi yapanların amacına bakmaksızın) yalnızca metalar karşı karşıya gelir –bir basit meta değişimi yeralır– aralarındaki ilişki yalnızca metalar arasındaki ilişkidir; gelirin ve sermayenin belirlenimleri, burada hiçbir önem taşımaz. Bu metaların yalnızca farklı kullanım-değerleri, bir grubun yalnızca sınai tüketime hizmet edebileceğim, ötekinin de yalnızca bireysel tüketime hizmet edebileceğini, böyle bir tüketime girebileceğini gösterir. Çeşitli metaların çeşitli kullanım-değerlerinin, pratikteki çeşitli kullanımları onların tüketimiyle ilgilidir; metalar olarak değişim süreçlerini etkilemez. Oysa kapitalistin sermayesi ücretlere ve emek sermayeye dönüştürüldüğü zaman bu çok farklı bir şeydir. Burada metalar birbirleriyle basit birer meta olarak karşı karşıya gelmezler, ama sermaye sermayeyle karşı karşıya gelir. Burada henüz incelediğimiz değişimde ise satıcılarla alıcılar, birbirleriyle yalnızca satıcılar ve alıcılar olarak, yalnızca meta sahipleri olarak [sayfa 224] karşı karşıya gelirler.
Ayrıca şu nokta da açıktır ki, bireysel tüketime dönük tüm ürün, ya da bireysel tüketime giren tüm ürün, buna girdiği ölçüde yalnızca gelire karşı değişilebilir. Sınai olarak tüketilemeyecek oluşu, yalnızca gelir olarak tüketilebileceğini, yani yalnızca bireysel olarak tüketilebileceğini gösterir. (Yukarda belirtildiği gibi burada kârın sermayeye dönüşümünü dışarda tutuyoruz.)
Eğer A, yalnızca bireysel olarak tüketilebilen bir ürünün üreticisi ise, diyelim geliri, toplam ürününün üçte-birine ve değişmeyen sermayesi de üçte-ikisine eşit olsun. Varsayım şudur: İlk üçte-biri üretici kendisi tüketir, ister ||384| tümünü in natura [ürün olarak] tüketsin, ister ya bir kısmını tüketsin, ya hiç tüketmesin, ya da değerini başka tüketim maddelerine harcasın farketmez; o zaman bu tüketim maddelerinin satıcıları, kendi gelirlerini, A’nın ürününe harcarlar. Böylece, tüketimlik ürünler üreten üreticilerin gelirini temsil eden tüketimlik ürün parçası, kendilerinin tüketeceği ürünlerin aralarında değişilmesi yoluyla, doğrudan ya da dolaylı olarak onlar tarafından tüketilir; bu nedenle, gelirin gelirle değişildiği bu parçayla ilgili olarak, sanki A, tüm tüketimlik ürünlerin üreticilerini temsil ediyormuş gibidir. Bu toplam ürünün üçte-birini, yani kendi gelirini temsil eden üçte-birini bizzat kendisi tüketir. Ancak bu parça yıl içinde A kategorisinin tam da kendi değişmeyen sermayesine kattığı emek miktarını temsil eder ve bu miktar, yıl içinde A kategorisinin ürettiği toplam ücretlerle kârlara eşittir.
Kategori A’nın toplam ürününün öteki üçte-ikisi değişmeyen sermayenin değerine eşittir ve dolayısıyla, [bireysel olarak] tüketilemeyen ve üretim sürecinde sınai tüketime, üretim aracı biçiminde giren ürünler üreten kategori B’deki yıllık emeğin ürünleriyle yenilenmesi gerekir. Ama, birinci üçte-bir gibi, A’nın toplam ürününün bu üçte-ikisinin de bireysel tüketime girmesi gerektiği için kategori B’nin üreticileri tarafından, kendi gelirlerini temsil eden parçaya karşılık olarak değişilmiştir. Böylelikle kategori A, toplam ürününün değişmeyen sermaye parçasını, orijinal doğal biçimindeki değişmeyen sermayeye karşılık olarak değişmiş ve onu, kategori B’nin yeni üretilmiş ürünlerine yeniden aktarmıştır; ama kategori B, buna karşılık olarak yalnızca ürününün, geliri temsil eden ve A’nın ürünü olarak tüketebileceği parçasını ödemiştir. Gerçekte ödemeyi, A’nın son üçte-ikilik ürünüyle değiştiği yeni katma-emeğini tümüyle temsil eden ürünle yapmıştır. Böylece A’nın toplam ürünü gelirle değişilmiştir ya da bütünüyle kişisel tüketime girmiştir, öte yandan (gelirin sermayeye dönüşümünün burada hesap dışı tutulduğu ve dolayısıyla sıfır sayıldığı için) toplumun [sayfa 225] toplam geliri A ürününe harcanmıştır; çünkü A’nın üreticileri kendi gelirlerini A’ya harcadıkları için kategori B’nin üreticileri de aynı şeyi yapmışlardır. Bu iki kategorinin dışında başka kategori de yoktur. .
Her ne kadar A’nın üreticileri tarafından tüketilemeyen ve kendi üretim öğelerinin doğal biçimine dönüştürülmesi gereken üçte-iki oranındaki değişmeyen sermayeyi içeriyorsa da A’nın toplam ürünü tüketilmiştir. A, toplumun toplam gelirine eşittir. Toplumun toplam geliri ise, yıl içinde varolan değişmeyen sermayeye eklediği toplam emek-zamanıdır. Şimdi, gerçi toplam A ürünü, yalnızca üçte-biri kadar yeni katma-emeği ve üçte-iki oranında da yenilenmesi gereken geçmiş emeği içermektedir ama, bütünüyle, yeni katma-emek tarafından satın alınabilir, çünkü bu yıllık toplam emeğin üçte-ikisi kendi ürününü değil, ama A’nın ürününü tüketmek zorundadır. A ürünü, kendi içerdiği yeni katma-emekten üçte-iki daha fazla yeni katma-emekle yerine geri konmuştur; bu üçte-iki, B’de yeni eklenen katma-emektir ve B bunu ancak A’da bireysel olarak tüketebilir, tıpkı A’nın, üçte-ikiyi sınai olarak B’de tüketebilir olması gibi. Böylece A’nın toplam ürünü önce tümüyle gelir olarak tüketilebilir ve aynı zamanda değişmeyen sermayesi de yenilenebilir. Ya da daha doğrusu, tümüyle yalnızca gelir olarak tüketilebilir; çünkü üçte-ikisi, kendi ürünlerinin geliri temsil eden parçasını aynı türden tüketemeyen ve A’nın ürününde tüketmek zorunda olan, yani onu A’nın üçte-ikisiyle değişen değişmeyen sermaye üreticilerince yerine geri konmuştur.
Böylece A’nın son üçte-ikisini de elden çıkarmış olduk.
Açıkça görülüyor ki, ürünleri hem sınai, hem bireysel olarak tüketilebilen bir üçüncü C kategorisinin varolması herhangi bir fark yaratmaz; örneğin buğdayın insanlar ya da sığırlar tarafından tüketilmesi, tohumluk ya da ekmek olması; taşıtlar, atlar, sığırlar vb.. Bu ürünler bireysel tüketime girdikleri ölçüde, doğrudan ya da dolaylı olarak kendi üreticileri tarafından ya da (doğrudan ya da dolaylı olarak) içerdikleri değişmeyen sermaye parçasının üreticileri tarafından gelir olarak tüketilmeleri gerekir. Bu nedenle A grubuna girerler. Bireysel tüketime harcanmadıkları ölçüde de B grubuna girerler.
Gelirin gelire karşı değil, ama sermayenin gelire karşı değişildiği bu ikinci tür değişim süreci –ki bu süreçte tüm değişmeyen sermaye sonunda gelire, yani yeni katma-emeğe indirgenmelidir– iki biçimde düşünülebilir. Varsayalım ki A’nın ürünü keten bezidir. Keten bezinin, A’nın değişmeyen sermayesine (ya da onun değerine) eşit olan üçte-ikisi iplik, makine ve; ikincil malzemenin [sayfa 226] karşılığıdır. Ama iplik ve makine üreticileri ||385| bu ürünün, ancak kendi gelirlerini temsil eden bölümünü tüketebilirler. Keten bezi imalatçısı, ipliğin ve makinenin tüm fiyatını ürününün bu üçte-ikisiyle öder. Böyle yaparak, iplikçinin ve makine imalatçısının, keten bezine değişmeyen sermaye olarak giren ürünlerinin tümünü yenilemiştir. Ama bu toplam ürünün kendisi, değişmeyen sermayeye ve gelire eşittir — bir parçası iplikçinin ve makine imalatçısının katma-emeğine eşittir, bir parçası onların kendi üretim araçlarını, yani iplikçi için keten, yakıt, makine, kömür vb. ve makine imalatçısı için kömür, demir, makinenin vb. değerini temsil eder. A’nın üçte-ikiye eşit değişmeyen sermayesi böylece, iplikçi ile makine imalatçısının toplam ürününün, onların değişmeyen sermayelerinin ve onların eklediği yeni katma-emeğin, yani sermayeleriyle gelirlerinin yerini tutmuştur. Ama onlar gelirlerini yalnızca A’ya harcayabilirler. A’nın üçte-ikilik parçasını yani kendi gelirlerine eşit olan parçasını düştükten sonra geri kalanla, kendi hammaddelerini ve makinelerini öderler. Ama bizim varsayımımıza göre, bu sonuncuların herhangi bir değişmeyen sermayeyi yenilemesi sözkonusu değildir. Ürünlerinin ancak, A tarafından ödenebilen kadarı, A’nın ürününe –ve dolayısıyla da A için üretim aracı olan ürünlere– girebilir. Ama A, kendi üçte-ikisiyle ancak, B’nin geliriyle satın alabildiği kadarının karşılığını ödeyebilir, yani başka deyişle, B’nin değişime soktuğu ürünler, geliri, yeni katma-emeği içerdiği ölçüde karşılayabilir. Eğer A’nın üretiminin son öğelerinin üreticileri iplikçiye, kendi ürünlerinden, değişmeyen sermayelerinin bir kısmını temsil eden bir miktarını –yani kendi değişmeyen sermayelerine eklediklerinden daha fazla emeği temsil eden miktarı– satmak durumunda olsalardı, o zaman A [ürünüyle -ç.] ödenmeyi kabul edemezlerdi, çünkü bu ürünün bir parçasını tüketemezlerdi. Sonuçta, olan şey bunun tersidir.
Şimdi aşamaları geriye doğru izleyelim. Toplam keten bezinin 12 güne eşit olduğunu kabul edelim. Keten yetiştiricisinin, demir imalatçısının vb. ürününün 4 güne eşit olduğunu düşünelim; bu ürün iplikçiye ve makine imalatçısına satılıyor, onlar da o ürüne 4 gün ekliyorlar; dokumacıya satıyorlar, o da 4 gün ekliyor. Keten bezi dokumacısı, ürününün üçte-birini tüketebilir; 8 gün onun değişmeyen sermayesini karşılar ve iplikçi ile makine imalatçısının ürününü öder; bunlar 8 günün 4’ünü tüketirler, öteki 4 gün ile keten üreticisini öderler ve böylece kendi değişmeyen sermayelerini yenilemiş olurlar; en sonuncular keten bezindeki son 4 gün ile yalnızca emeklerini karşılarlar.
Her üç durumda, gerçi aynı büyüklükte olduğu –4 güne eşit [sayfa 227] olduğu– kabul edilmiştir ama, A ürününün üretimine katılan üç üretici kategorisinin [Klassen] ürünleri içinde gelir, farklı oranlardadır. Keten bezi dokumacısı için, ürününün üçte-birine, 12’nin üçte-birine eşittir; iplikçi ve makine imalatçısı için ürününün yarısına, 8’in yarısına eşittir; keten yetiştiricisi için, ürününe, 4’e eşittir. Ürünün tümünde ise, tıpa tıp birbirinin aynıdır, 12’nin üçte-birine, yani 4’e eşittir. Ama dokumacı için, iplikçinin, makine imalatçısının ve keten yetiştiricisinin yeni katma-emeği, değişmeyen sermaye biçimini alır. İplikçi ve makine yapımcısı için, toplam ürün, kendilerinin ve keten yetiştiricisinin yeni katma-emeğini temsil eder, keten yetiştiricisinin emek-zamanı değişmeyen sermaye olarak belirir. Keten yetiştiricisi için değişmeyen sermaye olgusu varolmaktan çıkmıştır. Bu nedenle örneğin iplikçi, makineyi ya da genel olarak değişmeyen sermayeyi, dokumacıyla aynı oranlarda kullanabilir. Örneğin 1/3 : 2/3. Ama her şeyden önce, eğirme işinde kullanılan sermaye miktarı (toplam miktar), dokumacılıkta kullanılandan daha az olmalıdır; çünkü iplikçinin toplam ürünü, dokumacılığa değişmeyen sermaye olarak girer. İkincisi eğer iplikçi de 1/3 : 2/3 oranlarına sahipse, değişmeyen sermayesi 16/3, katma-emeği 8/3 olur; birincisi 51/3 günlük emeğe, ikincisi 22/3 günlük emeğe eşittir. Bu durumda, ona keten vb. sağlayan dalda oransal olarak daha fazla günlük emek bulunur. O zaman yeni katma-emek için, 4 gün yerine 51/3 günlük ödeme yapması gerekir.
Kendiliğinden görülüyor ki, kategori A’nın değişmeyen sermayesinin, yalnızca değerini A’ya verme sürecine girmiş olan kısmının, yani çalışma sürecinde A tarafından tüketilmiş olan kısmının yeni emek tarafından yenilenmesi gerekir. Hammaddenin tümü, ikincil malzeme ve sabit sermayenin aşınma payı da süreçte yeralır. Sabit sermayenin öteki bölümü sürece girmez, bu nedenle yenilenmesi gerekmez.
Varolan değişmeyen sermayenin geniş bir bölümünün –sabit sermayenin toplam sermaye ile ilişkisi çerçevesinde geniş bir bölümünün– de yeni emek tarafından yıllık olarak yenilenmesine gerek olmaz. Bu nedenledir ki, [her yıl yenilenecek sermayenin] (mutlak) miktarı önemli bir büyüklükte olabilir, ama gene de toplam (yıllık) ürüne göre geniş değildir. A ve B’de (belli bir artı-değer çerçevesinde) kâr oranının belirlenmesine katılan bu tüm değişmeyen sermaye parçası, sabit sermayenin cari yeniden-üretimine belirleyici bir öğe olarak girmez. Bu parça, toplam sermayeye göre ne kadar genişse –varolan sabit sermayenin üretimde kullanılma derecesinin büyüklüğüne göre– aşınan sabit sermayeyi yenilemekte kullanılan cari yeniden-üretim hacmi daha fazla olarak, ama [sayfa 228] toplam sermayeye göre oransal miktarı göreli olarak daha küçülecektir.
Her tür sabit sermayenin (ortalama) yeniden-üretim süresi diyelim on yıl olsun. ||386| Farklı sabit sermaye türlerinin (14 tür) sermaye dönüş sürelerinin 20, 17, 15, 12, 11, 10, 8, 6, 4, 3, 2, 1, 4/6, ve 2/6 yıl olduğunu varsayalım; böylece sabit sermayenin ortalama dönüş süresi 10 yıl olur.[75]
Demek ki, sermayenin ortalama on yılda yenilenmesi gerekecektir. Toplam sabit sermaye eğer toplam sermayenin 1/10’u ise, bunun 1/10’u, toplam sermayenin yıllık olarak yalnızca 1/100’ünün yenileneceği anlamına gelir.
Eğer oranı 1/3 olsaydı, o zaman toplam sermayenin 1/30’unun yıllık olarak yenilenmesi gerekecekti.
Ama şimdi de yeniden-üretim süreleri farklı olan sabit sermayeleri, örneğin 20 yıllık dönemi olan sermayeye karşı, 1/3 yıllık bir sermayeyi karşılaştıralım.
20 yılda yeniden-üretilecek olan sabit sermayenin yıllık olarak 1/20’sinin yenilenmesi gerekecektir. Demek ki, bu, toplam sermayenin 1/2’si ise, o zaman her yıl toplam sermayenin l/40’ı yenilenecektir; bu sermaye, toplam sermayenin 4/5’i olsa bile, toplam sermayenin her yıl yenilenmesi gereken bölümü 4/100 = 1/25 olacaktır. Öte yandan yeniden-üretim dönemi 2/6 yıl olan sermaye –yani dönüş süresi yılda üç kez olan sermaye– eğer, [toplam -ç.] sermayenin 1/10’u ise, o zaman sabit sermaye yılda üç kez yenilenecek ve böylece toplam sermayenin 3/10’u, neredeyse üçte-biri her yıl yenilenmek zorunda olacaktır. Ortalama olarak, sabit sermaye toplam sermayeye oranla ne kadar büyükse, göreli (mutlak değil) yeniden-üretim süresi o kadar uzun olur — küçükse, göreli yeniden-üretim süresi kısa olur. Zanaatsal alet-edavatın zanaat sermayesine oranı, makinelerin sanayi sermayesine oranından çok daha küçüktür. Ama zanaattaki alet-edevat, makinelerden çok daha az dayanır.
Yeniden-üretimin mutlak büyüklüğünün –ya da aşınıp tükenmesinin– sabit sermayenin mutlak büyüklüğüyle birlikte artmasına karşın, kural olarak dönüş dönemi, yani dayanma süresi, büyüklüğüne oranla daha uzun olduğu ölçüde, genel kural olarak oransal büyüklüğü azalır. Bu durum, başka bazı noktaların yanısıra şunu da kanıtlıyor ki, makineleri ya da sabit sermayeyi yeni-den-üreten emeğin toplamı ile, bu makineleri başlangıçta üreten emek (üretim koşullarının aynı kaldığını varsayarsak) hiçbir biçimde orantılı değildir; çünkü yenilenmesi gereken, yalnızca yıllık aşınmadır. Eğer emek üretkenliği –bu üretim dalında sürekli olarak görüldüğü gibi– artarsa, bu değişmeyen sermaye parçasının [sayfa 229] yeniden-üretimi için gereksinilecek emek miktarı, daha da azalır. Ancak makinenin her gün kullandığı tüketim araçları da hesaba katılmalıdır (ama bunun, makine yapım sanayisinde çalıştırılan emekle doğrudan bir ilgisi yoktur). Ne var ki, yalnızca kömür, bir parça donyağı, ya da gres yağıyla yetinen makineler, emekçilere göre sonsuz denecek sürece, daha sıkı bir perhiz ile yaşayabilir — yalnızca yerini aldığı işçiye göre değil, ama makineyi yapan emekçiye göre de öyle.
Buraya kadar olan kısımda, A kategorisinin tüm ürününü, B kategorisinin de bir kısım ürününü harcadık. A tümüyle tüketildi: üçte-birini kendi üreticileri, üçte-ikisini de kendi gelirlerini kendi ürünlerine harcayamayan B’nin üreticileri tükettiler. [B üreticilerinin -ç.] kendi ürünlerinde geliri temsil eden parçayı harcadıkları üçte-ikilik A da böylelikle, A üreticileri için değişmeyen sermaye in natura [ürün olarak] yenilenmiş oldu; yani onlara sınai olarak tüketecekleri metaları vermiş oldular. Ama A’nın tüm ürününün tüketilmesiyle ve üçte-ikisini B’nin değişmeyen sermaye biçiminde yenilemesiyle, yıllık olarak eklenmiş yeni katma-emeği temsil eden tüm ürün parçasını da tüketmiş olduk. Bu nedenle, o emek artık toplam ürünün başka herhangi bir bölümünü satır, alamaz. Gerçekte yıllık katma-emeğin tümü (kârın sermayeye dönüştürülmesini hesap dışı tutarsak) Anın içerdiği emeğe eşittir. Çünkü, A’nın, kendi üreticileri tarafından tüketilen üçte-biri, yıl içinde üreticilerin, A’nın değişmeyen sermayesini temsil eden üçte-ikiye yeni ekledikleri emeği temsil etmektedir.’ Bunun dışında, kendi ürünlerine harcayacakları başka bir çalışma yürütmediler. A’nın öteki üçte-ikisi –ki B’nin ürünüyle yenilendi ve B üreticileri tarafından tüketildi– ise, B üreticilerinin kendi değişmeyen sermayelerine ekledikleri emek-zamanın temsil etmektedir. Daha başka bir emek eklemediler, bu nedenle onların tüketeceği ||387| başka bir şey yok.
A ürünü, kendi kullanım-değerinde, yıllık toplam ürünün, yıllık olarak bireysel tüketime giden parçasını temsil ediyor. Kendi değişim-değerinde ise yıl içinde üreticiler tarafından yeni eklenen emeğin tümünü temsil ediyor.
Ama, ne var ki, burada toplam ürünün üçüncü parçası olarak geriye bir artık kalıyor; onu oluşturan parçalar, değişime sokulduğunda, ne gelirin gelirle değişimini, ne sermayenin gelirle ya da gelirin sermayeyle değişimini temsil ediyor. Bu [üçüncü -ç.] parça, B ürününde B’nin değişmeyen sermayesini temsil eden parçadır. Bu [sayfa 230] parça B’nin geliri içimle yeralmamıştır; bu nedenle ürün A ile değişilemez, ya da ürün A onun yerine; geçemez, bu yüzden de A’nın değişmeyen sermayesine, onu oluşturan bir parça olarak katılamaz. Bu parça da B’nin emek-sürecine girdiği ve onun yanısıra B’de değer oluşumuna katıldığı ölçüde aynı biçimde, sınai olarak tüketilir. O nedenle bu parça, toplam ürünün öteki parçaları gibi, toplam ürünün bir parçasını oluşturduğu oranda yenilenmelidir ve aynı yapıdaki yeni ürünlerle, in natura [ürün olarak] yenilenmelidir. Öte yandan, yeni bir emekle yenilenmemektedir. Çünkü toplam yeni katma-emek miktarı A’nın içerdiği emek-zamanına eşittir; bu emek-zamanını, B, kendi gelirini A’nın üçte-ikisine harcayarak ve A’ya, kendi ürününde tükettiği ve yenilemesi gerektiği üretim araçlarının tümünü sağlayarak yenilemiştir. Çünkü A’nın kendi üreticileri tarafından tüketilen ilk üçte-biri –değişim-değeri olarak– yalnızca onların yeni eklediği emekten oluşmaktadır ve hiçbir değişmeyen sermayeyi içermez.
Şimdi bu artığı inceleyelim.
Bu [artık -ç.] hammaddeye giden değişmeyen sermayeyi, ikincisi sermaye oluşumuna giren değişmeyen sermayeyi ve üçüncüsü ikincil malzemeye giden değişmeyen sermayeyi içerir.
Önce, hammaddeler. Bunların değişmeyen sermayesi her şeyden önce sabit sermayeden, makinelerden, iş aletlerinden, yapılardan ve belki bir miktar da kullanılan makinelerin tüketim maddelerinden oluşur. Hammaddelerin doğrudan tüketilebilen parçaları –sığır, tahıl, üzüm ve benzeri– için bu güçlük ortaya çıkmaz. Bu yönleriyle onlar A sınıfına aittir. Onların içerdiği bu sermaye parçası A’nın değişmeyen [sermayesinin -ç.] üçte-ikisine girer ki bu da sermaye olarak, B’nin [bireysel olarak -ç.] tüketilemeyen ya da B’nin gelir olarak harcadığı ürünlerle değişilmiştir. Bu, tüketimlik ürüne in natura [ürün olarak] girdikleri ölçüde doğrudan tüketilemeyen ama üretim süreçlerinde birçok ara aşamadan geçen hammaddeler için de genel olarak geçerlidir, ipliğe ve daha sonra keten bezine dönüştürülen keten parçası, kendi bütünlüğü içinde tüketimlik ürüne girer.
Ancak bu bitkisel hammaddelerin bir parçası, örneğin tomruk, keten, kenevir, deri, vb. bir kısmıyla, sabit sermayeyi oluşturan bölümlere girer, bir kısmıyla da sermayenin ikincil malzemelerine. Örneğin donyağı, yakıt, vb..
İkincisi, ama tohumluk [hammadde üretimi için harcanan değişmeyen sermayeye aittir]. Bitkisel maddeler ve hayvanlar kendilerini yeniden-üretirler. Bitmek ve üremek. Tohumluktan, bildiğimiz tohumu ve ona ek olarak gübre olarak toprağa geri giden [sayfa 231] hayvan yemini, damızlık hayvanları, vb. kastediyoruz. Yıllık ürünün bu geniş bölümü —ya da yıllık ürünün değişmeyen bölümü— kendini yenilemenin maddesi olarak doğrudan işlev görür; kendini yeniden-üretir.
Bitkisel olmayan maddeler. Metaller, taşlar, vb.. Bunların değeri, yalnızca iki parçadan oluşur, çünkü burada, tarımın hammaddelerini temsil eden tohum yoktur. Bunların değeri yalnızca katma-emekten ve (makine için tüketim araçları dahil) tüketilen makineden oluşur. Bu nedenle, yeni katma-emeği temsil eden ve bundan ötürü de B’nin, A’nın üçte-ikisiyle değişimine dahil edilen ürün parçasına ek olarak, sabit sermayenin ve onun tüketim maddelerinin (kömür, yakıt, vb. gibi) tüketim maddelerinin aşınma ve tükenme payının yenilenmesi gereken başka bir şey yoktur. Ancak bu hammaddeler değişmeyen sermayenin, sabit sermayenin (makine, iş aletleri, yapılar vb.) temel parçalarını oluştururlar. Bu nedenle kendi değişmeyen sermayelerini [sermayenin sermayeyle] değişimi yoluyla in natura [ürün olarak] yenilerler.
||388| İkincisi, sabit sermaye (makineler, yapılar, iş aletleri, her türden kaplar).
Onların değişmeyen sermayesi şunları içerir: (1) hammaddelerini, metalleri, taşları, ağaç gibi bitkisel hammaddeleri, deri kayış, ip, vb.. Ama, bu hammaddeler, onların işlenmemiş maddelerini oluşturuyorsa da, bu işlenmemiş maddelerin üretimine emek araçları olarak kendileri girerler. Böylece kendilerini in natura [ürün olarak] yenilerler. Demir üreticisi makineyi yenilemek zorundadır, makine yapımcısı ise demiri. Taş ocağında makine aşınır tükenir, ama fabrika yapılarında yapı taşları aşınır-tükenir, vb.. (2) Belli bir süre içinde aynı türden yeni bir ürünle yenilenmesi gereken makine yapan makinenin aşınması. Ama aynı türden ürün, kuşkusuz kendi kendini yeniler. (3) Makine yapım araçları (ikincil malzemeler). Makine kömür tüketir, ama kömür makine tüketir, vb. Yük sandıkları, tüpler, borular vb. biçiminde her türden makine, makinelerin tükettiği tüketim maddeleri üretimine katılır; yağ, sabun, (aydınlanma için) gazda vb. olduğu gibi. Bu nedenle bu durumlarda da bu dalların ürünleri, karşılıklı olarak birbirlerinin değişmeyen sermayesine girerler ve sonuç olarak her biri ötekini in natura [ürün olarak] yeniler.
Makineler arasında yük hayvanları da varsa bu durumda hayvan yeminin ve belirli bazı koşullarda ahırların (yapıların) yenilenmesi gerekir. Ama sığır üretimine hayvan yemi girerse, sığır da hayvan yemi üretimine katılır.
Üçüncü olarak, ikincil malzemeler. Bunların bazıları, yağ, [sayfa 232] sabun, donyağı, gaz ve benzeri hammaddeleri gerektirirler. Öte yandan gübre vb. biçimiyle, bir dereceye kadar bu hammaddelerin üretimine girerler. Gaz üretmek için kömür gerekir, ama kömür üretiminde gaz lambası kullanılır, vb.. Öteki ikincil malzemeler katma-emeği ve sabit sermayeyi (makine, yük sandıkları, vb.) içerir. Kömür, kömür üretiminde kullanılan buharlı makinenin aşınmasını yenilemelidir. Ama buharlı makine de kömür tüketir. Kömürün kendisi, kömürün üretim aracına girer. Böylece kendini, in natura [ürün olarak] yenilemiş olur. Kömürün demiryolu ile taşınması, kömürün üretim maliyetine girer, ama kömür de lokomotifin yapım maliyetine girer.
Daha ilerde, kimya fabrikaları hakkında eklenecek bazı özel noktalar var; bunların hepsi, az ya da çok, ikincil malzeme üretirler; doğrudan tüketime giren maddelerin yanısıra, yük sandıklarının ve kapların (örneğin cam, porselen gibi) hammaddeleri gibi ikincil malzeme üretirler.
Renk maddelerinin tümü ikincil malzemedir. Ama ürüne, örneğin tüketilen kömürün pamuğa girmesi gibi, yalnızca kendi değerlerine girdikleri biçiminde girmekle kalmazlar, ama ürünün biçiminde (renklerinde) kendilerini de yeniden-üretirler.
İkincil malzemeler ya makineler için tüketim maddesidirler –bu durumda ya yakıt gibi ana güç kaynağıdırlar, ya da çalışan makinenin sürtünmesini azaltma aracıdırlar, donyağı, sabun, yağ, vb.– ya da yapılar için, çimento vb. türünden ikincil malzemedirler. Ya da genelde üretim sürecini sürdürmek üzere, aydınlatma, ısıtma vb. türünden ikincil malzemedirler (bu durumda işçilerin çalışabilmeleri için gereksinilen ikincil malzemedirler).
Ya da hammaddenin oluşumuna katılan ikincil malzemedirler — her tür gübre ve hammaddelerin tükettiği tüm kimyasal ürünler gibi.
Ya da bitmiş ürüne giren ikincil malzemelerdir — renk maddesi, cila malzemesi, gibi.
Öyleyse sonuç şudur:
A [ürünün] üçte-ikisine [eşit olan] kendi değişmeyen sermayesini, B’nin gelirini temsil eden ancak tüketimlik olmayan parçasıyla yani kategori B’de yıl içinde eklenen katma-emekle değişerek yeniler. Ama A, B’nin değişmeyen sermayesini yenilemiş olmaz. B, [kendi -ç.] değişmeyen sermayesini aynı türden yeni ürünlerle in natura [ürün olarak] yenilemek durumundadır. Ama B’nin bunu yapabileceği daha fazla emek-zamanı yoktur. Çünkü onun tüm [sayfa 233] katma-emeği gelirini oluşturmaktadır ve A’ya değişmeyen-sermaye olarak katılan ürün parçası tarafından temsil edilmektedir. Peki o zaman, B’nin değişmeyen sermayesi nasıl yenilenecektir?
Bir ölçüde kendi yeniden-üretimiyle (bitkisel ya da hayvansal) tüm tarımda ve besicilikte olduğu gibi; bir ölçüde, bir değişmeyen sermayenin parçalarını bir başka değişmeyen sermayenin parçalarıyla in natura [ürün olarak] değişerek, çünkü bir alandaki ürün başka bir alana hammadde ya da üretim aracı olarak gider ya da bunun tersi olur; yani üretimin çeşitli alanlarındaki ürünler, ||389| çeşitli türden değişmeyen sermaye, birbirinin üretim alanına karşılıklı olarak ve in natura [ürün olarak], üretim koşulları olarak girer.
Tüketimlik olmayan ürünlerin üreticileri, tüketimlik ürünler üreticileri için değişmeyen sermaye üreticisidirler. Ama aynı zamanda kendi ürünleri, onlara, karşılıklı olarak kendi değişmeyen sermayelerinin öğeleri ya da parçaları olarak hizmet eder. Yani, her biri ötekinin ürününü sınai olarak tüketir.
A’nın tüm ürünü tüketilmiştir. Dolayısıyla, içerdiği değişmeyen sermayenin tümü de. A’nın üreticileri, A’nın üçte-birini tüketirler; tüketimlik olmayan B ürününün üreticileri, A’nın [geri kalan -ç.] üçte-ikisini tüketirler. Böylece B’nin gelirini oluşturan B ürünleri, A’nın değişmeyen sermayesini yenilemiş olur. Gerçekte bu, yeni katma-emekle yenilenmiş tek değişmeyen sermaye parçasıdır; bu parça, böylece yenilenmiştir çünkü, B’deki yeni katma-emek olan ürün miktarı, B tarafından tüketilmemiş, A tarafından sınai olarak tüketilmiştir; bu arada B, A’nın üçte-ikisini bireysel olarak tüketmiştir.
Diyelim A, 3 günlük emeğe eşit olsun; bizim bu varsayımımıza göre, onun değişmeyen sermayesi 2 günlük emektir. B, A’nın üçte-ikilik ürününü yeniler ve ona, 2 günlük emeğe eşit, tüketimlik olmayan ürünler sağlar. Şimdi böylece 3 günlük emek tüketilmiştir ve geriye 2 günlük emek kalmıştır. Başka deyişle A’daki 2 günlük geçmiş-emek, B’deki 2 günlük yeni katma-emekle yenilenmiştir, çünkü bu yalnızca, B’deki 2 günlük yeni katma-emek, kendi değerini B ürününün kendisine değil, A ürününe harcadığı içindir.
Şimdi, B’nin değişmeyen sermayesi de toplam B ürününe girdiği ölçüde, aynı biçimde, yeni ürünlerle in natura [ürün olarak] yenilenmelidir — yani, B’nin sınai tüketim için gereksindiği ürünlerle yenilenmelidir. Ama, her ne kadar yıl içinde harcanan yeni emek-zamanının ürünleriyle yenilenirse de, yeni emek-zamanıyla yenilenmez.
B’nin toplam ürünü içinde, tüm değişmeyen sermayesi, diyelim, [sayfa 234], üçte-iki olsun. O zaman (toplam ücretlerle kâra eşit olan) yeni katma emek eğer 1 ise, B’ye malzeme ve çalışma aracı olarak hizmet eden geçmiş-emek 2’ye eşit olacaktır. Peki bu 2 nasıl yenilenecek? B’nin çeşitli üretim alanlarında değişmeyen ve değişen sermaye oranı birbirinden epey farklılık gösterebilir. Ama bizim varsayımımızda bu oran 1/3 : 2/3 ya da 1 : 2’dir. Şimdi B’nin her bir üreticisi ürününün üçte-ikisiyle, yani kömürle, demirle, ketenle, makineyle, sığırla, buğdayla (yani buğdayının ve sığırının kişisel tüketime girmeyen parçasıyla) vb. karşı karşıyadır; bu üreticilerin her birinin üretim öğeleri yenilenmelidir ya da kendi üretim öğelerinin doğal biçimlerine dönüştürülmelidir. Ama bu ürünlerin hepsi, sınai tüketime yeniden girerler. Buğday (tohum olarak) aynı zamanda kendi hammaddesidir ve yetiştirilen sığırların bir bölümü tüketilenlerin yerini alır, yani kendi yerini alır. B’nin bu üretim alanlarında (tarım ve hayvancılık) ürünlerinin bu parçası, kendi değişmeyen sermayesini, doğal biçimde yeniler. Bu nedenle, ürünün bir parçası dolaşıma girmez (en azından dolaşıma girme gereğinde değildir, bunu yalnızca biçimsel olarak yapabilir). Öteki ürünler, yani keten, kenevir vb., kömür, demir, kereste, makine, bir ölçüde kendi üretimlerine üretim aracı olarak girerler, tıpkı tarımda tohum gibi, örneğin, kömürün kömür üretimine, makinenin makine üretimine girmesi gibi. Ürünün, makine ve kömürden oluşan bir bölümü, gerçekte ürünün değişmeyen sermayesini temsil eden parçanın bu bölümü, böylece kendini yeniler ve üretimde yalnızca yerini değiştirmiş olur. Bir ürün olmaktan, bir üretim aracı olmaya geçer.
Bu ve öteki ürünlerin bir başka bölümü, karşılıklı olarak birbirine, üretim aracı olarak katılır — makine demir ve keresteye, kereste ve demir makineye, yağ makineye, makine yağa, kömür demire, demir (ocaklardaki dekovil hattı, vb. için) kömüre vb.. B’deki bu ürünlerin üçte-ikisi bu biçimde kendi yerini almadığı ölçüde — yani kendi üretimlerine, kendi doğal biçimleriyle geri dönmedikleri ve kendi üreticileri tarafından doğrudan sınai olarak tüketilmedikleri ölçüde, yani tıpkı, A’nın bir parçasının kendi üreticilerince tüketilişi gibi tüketilmediği ölçüde — B ürünü üreticileri, karşılıklı olarak birbirlerinin ürünlerini üretim aracı biçiminde yenilerler, a’nın ürünü, b’nin sınai tüketimine, b’nin ürünü de a’nın sınai tüketimine gider; ya da dönel bir biçimde, a’nın ürünü b’nin sınai tüketimine, b’nin ürünü c’nin sınai tüketimine ve c’nin ürünü a’nın sınai tüketimine gider. Bu nedenle de, B’deki üretim alanlarından birinde değişmeyen sermaye olarak tüketilen şey, bir başkasında yeniden-üretilir; ama ikincide tüketilen şey birincide üretilmiştir. [sayfa 235] Birinde, makine ve kömür biçiminden demir biçimine! geçmiş olun, ötekinde demir ve kömür biçiminden makineninkine geçer, vb.
||390| Yapılması gereken, B’nin değişmeyen sermayesini kendi doğal biçiminde yenilemektir. B’nin toplam ürününü düşünürsek, tüm doğal biçimlerinin hepsinde değişmeyen sermayelerin toplamını tam olarak temsil eder. Ve B’nin özel bir alanındaki ürün kendi değişmeyen sermayesini in natura [ürün olarak] yenileyemediği zaman, satın alma ve satma, ürünlerin el değiştirmesi, buradaki her şeyi yeniden kendi uygun yerine geri koyar.
Bu nedenle burada değişmeyen sermayenin, değişmeyen sermayeyle yenilenmesi sözkonusudur; bu doğrudan ve değişime girmeksizin olmuyorsa, o zaman sermaye sermaye ile değişilir, yani ürün ürünle kendi kullanım-değeri temelinde değişilir; ürünler karşılıklı olarak kendi üretim süreçlerine girerler, böylece her biri, ötekinin üreticisi tarafından sınai olarak tüketilir.
Sermayenin bu parçası ne kâra ayrışır, ne ücretlere. Yeni katma-emek içermez. Gelir karşılığında değişilmez. Tüketiciler tarafından ne doğrudan ödenir ne dolaylı olarak. Bu karşılıklı sermaye yenileme işleminin tüccar yardımıyla yapılıp yapılmayışı (yani tüccar sermayesi yardımıyla yapılıp yapılmayışı) da farketmez.
Ama bu ürünler yeni olduğuna göre (makine, demir, kömür, kereste, vb. — ki bunlar karşılıklı olarak birbirini yeniler), biten yıl emeğinin ürünü olduklarına göre –böylece tohumluk olarak kullanılan buğday, tüketime giden buğday kadar yeni emeğin ürünü olduğuna göre– bu ürünlerde hiç yeni katma-emek bulunmadığı nasıl söylenebilir? Ve üstelik, biçimleri, apaçık biçimde tersini kanıtlamıyor mu? Buğday ve sığır biçiminde olmasa bile, kuşkusuz, bir makine sözkonusu olduğunda, görünümü, onu demirden vb. bir makineye dönüştüren emeğe tanıklık eder.
Bu sorun daha önce çözülmüştü.20 Burada yeniden bu konuya girmenin gereği yok.
(Adam Smith’in, işadamının işadamıyla ticaretinin, işadamıyla tüketiciler (bununla sınai tüketicileri değil doğrudan tüketicileri kastediyor, çünkü sınai tüketicileri de kendisi, işadamları arasında sayıyor) arasındaki ticarete eşit olduğu biçimindeki ifadesi, öyleyse, yanlıştır. Bu ifade, onun tüm ürünün gelirden oluştuğu ve bu nedenle yalnızca, sermaye ile gelir arasındaki değişime eşit olan meta değişimi parçasının, tüm metaların değişimine eşit olduğu ve bundan başka bir anlama gelmediği biçimindeki yanlış savma dayandırılmıştır. Sav yanlış olduğu için, Tooke’un bu savı pratikte paranın dolaşımına uygulaması da yanlış sonuç vermiştir (özellikle [sayfa 236] işadamları arasında dolaşan para ile işadamları ile tüketiciler arasında dolaşan paranın ilişkisi konusunda).
Diyelim ki, A’nın ürününü satın alan tüccar, tüketiciyle yüzyüze gelen sonuncu işadamı olsun; bu ürün ondan, A’nın geliri ile yani A’nın üçte-birine eşit olan geliri ile ve B’nin, üçte-ikilik A’ya eşit olan geliri ile satın alınmaktadır. Bunlar, onun tüccar sermayesini yeniler. Onların toplam geliri, tüccarın sermayesini karşılamalıdır. (Bu madrabazın kârı A’nın bir kısmını kendisi için tutmasıyla ve A’nın daha küçük bir parçasını A’nın değerine satmasıyla açıklanmak gerekir. Bu madrabazın, üretimin gerekli bir etkeni mi yoksa lükse ve zevke düşkün bir aracı mı olduğu, durumu hiç değiştirmez.) A’nın ticaretini yapan işadamı ile A’nın tüketicisi arasındaki bu değişim, A’nın ticaretini yapan işadamıyla tüm A üreticileri arasındaki değişimin değerini ve dolayısıyla tüm bu üreticiler arasındaki her tür alışverişin değerini kapsar.
Tüccar keten bezini satın alır. Bu, tüccarlar arasındaki son işlemdir. Keten bezi dokumacısı iplik, makine, kömür, vb. satın alır. Bu, işadamıyla işadamları arasında sondan bir önceki alışveriştir. İplikçi, keten, makine, kömür, vb. satın alır. Bu bir işadamıyla, işadamları arasında, sondan iki önceki alışveriştir. Keten yetiştiricisi ve makine yapımcısı demir, makine, vb. satın alırlar, vb.. Ama keten, makine, demir, kömür üreticileri arasında kendi değişmeyen sermayelerini yenilemek üzere [gerçekleştirilen] alışverişler ve bu alışverişlerin değeri, A’nın ürününün elden ele geçişiyle ilgili alışverişlere girmez; bu, gelirin gelirle değişimi biçiminde de olsa, gelirin değişmeyen sermayeyle değişimi biçiminde de olsa farketmez. Bu alışverişler –B’nin üreticileriyle A’nın üreticileri arasındaki değil, ama B’nin üreticileri arasındaki bu alışverişler– A satın alıcısının, A satıcısını yenilemesi gibi bir gerekirlik yaratmaz; yalnızca B’nin bu parçasının değeri, A’nın değerine girer. Bu alışverişler de parayı gerektirir; ve tüccarlar aracılığıyla yürütülür. Ama paranın bu alanda özel olarak beliren bölümünün dolaşımı, işadamlarıyla tüketiciler arasındaki dolaşımdan tamamen ayrıdır.)
||391| Hâlâ çözülmesi gereken iki sorun daha var:
Şu ana kadarki incelememizde, ücret, kârdan ayırdedilmeden, gelir olarak değerlendirildi. Bu bağlamda, ücretlerin aynı zamanda kapitalistin döner sermayesinin bir parçası olduğu gerçeğini ne ölçüde hesaba katmalıyız?
Şu ana kadar toplam gelirin, gelir olarak harcandığı varsayıldı. Dolayısıyla gelirin bir parçası, kârın bir parçası sermayeye dönüştürüldüğü zaman ortaya çıkacak olan değişikliğin dikkate [sayfa 237] alınması gerekir. Gerçekte bu, birikim sürecinin incelenişi sırasında ortaya gelecektir — ama biçimsel görünümüyle değil. Artı-değeri temsil eden bir ürün parçasının, kısmen ücretlere, kısmen değişmeyen sermayeye dönüştürülmesinde, bir güçlük yoktur. Burada incelememiz gereken şey, daha önceki başlıklar altında, incelenen meta değişimini nasıl etkilediğidir — bu başlıklar altında, onu elinde tutanlarla ilgili olarak incelenebilir; başka deyişle gelirin gelirle değişimi, gelirin sermayeyle değişimi ya da son olarak sermayenin sermayeyle değişimi ile ilgili olarak incelenebilir.)
<Bu intermezzo, dolayısıyla, yeri geldiğinde tarihsel-eleştirel bölümde tamamlanacaktır.>[76]
[11.] Ferrier [Smith’in Üretken Emek ve Sermaye Birikimi Teorisine
Karşı Ferrier’nin Yönelttiği Polemiklerin Korumacı Karakteri.
Smith’in, Birikim Sorunundaki Kafa Karışıklığı. Smith’in “Üretken
Emekçiler” Görüşündeki Sıradanlık]
Ferrier (François-Louis-Auguste) (Gümrükler Denetmen Yardımcısı): Du Gouvernement considere dans ses rapports avec le commerce, Paris 1805. (Friedrich List’in temel kaynağı buydu.) Bu ahbap, Bonapartist yasaklamalar, vb. sistemine övgüler düzüyor. İşin aslında, onun gözünde hükümet (tabii devlet görevlileri — şu üretken olmayan emekçiler) üretime doğrudan müdahale eden yöneticiler olarak önemlidirler. Bundan ötürüdür ki, bu gümrük memuru, A. Smith’in devlet görevlilerini üretken-olmayanlar diye nitelemesine ateş püskürüyor.
Her şeyden önce bir kez daha, yıllık emek ürününün “değişilebilir değeri”nin aynı biçimde “emeğin yıllık ürünü”nün ücretler ve kârlar (rant dahil) olarak ayrıştığı biçimindeki yanlış varsayım var ortada. Bu saçmalık üzerinde yeniden duracak değiliz. Yalnızca şu gözlemle yetineceğiz: Yıllık ürün yığını –ya da emeğin yıllık ürünü olan meta stokları, fonlar– büyük ölçüde ||392| ancak değişmeyen sermayeye girebilen öğeler olarak in natura [ürün olarak] metalardan oluşur (hammaddeler, tohumluk, makine, vb.); bunlar ancak sınai olarak tüketilebilir. Bu metaların kullanım-değeri (ve bunlar değişmeyen sermayeye giren metaların büyük bir bölümünü oluştururlar), bireysel tüketime elverişli olmadıklarını gösterir; bu nedenle, ücret olsun, kâr olsun, rant olsun, gelir bu metalara harcanamaz. Hammadelerin bir bölümüne (hammaddelerin yeniden-üretimi için gereksinilmediği ölçüde, ya da ikincil malzeme olarak ya da doğrudan yedek parça olarak sabit sermayeye girmediği ölçüde) daha sonra, tüketilebilir bir meta biçimi verileceği doğrudur; ama bu ancak cari yılın emeğiyle olur. Bir önceki yıl emeğinin ürünü olarak bu hammaddeler, gelirin herhangi bir parçasını oluşturmazlar. Ürünün ancak tüketimlik bölümü tüketilebilir, bireysel tüketime girebilir ve böylelikle geliri oluşturur. Ne var ki, tüketimlik ürünlerin bir kısmı da yeniden-üretimi olanaksız hale [sayfa 239] getirmedikçe tüketilemez. Metaların, hatta tüketimlik parçalarının bir bölümü bile, tam da bu nedenle, sınai olarak tüketilmek üzere [üründen -ç.] çıkarılmalıdır; bu bölüm, emeğin malzemesi olarak, tohum vb. olarak hizmet etmelidir, işçilerin ya da kapitalistlerin geçim aracı olarak değil. Ürünün bu parçası, dolayısıyla, ilkin, A. Smith’in hesabından çıkarılmalıdır — ya da daha doğrusu ona eklenmek zorundadır. Eğer emeğin üretkenliği aynı kalırsa, o zaman, gelir arasında yeralmayan bu ürün parçası yıldan yıla aynı kalır; kuşkusuz, emeğin üretkenliği aynı kalırken, eskisi kadar emek-zamanı kullanılması koşuluyla.
Bu nedenle, her yıl öncekine göre daha çok miktarda emek kullanıldığı varsayılırsa ne olacağını da görmeliyiz. Kısacası, daha çok emek kullanmak için, elde daha fazla miktarda emek bulunması ya da daha büyük miktara ödeme yapılması yani daha fazla miktarın ücretlere harcanması yeterli değildir; ama emek araçları –hammadde ve sabit sermaye– daha büyük miktarda emeği emebilmek için orada olmalıdır. A. Smith’in ortaya attığı sorunlar ayıklandıktan sonra bu nokta da tartışılacaktır.
Öyleyse, ilk tümcesini yineleyelim:
Ama apaçık görülüyor ki A. Smith’in kafasındaki bu değildir ve onun açısından pek anlamsız bir öneri olurdu. Kastettiği şey, ürünün değişilebilirlik değerinin büyük bir bölümünün (daha önce belirtilen karışıklık nedeniyle21 yanlış biçimde ifade ettiği üzere) emeğin ücretleri olarak değil, ama kârlar ve rantlar olarak, ya da yalınlaştırmak için bizim deyişimizle kârlar olarak ayrıştığıdır. Başka deyişle, ürün değerinin, geçmiş yıldaki katma-emek miktarına eşit bölümü –in fact [gerçekte] sözcüğün tam kastettiği anlamda, geçen yılın emeğinin ürünü olan bölümü– ilkin işçileri öder ve ikinci olarak kapitalistin gelirine, onun tüketim fonuna girer. Toplam ürünün bu bölümünün tümü emekten, ve gerçekten de yalnızca emekten kaynaklanır; ancak ödenmiş ve ödenmemiş emeği içerir. Ücretler ödenmiş emeğin toplamına eşittir; kârlar ||393| ödenmemiş emeğin toplamına. İşte bundan ötürü bu toplam ürün ücretlere harcansaydı, doğal olarak o ürünü üretenden daha büyük miktarda emeği harekete geçirirdi; ve işin aslında, ürünün, içerdiğinden daha fazla emek-zamanını harekete geçirme oranı, işgününün, ödenmiş ve ödenmemiş emeğe bölünme oranına bağlıdır.
Varsayalım bu oran öyledir ki, emekçi ücretini 6 saatte yani yarım günde üretir ya da yeniden-üretir. O zaman öteki 6 saat ya da yarım gün, artı-değeri oluşturur. Böylece örneğin 50 pounda (bir günlük emek 10 şilin ise 100 günlük emeği 1000 şilin, yani 50 pound) eşit olan 100 günlük emeği [yeni katma-emek] içeren bir ürünün 25 poundu ücret için, 25 poundu da kâr (rant) içindir. 25 pound ile –50 günlük emeğe eşit– emek-zamanlarının tamı tamına yarısında hiçbir şey almaksızın patronlarına çalışan 100 emekçinin ücreti ödenir. Bu çerçevede, eğer ürünün tamamı (100 günlük emeğin ürünü) ücretlere harcansaydı, o zaman 50 pound ile 200 işçi harekete geçirilmiş olurdu ve her biri ücret olarak 5 şilin, ya da eskisi gibi emeğinin ürününün yarısını almış olurdu. Bu emeğin ürünü 100 pounda (yani 200 günlük emek, 2.000 şiline ya da 100 pounda eşit) eşit olurdu; bununla 400 emekçi (emekçi başına 5 şilinden, 2.000 şilin) harekete geçirilebilirdi; onların da ürünü 200 pounda eşit olurdu, vb..
İşte Adam Smith, “yıllık emek ürünü”nün, her zaman, o ürünü üretmek için çalıştırılanlardan “daha fazla miktarda emeğe komuta etmeye ya da satın almaya” yeterli olacağını söylerken, bunu [sayfa 241] kastetmiştir. (Eğer emekçiye, emeğinin ürününün tamamı ödenseydi, yani 100 işgünü için 50 pound ödenseydi, o zaman 50 pound da yalnızca 100 işgününü harekete geçirebilirdi.) Ve Smith sözü sürdürerek şöyle diyor:
Doğal olarak, piyasada daha fazla miktarda emek olmasaydı, geçmiş yıla göre “daha fazla miktarda bir emeği satın alacak ya da komuta edecek” bir fona sahip olmak herhangi bir yarar sağlamazdı. Bir metayı satın almak için daha fazla para olması, eğer o metadan piyasada daha fazla yoksa, bir yarar sağlamaz. 50 poundun, önceki gibi 100 işçi yerine (ki 25 pound almışlardı) 200 değil ama, 150 işçiyi harekete geçirdiğini, bu arada kapitalistlerin de 25 pound yerine 12 pound 10 şilin tükettiklerini varsayalım. 150 işçi (37 pound 10 şilin [alarak]) 1.500 şiline ya da 75 pounda eşit 150 işgünü harcayacaklardı. Ama elde mevcut emekçi miktarı eskisi gibi yalnızca 100 olsaydı, ücret olarak, eskiden olduğu gibi 25 pound değil, ama 37 pound 10 şilin alacaklardı; oysa ürünleri, eskisi gibi yalnızca 50 pound [olacaktı]. Böylece kapitalistin geliri 25 pounddan 12 pound 10 şiline düşecekti, çünkü ücretler %50 oranında artmış olacaktı. Ne var ki, A. Smith, elde, artan sayıda emekçi olacağını biliyor. Kısmen yıllık nüfus artışından (gerçi bunun eski ücretlerle sağlanacağı varsayılıyor), kısmen işsiz yoksullardan ya da yarı-çalıştırılanlardan, vb. ötürü. Sonra, üretken olmayan çok sayıdaki emekçilerden bir bölümü, artı-ürünü değişik biçimlerde kullanarak, üretken emekçilere dönüştürülebilirler. Son olarak da aynı sayıda emekçi, daha büyük miktarda iş yapabilir. Ve 100 işçi yerine 125 işçiye ödeme yapmam ya da 100 işçinin günde 12 saat yerine 15 saat çalışması, aynı kapıya çıkar.
Bu arada, yeri gelmişken söyleyelim, A. Smith’in, üretken sermayedeki artışla –ya da yeniden-üretime gidecek olan yıllık ürün [sayfa 242] miktarındaki artışla istihdam edilen emeğin (canlı emek, sermayenin ücretlere harcanan kısım) aynı oranda artacağını söylemesi, toplanı ürünü gelir olarak ayrıştırmasının doğrudan sonucu olan bir hatasıdır.
||394| Demek ki, her şeyden önce, Smith’te, bu yıl, geçen yıla göre daha fazla miktarda emeği “satın alabilecek ve komuta edebilecek” bir tüketilebilir geçim araçları fonu bulunuyor; ayrıca daha fazla emek ve bu emek için de daha fazla geçim aracı [var]. Şimdi bu ek emek miktarının nasıl gerçekleştirilebileceğini görmeliyiz.)
Eğer A. Smith, özü itibariyle kendi yapıtında bulunan ve artı-değerin yalnızca sermayenin ücretli-emekle değişilmesi sayesinde yaratıldığını belirten çözümlemesine tam bir bilinçle bağlı kalsaydı, bundan üretken emeğin, yalnızca sermaye ile değişilen emek olduğu sonucunu çıkarırdı, hiçbir zaman gelir ile değişilen emek sonucunu çıkarmazdı. Gelirin üretken emekle değişilebilmesi için [bu gelirin -ç.] önce sermayeye dönüştürülmesi gerekir.
Ama hareket noktası olarak geleneksel görüşün yalnızca bir yanını –yani üretken emek doğrudan herhangi bir tür maddi zenginlik üreten emektir görüşünü– aldığı ve aynı zamanda, bunu, emeğin sermayeyle ya da gelirle değişilmesine, göre sınırlamasıyla ilişkilendirdiği için, Smith açısından, şöyle: bir şey olanaklı hale geldi: Sermayeye karşı değişilen türden emek: her zaman üretkendir (her zaman maddi zenginlik yaratır, vb.). Gelir ile değişilen türden emek üretken olabilir ya da olmayabilir; ama geliri harcayan kişi, kural olarak, üretken emekten çok, üretken-olmayan emeği harekete geçirmeyi yeğler. Adam Smith’in, ikili ayrımının bu paçal edilmiş biçimiyle, temel ayrımı nasıl körleştirip zayıflattığı kolaylıkla görülebilir.
Aşağıdaki alıntı, Adam Smith’in, emeğin bir gövdeye bürünmesini yalnızca dışsal anlamda almadığını gösteriyor; sabit sermayeyi oluşturan çeşitli parçalar arasında şu da sayılıyor:
Sözünü sürdürüyor:
Böylece, sonunda öküz de bir üretken işçi olur.
[12.] Kont Lauderdale [Egemen Sınıflan, Üretken Emeğin En Önemli
Türlerinin Temsilcileri Sayan Mazeretçi Yaklaşım]
Lauderdale (kont): An Inquiry into the Nature and Origin of Public Wealth, vb. [Edinburgh ve] Londra 1804. (Fransızca çeviri: Recherches sur la nature et l’origine de la richesse publique, vb. Çevirmen: Lagentie de Lavaïsse, Paris 1808.)
Lauderdale’in, kârı haklı göstermeye dönük mazeretçi çabaları, daha sonra III. Kesimde incelenecek.[77] Bu yaklaşım, kârın bizzat sermayeden kaynaklandığı, çünkü sermayenin emeğin “yerini aldığı” görüşündedir. Sermayeye, eğer o olmasaydı, insanın yapmak zorunda olacağı ya da hiç yapamayacak olduğu şey için kâr ödenmektedir.
*
Böylece işte birbirini izleyenleri sıraladık: Ferrier, Garnier, Lauderdale, Ganilh. Şu son “épargner du travail” [“emek tasarrufu”] sözünden kurtulmak için Tocqueville özellikle pek uğraştı.
[13. Say’nin “Maddi-Olmayan Ürünler” Anlayışı. Üretken-Olmayan
Emeğin Başıboş Büyüyüşünün Haklı Gösterilmesi]
Garnier’den sonra yavan Jean-Baptiste Say’nin Traite d’économie politique’i sökün etti. Smith’in “bu etkinliklerin [yani doktorların, aktörlerin, vb. etkinliklerinin] sonuçlarına ürün adını vermeyi reddettiğini” söylüyor Say. “Bunlara harcanan emeğe üretken [sayfa 251] olmayan adını verir.” diyor. (3. baskı, c. I, s. 117.)
Smith, bu etkinliklerin bir “sonuç”, bir tür “ürün” ürettiğini hiçbir zaman yadsımaz. Hatta “toplumun savunulmasını, güvenliğini ve korunmasını”, “bir yılın emeğinin sonucu” (kamu hizmetlilerinin emeğinin sonucu) olarak gördüğünü açıkça belirtir. ([Wealth of Nations, OUP baskısı, c. I, s. 369-370] Smith, c. II, Ed. Garnier, kitap II, bölüm III, s. 313.)
Say ise, Smith’in ikincil tanımına, yani bu “hizmetler”in ve ürünlerinin, “genelde, yerine getirildiği anda ortadan kalktığı”, “üretildikleri anda” ortadan kalktığı biçimindeki ikincil tanımına sıkı sıkıya sarılır. (Smith, agy.)
Mösyö Say, bu tüketilen “hizmetler”i ya da ürünlerini, sonuçlarını –tek sözcükle kullanım-değerlerini– “üretildikleri anda tüketilen maddi-olmayan ürünler ya da değerler” diye adlandırıyor. “Üretken-olmayan” yerine, “maddi-olmayan ürünlerin üretkeni” diyor. Onlara başka bir ad veriyor. Sonra ekliyor:
Bir ulusun, “maddi-olmayan ürünlerin üreticilerini” artırması, maddi ürünlerin üreticilerini artırmak kadar yararlı değildir. Kanıt: Maddi olsun ya da olmasın herhangi bir ürünün üreticilerini, gerekenin ötesinde artırmak kesinlikle yararsızdır. Bu nedenle, maddi ürünlerin yararsız üreticilerini artırmak, maddi-olmayan ürünlerin üreticilerini artırmaktan daha yararlıdır. Her iki durumda da, bu üreticileri artırmanın yararsız olduğu, ama yalnızca kendi üretim dallarına tekabül eden belli tür üreticileri artırmanın yararlı olduğu, sonucu çıkmaz.
[Say’ye göre] çok sayıda maddi ürün de ||400| üretilemez, çok sayıda maddi-olmayan ürün de. Ama bir değişiklik saptırıcıdır. Demek ki, her iki bölümde de farklı ürünler üretilmelidir. Ve dahası, Mösyö Say ders de verir: “Bazı ürünlerin satışındaki yavaşlık, başka bazı ürünlerin darlığından kaynaklanır.” (agy, s. 438.)
Demek ki, hiçbir zaman üretilmiş çok masa bulunmaz, olsa olsa masaya konacak birkaç çeşit yemek azalır. Eğer doktorların sayısı çok çok artarsa, yanlış olan şey, onların hizmetinin aşırı ölçüde fazla olması değildir, ama belki de maddi-olmayan öteki ürünleri üretenlerin kıt kalması — örneğin fahişe sıkıntısı çekilmesidir. (Bkz: agy, s. 123; orada hamalların, fahişelerin vb. işleri aynı gruba konuyor ve Say, hatta işi, bir fahişenin “çıraklığı”nın, “fazla bir değeri olmadığı”nı söylemeye kadar vardırıyor.)
Sonunda, terazinin, “üretken-olmayan emekçiler” kefesi ağır basıyor. Üretim koşulları belliyse, bir masa yapmak için kaç emekçiye gerek olduğu, belli bir ürünü üretmek için, belli türden ne kadar emek olması gerektiği bilinir. Birçok “maddi-olmayan ürün”de ise durum böyle değildir. Belli bir sonuca ulaşmak için gereksinilen emek kadar, sonucun kendisi de varsayımsaldır. Birini, dinini [sayfa 253] değiştirmeye bir rahibin ikna edemediği yerde, belki yirmi rahip başarılı olabilir; altı doktor birbirine danışırsa, birinin bulamadığı tedavi çaresini belki bulabilir. Bir mahkemede, üzerinde kendi kontrolünden başka hiçbir kontrol olmayan tek yargıç yerine çok yargıç olması, belki adaletin daha iyi dağıtılmasını sağlayabilir. Ülkeyi korumak için gereken asker sayısı, düzeni kurmak için gereken polis sayısı, “ülkeyi yönetmek” için gereken resmî görevli sayısı, vb. — bunların hepsi açık-seçik belli olan şeyler değildir ve –her ne kadar 1.000 pound yünü eğirmek için ne kadar iplikçi emeğine gerek olduğu İngiltere’de elifi elifine bilinirse de– bunlar İngiltere parlamentosunda şık sık tartışılır. Bu türden öteki “üretken” emekçilere gelince, onlar hakkındaki anlayış, ürettikleri hizmetin, sayılarına bağlı olduğu, sayılarından oluştuğu gerçeğinde yatar. Örneğin efendilerinin zenginliğine ve zarafetine tanıklık etmesi gereken uşaklar. Bunların sayısı ne kadar fazlaysa, “ürettikleri” varsayılan etki o kadar büyüktür. Mösyö Say de işte bu noktaya tutunur: “üretken-olmayan emekçiler” sayıca hiçbir zaman yeterince artırılamaz. |400||
[14.) Kont Destutt de Tracy [Kârın Kaynağına Sıradan Bir Yaklaşım.
“Sanayi Kapitalisti”nin, Tek Üretken Emekçi İlan Edilmesi]
||400| Kont Destutt de Tracy: Elements d’ideologie, IV e et Vle parties. Traité de la volonte et de ses effets, Paris 1826 ([1. Baskı] 1815).
Bunlara karşı kısır sınıf, toprağının ya da parasının rantını tüketen zenginlerden oluşur. Bunlar aylak sınıftır.
1. Sanayi kapitalistleri, ürünlerinin (ya da kârın) bir bölümünü kendileri tüketirler. Herhalde ürünü, kendilerinin ödediğinden daha pahalı bir fiyattan gene kendilerine satarak ve böylece kendilerini dolandırarak kendilerini zenginleştiremezler. Aralarından herhangi biri, ötekilerini de bu yolla dolandıramaz. Eğer A, sanayi kapitalisti B’nin tükettiği ürününü çok pahalı bir fiyattan satarsa, o zaman B de A tarafından tüketilen kendi ürününü çok pahalı bir fiyattan satar. Sanki A ve B kendi ürünlerini, birbirine gerçek [sayfa 257] değerlerinden satmış gibi olurlar. Bu 1. kategori bize kapitalistlerin kârlarını nasıl harcadıklarını gösterir, kârı nereden çıkardıklarını göstermez. Her ne hal ise, “ürettikleri her şeyi biri ötekine, üretim maliyetinin üstünde bir fiyattan satarak” herhangi bir kâr sağlamazlar.
2. Aynı biçimde, kendi işçilerine, üretim maliyetinin üstünde sattıkları ürün parçasından da herhangi bir kâr sağlayamazlar. İşçilerin tüm tüketiminin, “onların emeğini satın alanların tüketimi” olduğu önceden varsayılmıştır. Kaldı ki, Destutt, kapitalistlerin, kendi ürünlerini ücretli-işçilere (kendi işçileri ve aylak kapitalistlerinkiler) satarak yalnızca “toplam ücretleri geri aldıkları”nı söyleyerek bunu bizzat kendisi, defterden silmiştir. Hatta işin aslında tümünü de değil, onların tasarruf ettiği kısmı çıkardıktan sonra geri kalanı. Ürünlerini onlara ucuz da satsalar, pahalı da satsalar hepsi aynı kapıya çıkar; yalnızca onlara verdiklerini geri alırlar; ve yukarda söylendiği gibi, ücretli-işçiler yalnızca “bir elle aldıklarını öteki elleriyle geri verirler”. Önce kapitalist, işçiye ücret olarak para öder. Sonra ona kendi ürününü “çok pahalı” satar, ve böyle yaparak parayı geri almış olur. Ama işçi kapitaliste, ondan aldığından daha fazlasını ödeyemediği için, kapitalist ürününü ona hiçbir zaman emeği için ödediğinden daha pahalıya satamaz. Ondan her zaman, ürünün satışı karşılığında, emeği için ödediği kadar parayı geri alabilir. Bir kuruş fazla değil. O zaman, parası bu “dolaşım”la nasıl artabilir ki?
||403| Buna ek olarak Destutt’de bir saçmalık daha var. Kapitalist C, işçi L’ye haftalık 1 pound ücret ödüyor ve o 1 poundu, metaları 1 pounddan satarak geri alıyor. Böylelikle, Destutt de Tracy düşünüyor ki, ödediği toplam ücreti geri almıştır. Ama emekçiye önce 1 pound veriyor. Sonra ona 1 poundluk meta veriyor. Demek ki gerçekte ona verdiği 2 pounddur: 1 pound meta, 1 pound para. Bu 2 pounddan 1 poundu para biçiminde geri alıyor. Demek ki, işin aslında 1 poundluk ücretin bir kuruşunu bile geri almış olmuyor. Eğer (kapitalistin, ona meta olarak yaptığı ödemeyi işçinin kapitaliste emek olarak geri vermesi yerine) kapitalist, böylesi bir yolla ücreti “geri alma”yı ve kendini zengin etmeyi düşünüyorsa, kısa sürede aklı başına gelecektir.
Görüldüğü gibi, burada soylu Destutt, paranın dolaşımını, metaların gerçek dolaşımıyla birbirine karıştırmaktadır. Kapitalist, emekçiye doğrudan 1 pound değerinde meta vermek yerine 1 pound verdiği için, o parayla emekçi almak istediği mallara dilediği gibi karar verir ve kapitaliste, kendi malları üzerinde tanıdığı çekme hakkına karşılık 1 poundu –maldan kendi payını aldıktan [sayfa 258] sonra– para olarak geri döndürür; ve Destutt kapitalistin ücretleri “geri aldığı”nı sanır, çünkü aynı para parçası ona geri gider. Ve aynı sayfada Mösyö Destutt, dolaşım olgusunun “pek az bilindiği”ni imler (s. 239). Onun hiç bilmediği belli. Eğer Destutt, “toplam ücretlerin geri çekilmesi”ni bu garip yolla açıklamaya kalkışmasaydı, bizim şimdi anacağımız biçimde, saçmalık, hiç değilse akla yatkın gibi görünürdü.
(Ama ondan önce, onun [Destutt’ün -ç.] ferasetine bir örnek daha. Eğer ben bir dükkana gidersem, dükkan sahibi bana 1 pound verirse ve ben o 1 poundla onun dükkanından alışveriş edersem, 1 poundu geri almış olur. Ama kimse, dükkan sahibinin bu yolla kendini zenginleştirdiğini savlamaz. 1 pound para ve 1 poundluk meta yerine şimdi elinde yalnızca 1 pound para vardır. Eğer sattığı metanın değeri yalnızca 10 şilinse de ve onu bana 1 pounda sattıysa da, bu durumda bile, 1 poundun tamamını geri aldığı halde, satış öncesine göre şimdi 10 şilin daha yoksuldur.)
Eğer kapitalist C, işçiye 1 pound ücret verirse ve ondan sonra ona, 1 pound karşılığında değeri 10 şilin olan metalar satarsa, hiç kuşku yok ki, 10 şilin kâr etmiş olur, çünkü işçiye metaları 10 şilin daha pahalıya satmış olur. Ama Mösyö Destutt’ün bakış açısından, bu durumda bile, bu alışverişten C için nasıl olup ta bir kâr çıktığını anlamak olanaklı olmazdı. (Kâr aslında, ona nominal olarak ödediğinden daha az ücret ödemiş olması gerçeğinden çıkar — işin aslında o, işçiye emeği karşılığında, ürünün daha küçük bir parçasını vermiştir.) Eğer işçiye 10 şilin verseydi ve kendi metasını 10 şiline satsaydı, sanki ona 1 pound vermiş ve 10 şilinlik metasını 1 pounda satmış kadar zengin olurdu. Dahası Destutt kendi savını, zorunlu ücret varsıyımına dayandırıyor. Burada da, en iyi durumda bile, kâr, ücretin bir dolandırılması olarak açıklanabilir.
İşte bu çerçevede, bu ikinci durum da gösteriyor ki, Destutt, üretken emekçinin ne demek olduğunu kesinlikle unutmuştur ve kârın kaynağı konusunda en küçük fikri yoktur. Dense dense en fazla kapitalistin ürünlerini kendi ücretlilerine değil de, aylak kapitalistin ücretlilerine değerlerinin üstünde satarak bir kâr gerçekleştirdiği söylenebilir. Ama üretken olmayan emekçilerin tüketimi, işin aslında yalnızca, aylak kapitalistlerin tüketiminin bir parçası olduğuna göre, şimdi 3. casus’a [duruma] geliyoruz.
3. Sanayi kapitalistleri, ürünü “çok pahalı” olarak, değerinin üstünde, “doğrudan çalıştırdıkları ücretlilere ödemedikleri bir bölüm gelirleriyle ödeyen aylak kapitalistlere satarlar; böylece aylak kapitalistlere ödedikleri yıllık rantın tümü, bu yollardan biriyle ya da başka yolla kendilerine” (sanayi kapitalistlerine) “geri döner.” [sayfa 259]
Yukarda ücretlerin tümünün geri dönüşü gibi, burda da çocukça bir geri dönen rant vb. anlayışı vardır. Örneğin, C, toprağın ve paranın rantı olarak I’ya (aylak kapitaliste) 100 pound ödüyor. 100 pound, C açısından ödeme aracıdır. Bu parayla C’nin depolarından 100 poundluk meta alan I açısından ise satın alma aracıdır. Böylece 100 pound, metalarının dönüşmüş bir biçiminde geri gelir. Ama artık metaları 100 pound değerinde azalmıştır. O metaları I’ya doğrudan vermek yerine, ona 100 pound para vermiştir, o da bu parayla onun mallarından 100 poundluk satın almıştır. Ama bunları, kendi fonlarından değil, C’nin parasıyla satın almaktadır. Ve Destutt de Tracy, böylelikle C’nin I’ya ödediği rantın C’ye geri döndüğünü sanmaktadır. Ne ahmaklık! Bu, birinci saçmalık.
İkincisi, bizzat Destutt bize, toprağın rantının ve paranın faizinin, yalnızca, sanayi kapitalistinin kârından kesintiler olduğunu, bu nedenle basitçe aylaklara bırakılmış kâr kotaları olduğunu söylemişti. C’nin, bu kotanın tümünü ||404| Tracy’nin tanımladığı yollardan biriyle değil de herhangi bir oyunla geri aldığını –yani kapitalist C’nin, ne landlord’a [toprak sahibine], ne para-kapitaliste herhangi bir rant ödemediğini– varsayarsak, tüm kârını kendine alakoymuş olur; ama soru, kârı nereden sağladığı, nasıl kâr ettiği, kârın nasıl ortaya çıktığı sorusudur. Bu soru, kapitalistin, toprak sahibine ya da para-kapitaliste bir bölüm ayırmadan kâra sahip olduğu ya da elinde tuttuğu biçiminde açıklanamayacağı gibi, kâr bölümünün aylağa şu ya da bu kategori altında bıraktığı birinci ya da ikinci parçasının bütünüyle ya da bir bölümüyle, şöyle ya da böyle aylağın elinden çıkıp, yeniden ona geri döndüğü biçiminde de açıklanamaz. Bu da ikinci saçmalık!
Bu saçmalıkları dikkate almayalım. C, kendisinden kiraladığı (loue) toprak ya da sermaye için I’ya –aylağa– 100 pound rant ödemek zorunda. Bu 100 poundu kârından ödüyor (kârı nereden geliyor, henüz bilmiyoruz). Sonra ürünlerini I’ya satıyor; I bu ürünleri ya kendisi doğrudan ya yanında çalışanlar [hizmetçiler] (üretken-olmayan ücretliler) aracılığıyla tüketiyor; C ürünleri I’ya çok pahalı satıyor, örneğin değerlerinin yüzde 25 üstünde satıyor. 80 pound değerindeki ürünleri 100 pounda satıyor. Bu durumda hiç kuşkusuz C 20 pound kâr sağlıyor. Kapitalist C, I’ya, 100 pound değerinde meta için bir çekme hakkı tanımıştır. I, çeki getirdiği zaman C, mallarının nominal fiyatını değerlerinin yüzde 25 üstünde saptayarak ona 80 pound değerinde meta vermiştir. I, 100 pound ödeyerek tükettiği 80 pound değerindeki metalarla yetinseydi bile, C’nin kârı yüzde 25’in üstüne yükselemezdi. Fiyatlar ve dolandırıcılık her yıl yinelenirdi. Ne var ki I, 100 poundluk değer tüketmek [sayfa 260] istiyor. Eğer toprak sahibi ise, que faire [ne yapmalı]? Toprağını C’ye 25 pound karşılığı rehin eder; buna karşılık C ona 20 pound değerinde metalar verir — çünkü metalarını yüzde 25 (dörtte-bir) değerinin üstünde satıyor. I eğer para ödünç veren biriyse, sermayesinden 25 poundu C’ye verir, buna karşılık C ona 20 pound değerinde metalar verir.
Varsayalım ki sermaye (ya da toprağın değeri) yüzde 5’ten kiralanmıştır. Ve bu da 2.000 pounda ulaşmıştır. Demek ki şimdi bu, yalnızca 1.975 pound olacaktır. Rantı 983/4 pounddur. Ve bu böylece; sürer: I sürekli olarak gerçek değeri 100 pound olan metaları tüketir, ancak rantı sürekli olarak düşer; çünkü 100 pound değerinde metaları elde edebilmek için, kendi sermayesinin giderek daha fazla bir parçasını tüketmek zorundadır. Böylece C, I’nın sermayesinin tümünü parça parça gaspeder ve sermayeyle birlikte onun rantını da gaspetmiş olur — başka deyişle, sermayenin kendisiyle birlikte, ödünç alınan sermayeden sağladığı kâr parçasını da sahiplenir. Bay Destutt, anlaşılan bu süreci düşünüyor ki, şöyle sürdürüyor sözü:
Ve Mösyö Destutt, anlatmak istediği konuda hiç haklı değil ama, gene de belli bir noktaya kadar hakkı var. Ortaçağın gerilediği ve kapitalist üretimin doğduğu dönemde, sanayi kapitalistlerinin hızlı zenginleşmesi, bir ölçüde toprak sahiplerinin doğrudan soyulmasıyla açıklanabilir. Amerika’daki keşiflerin sonucu, para değeri düştüğü zaman, çiftçiler, toprak sahiplerine gerçek rantı değil, eski rantı, nominal rantı ödediler, bunun yanısıra da manufacturers [imalatçılar] onlara, metalarını, yalnızca para olarak artmış değerinden değil, kendi değerlerinin üstünde de sattılar. Aynı biçimde, tüm ülkelerde, örneğin ülkenin temel gelirinin rant biçimiyle toprak sahiplerinin, prenslerin vb. elinde olduğu Asya ülkelerinde [sayfa 261], sayıca az olan ve bu nedenle rekabetle sınırlanmamış imalatçılar, metalarını tekel fiyatı üzerinden satıyorlar ve bu yolla onların bir kısım gelirini sahipleniyorlar; ||405| onlara yalnızca “ödenmemiş” emeği satmakla kalmayıp, metaları, içerdikleri emek miktarının üstünde satarak kendilerini zenginleştiriyorlar. Mösyö Destutt, ödünç para verenlerin, kendilerinin bu yolla soyulmasına izin vereceklerine inanıyorsa, bir kez daha yanılıyor demektir. Tam tersine, onlar elde ettikleri yüksek faiz aracılığıyla, bu yüksek kârlardan, bu soygundan, doğrudan ya da dolaylı pay alıyorlar.
Destutt, herhangi bir yanıt vermemekle kalmamış, ama yine de, paranın geri akışını metanın kendisinin geri akışı olarak aldığını açık etmiştir. Bu paranın geri akışı, yalnızca kapitalistlerin ücretlerle rantı, meta olarak ödemek yerine, önce para olarak [sayfa 262] ödediklerini; onların metalarının bu parayla satın alındığını ve ücretlerle rantı -ç.] dolaylı biçimde meta olarak ödediklerini ifade eder. Ancak bu parayla aynı değerdeki metalar onlardan alınarak, ücretli işçilerin ve rantiyelerin tüketimine gittiği ölçüde bu para, sürekli olarak onlara geri akar.
Mösyö Destutt, “Zenginliğimizi tüketiş biçimimize bu tür bir bakışın, toplumdaki ilerlemeye ‘açıklık’ getirmesinden” müthiş hayrete düşmüş (hem de tam Fransız usulü — kendisi hakkındaki benzer hayret ünlemleri de Proudhon’da bulabilir).
Mösyö Destutt bundan, bu üretken işçilere değil, onları harekete geçiren kapitalistlere geri gitmemiz gerektiği sonucunu çıkarıyor.
Facultes’miz [melekelerimiz] bizim tek doğuştan zenginliğimizdir; demek ki, emek melekesi zenginlik değildir. Emek, tüm öteki /.enginlikleri üretir, yani emek kendisi hariç, tüm ötekiler için zenginlik üretir ve kendisi zenginlik değildir, ama onun yalnızca ürünü zenginliktir. Doğru dürüst yönetilen her emek üretkendir; yani her üretken emek, kapitaliste kâr bırakan her emek, doğru dürüst yönetilmiş bir emektir.
Destutt’ün –farklı tüketici sınıflara değil, ama tüketim araçlarının farklı doğasına değinen– aşağıdaki sözleri, Adam Smith’in, kitap II, bölüm Il’deki görüşlerinin başka sözcüklerle ifadesidir; Smith, o görüşlerinin sonunda, ne tür bir (üretken-olmayan) harcamanın, yani bireysel tüketimin, gelirin tüketiminin bir ölçüde avantajlı olduğunu araştırır. Bu araştırmayı (Garnier, c. II, s. 345) şu sözlerle başlatır:
[15. Smith’in Üretken Emek ve Üretken-Olmayan Emek Ayrımına
Yöneltilen Polemiklerin Genel Yapısı. Üretken-Olmayan Tüketimi,
Üretimin Gerekli İtici Gücü Gösteren Mazeretçi Yaklaşım.]
Smith’in üretken emek ile üretken-olmayan emek hakkındaki görüşlerine karşı çıkan yazarların çoğu, tüketimi, üretimi mahmuzlayıcı bir şey olarak kabul ederler. Bu nedenledir ki, geçimini gelirden sağlayan ücretlileri –kiralanması zenginlik üretmeyen, ama kendisi zenginliğin yeni bir tüketimi demek olan üretken-olmayan emekçileri– üretken işçiler kadar üretken sayarlar; hatta feld of material consumption’ı [maddi tüketim alanını], dolaysıyla da feld of production’ı [üretim alanını] genişlettikleri için maddi zenginlik üreten emek sayarlar. Bunlar, daha çok burjuva ekonomisinin bir tür mazeret bulucularıdır; bir ölçüde riches oisifs’i [zengin aylakları] ve hizmetini tükettikleri “travailleurs improductifs”i [“üretken-olmayan emekçiler”i], bir ölçüde de harcamaları ağır olan “gouvernements forts”u [“güçlü hükümetler”i], devlet borçlarının artışını, kiliseyle devletteki makam sahiplerini, arpalıklarda görevlendirilenleri vb. mazur gösterme çabasıdır. Çünkü, –hizmetleri, aylak zenginin harcamalarında arzı endam eden– bu “üretken-olmayan emekçilerin hepsinin orta yanı, her ne kadar “produits immatériels” [“maddi-olmayan ürünler”] üretiyorlarsa da “produits matériels” [“maddi ürünler”] tüketmeleridir; yani üretken işçilerin ürünlerini tüketmeleridir.
Başka bazı ekonomistler, örneğin Malthus, üretken ve üretken-olmayan emekçiler arasında ayrımı kabul ederler, ancak ikincilerin sanayi kapitalisti için, hatta maddi zenginlik üretimi için bile birinciler kadar gerekli olduğunu ileri sürerler.
Üretimle tüketimin özdeş olduğunu ya da tüketimin, her tür üretimin hedef olduğunu ya da üretimin, her tür tüketimin önkoşulu olduğunu söylemenin bu bağlamda hiçbir yararı yoktur. Tüm tartışmanın temelinde –yan tutma amacı bir yana bırakılırsa– yatan şudur:
İşçinin tüketimi ortalama olarak, ancak onun üretim maliyetine eşittir, onun kendi üretimine değil. Dolayısıyla tüm fazlayı başkaları için üretir; üretiminin bu parçasının tümü, başkaları için üretimdir. Dahası, emekçiyi bu fazla-üretime (yani işçinin kendi geçimi için gereksindiklerinin ötesindeki üretime) yönelten ve olabilecek en üst düzeye çıkarmak için –gerekli üretimden farklı [sayfa 266] olarak bu göreli fazla-üretimi artırmak içine her çareye başvuran sanayi kapitalisti, artı-ürünü doğrudan kendisi sahiplenir. Ne var ki, kişileşmiş sermaye olarak, üretmek için üretir, zenginleşmeyi zenginleşmek için ister. Sermayenin basit bir görevlisi yani kapitalist üretimin bir temsilcisi olduğu ölçüde, onun için önemli olan değişim-değeridir ve değişim-değerinin artmasıdır; kullanım-değeri ve bu değerin artması değildir. Onun için önemli olan, soyut zenginliğin artmasıdır, başkalarının emeğini sahiplenmenin artmasıdır. Tıpkı bir cimride olduğu gibi onda da kendini zenginleştirme mutlak güdüsü egemendir, ama tek farkla: o, güdüsünü, altın ve gümüşten bir hazine yığma tarzında bir yanılsamayla tatmin etmeye çalışmaz; gerçek üretim demek olan sermaye yaratmakla tatmin etmeye çalışır. Eğer işçinin fazla-üretimi başkaları için üretimse, normal kapitalistin, olması gerektiği gibi sanayi kapitalistinin, üretimi, üretim için üretimdir. Doğrudur, zenginliği büyüdüğü ölçüde, bu idealinin gerisine düşer ve iyiden iyiye savurganlaşır; salt zenginliğini göstermek için olsa bile. Ama zenginliğin tadını çıkarırken, vicdanı hep suçludur; kafasının gerisinde para biriktirme ve kâr hesabı vardır. Tüm savurganlığına karşın, tıpkı bir cimri gibi, esas olarak elisıkıdır.
Sismondi, emeğin üretkenlik gücündeki gelişmenin, işçiye giderek artan ölçüde keyif elde etme olasılığını sağladığını, anca bu keyif olanakları işçinin emrine verilseydi, işçinin (ücretli-işçi olarak) işinden çıkacağını söyler;26 sanayi kapitalistinin de zenginliğin keyfini kişiselleştirdiği zaman, yani birikimin zevki yerine zevk birikimini yeğlediği zaman, şöyle ya da böyle bir biçimde, işlevini yerine getirmekten çıktığı da aynı ölçüde doğrudur.
Bu nedenle o da bir fazla-üretim, başkaları için üretim üreticisidir. Bir yandaki bu fazla-üretime karşılık, öteki yanda fazla tüketim yeralmalıdır; üretim için üretimin karşısına tüketim için tüketim konmak gerekir. Sanai kapitalistinin yalnızca gelirden tüketen toprak sahiplerine, devlete, devlet alacaklılarına, kiliseye ve benzerlerine bırakmak zorunda kaldığı şey, ||408| onun zenginliğindeki mutlak azalmadır; ama onun zenginleşme arzusunu sürdürür ve kapitalist ruhunu muhafaza eder. Eğer toprak sahipler, tefeciler vb. gelirlerini üretken-olmayan emek yerine üretken emeğe harcasalardı, amaca ulaşılmazdı. Bu durumda, bu biçim bir tüketim işlevinin temsilcisi olmak yerine onlar kendileri sanayi [sayfa 267] kapitalisti haline gelirlerdi. Bu konuyla ilgili olarak daha sonra bir rikardocuyla bir mahtusçu arasında komiğin komiği tartışmaya da değineceğiz.[79]
Üretim ve tüketim kendinde [an sich] birbirinden ayrılamazdır, bundan çıkan sonuç şudur ki, kapitalist üretimde bunlar gerçekte birbirinden ayrıldığına göre, birlikleri, birbirlerine karşıtlıklarıyla sağlanmaktadır – yani A, B için üretmek durumundaysa, B de A için tüketmek durumunda olmalıdır. Saptadığımız gibi, her bireysel kapitalistin, kendi adına, gelirinin ortalan bakımından savurganlıkta yana olması gibi, eski merkantil sistem de, bir bütün olarak, bir ulusun kendisi sözkonusu ise tutumlu olması, ama yabancı uluslar keyfini çıkarsın diye lüks ürünler üretmesi gerektiği fikrine dayanır. Düşünce her zaman şu: bir yanda üretim için üretim, bunun sonucu olarak öte yanda yabancı ürünün tüketimi. Merkantil sistemin bu düşüncesini, örneğin Dr. Paley, Moral Philosophy, c. II, bölüm X’de şöyle ifade etmişti:
[16.] Henri Storch [Maddi Üretim ve Zihinsel Üretim Arasındaki
Karşılıklı Etkileşim Sorunlarına Tarihsel Olmayan Bir Yaklaşım.
Egemen Sınıfların “Maddi-Olmayan Emek” Anlayışı]
Henri Storch, Cours d’économie politique, editör Jean-Baptiste Say, Paris 1823 (Grand Dük Nicholas’ın önünde verilen konferans bitişi 1815), c. III.
Garnier’den sonra, Adam Smith’in üretken emek ile üretken-olmayan emek ayrımına karşı yeni bir temelde polemiğe girişen ilk yazar gerçekte Storch’tur.
Storch, üretim yasalarıyla “théorie de la civilisation”u [“uygarlık teorisi”nin] ilgilenmesi gereken “içsel nesneleri ya da uygarlığın öğeleri”ni, maddi üretimin oluşturucu parçalarından, maddi ürünlerden ayırdeder. (agy , c. III, s. 217.) [sayfa 268]
Uygarlık teorisi de ufak-tefek önemsiz ifadelerin ötesinde Storch’un elinde pek bir yere varmaz; ama gene de, örneğin maddi işbölümünün zihinsel işbölümünün önkoşulu olduğu türünden bazı zekice gözlemler, şurada burada kendini göstermektedir. Storch’un önemsiz birkaç sözün ötesine geçememesinin ne kadar kaçınılmaz olduğu, çözüm bulmak bir yana dursun çözülecek problemi formüle etmekten ne kadar uzak olduğu, tek bir olgudan bellidir. Zihinsel ||409| üretim ile maddi üretim arasındaki ilişkileri incelemek için her şeyden önce, maddi üretimi genel bir kategori olarak değil, ama belirli tarihsel bir biçim içinde kavramak gereklidir. Öyleyse, örneğin, kapitalist üretim tarzına ve ortaçağın üretim tarzına farklı zihinsel üretim türleri tekabül eder. Eğer maddi üretim kendi özgül tarihsel biçimi içinde kavranmazsa, ona tekabül eden zihinsel üretimde neyin özgül olduğunu ve birinin ötekine karşılıklı etkisini anlamak olanaksızlaşır. Yoksa, zırvalamanın ötesine geçilemez. “Uygarlık” hakkındaki sözler de boş lakırdı olarak kalır.
Ayrıca: maddi üretimin özgül bir biçiminden, birincisi özgül bir toplum yapısı, ikinci olarak da insanların doğayla özgül bir ilişkisi ortaya çıkar. Onların devlet örgütlenmeleri ve tinsel görüş tarzları [sayfa 269] [geistige Anschauung], bu ikisi tarafından belirlenir. Dolayısıyla onların zihinsel üretimlerinin türü de.
Son olarak, Storch’a göre, zihinsel üretim, ayı zamanda, toplumsal işlevleri bir iş olarak yürüten yönetici sınıfın her türden mesleksel etkinliklerini de içerir. Yerine getirdikleri işlevler gibi, bu katmanların varlığı da, ancak, onların üretim ilişkilerinin özgül tarihsel yapısına bakarak anlaşılabilir. ·
Storch maddi üretimin kendisini tarihsel olarak algılamadığı için –genel olarak maddi ürünlerin üretimi biçiminde algıladığı, bu üretimin, tarihsel olarak gelişmiş belirli ve özgül bir biçimi olarak algılamadığı için–, kısmen egemen sınıfın ideolojik oluşturanlarını, kısmen de bu belli toplumsal oluşumun özgür zihinsel üretimini anlaşılır kılabilecek tek temelden kendini yoksunlaştırıyor. Anlamsız genel sözlerin ötesine geçemiyor. Sonuç olarak söyleyelim, ilişkiler, onun varsaydığı kadar basit değil. Öreğin kapitalist üretim zihinsel üretimin bazı alanlarına, öreğin sanata ve şiire düşmandır. Eğer bu nokta gözden kaçırılırsa, 18. yüzyılda Fransızların içine düştüğü yanılsamaya, Lessing’i müthiş güzel biçimde hicvettiği[80] yanılsamaya yolaçabilir. Madem ki eskilere göre mekanikte vb. ilerdeyiz, neden bir destan yazamayalım? Ve İlyada’nın yerine Henriade![81]
Ne var ki, Storch haklı olarak –Smith’e yönelen bu saldırının babası olan Garnier’yi özellikle anarak– Smith’in karşıtlarının sorunu yanlış koyduklarını vurgular.
Gerçekte kopya edilen parçalar da şunlar:
1. Burjuva toplumda çeşitli işlevler, karşılıklı olarak birbirini ötekinin varlık nedeni sayar;
2. Maddi üretimdeki karşıtlıklar, ideolojik katmanlar [Stände) üstyapısını kaçınılmaz kılar; bu üstyapını etkinliği –iyi ya da kötü olsun– sağaltıcıdır, çünkü zorunludur;
3. Tüm işlevler kapitalistin hizmetindedir ve onun “yararı”na işler; [sayfa 271]
4. En yüce zihinsel ürünlerin bile yalnızca tanınmasıyla yetinilmelidir ve maddi zenginliğin doğrudan üreticileri gibi sunuldukları ve kör kör parmağım gözüne öyle oldukları kanıtlandığı için burjuvaziden onlar adına özür dilenmelidir.
[17.] Nassau Senior [Burjuvazi İçin Yararlı Olan
Tüm İşlevlerin Üretken Olduğunun İlan Edilişi.
Burjuvuaziye ve Burjuva Devletine Dalkavukluk]
Nassau William Senior, Principes fondamentaux de l’économie politique, Jean Arivabene çevirisi, Paris 1836.
Nassau Senior, atlanmış pusatlanmış saldırıyor:
Bu ahbap çavuşların Smith’e karşı giriştikleri polemiklerde [sayfa 272] kullandıkları bu yavan yazınsal zevzeklikler, Smith’in, yeni-yetme, sonradan görme yabanıl burjuvanın tercümanı olmasına karşılık, kendilerinin, yalnızca “eğitilmiş kapitalist’’in temsilcisi olduklarını gösterir. Eğitilmiş burjuva ile onun sözcüsü, her ikisi birden öylesine salaktırlar ki, her hareketin nedenini ||411| keseye yaptığı sonuçla değerlendirirler. Öte yandan, bunlar öylesine eğitilmişlerdir ki, zenginlik üretimiyle hiçbir ilgisi bulunmayan görev ve işlevleri tanımayı bile bilirler; bunları da, kendi zenginliklerini “dolaylı olarak” artırdıkları vb. ölçüde, kısacası zenginlik için “yararlı” bir işlevleri oldukları ölçüde tanırlar.
Kendi maddi üretiminin temeli, giriştiği tüm öteki üretimlerin olduğu gibi, insanın kendisidir. Bu nedenle, insanı, üretimin öznesini etkileyen bütün koşullar onun işlevlerini ve edimlerini ve dolayısıyla da maddi zenginliğin, metaların yaratıcısı kimliğiyle işlevlerini ve edimlerini az ya da çok değiştirir. Bu açıdan, tüm insan ilişkilerinin ve işlevlerinin, her nasıl ve her ne tür biçimde ortaya çıkarlarsa çıksınlar, maddi üretimi etkiledikleri ve şöyle ya da böyle bu üretim üzerinde belirleyici oldukları gösterilebilir.
Birincisi, bu doğru değil. Smith, askerin koruyucu gözetisinin, buğday tanesinin değil, ama savunmanın üretkeni olduğunu söylerdi. Eğer ülkede düzen yeniden kurulmuş olsaydı, emekçi, fazladan bir de askerin geçimini, ve dolayısıyla yaşamını sağlayacak üretimi yapmak zorunda kalmaksızın, buğdayı eskisi gibi üretecekti. Tıpkı, kendileri maddi ya da zihinsel hiçbir şey üretmeyen, ama yalnızca sakat toplumsal ilişkiler nedeniyle yararlı ve gerekli olan üretken-olmayan emekçilerin büyük bir kesimi gibi, askerler de faux frais de production [üretken olmayan zorunlu giderler] arasındadır — varlıklarını, toplumsal kötülüklere borçludurlar.
Ne var ki, Nassau pekala şöyle diyebilir: Yirmi emekçiden ondokuzunu gereksiz hale getiren bir makine icadedilirse, o zaman bu ondokuz kişi de üretken olmayan zorunlu giderlerdir. Ama üretimin maddi koşulları, tarımın koşulları aynı kaldığı halde asker aradan çıkarılabilir. Ondokuz işçi ise, yalnızca geri kalan tek işçi yirmi kat daha üretken hale gelirse, yani maddi üretimin fili koşullarında bir devrim olursa aradan çıkarılabilir. Üstelik, Buchanan’ın zaten gözlemlediği gibi: [sayfa 273]
Smith, “devlet görevlileri, hukukçular, din adamları vb. üretken-olmayan zorunlu emekçileri”, hizmetlerinin vazgeçilmez olduğu çerçeveye daraltmak istediği için, bu söyleneni hiçbir zaman yadsımazdı. Kaldı ki bu eninde sonunda, üretken emekçilerin emeğini en etkin hale getiren bir “oran”dır. Hizmetlerinden yararlanmak için yani kendi seçtiği bir tüketim maddesi olarak herhangi bir kişinin kendi isteğiyle emeklerini satın aldığı öteki “üretken-olmayan emekçiler”e gelince, farklı durumlar birbirinden ayrılmalıdır. Yaşamını gelirden sağlayan bu emekçilerin sayısı, “üretken” emekçilere göre, oran olarak fazlaysa, ya toplam zenginlik küçük olduğu için böyledir, ya da tek yanlı bir karakteri vardır — örneğin ortaçağ baronları ve hizmetlileri gibi. Herhangi bir geniş çerçevede mamul ürünler tüketecek yerde, baronlar ve hizmetlileri kendi tarımsal ürünlerini tüketirlerdi. Bu ürünlerin yerine mamul ürünler tüketmeye başladıkları zaman, hizmetlilerin çalışması gerekli oldu. Gelire bağlı olarak yaşayanların sayısının fazla olması, yıllık ürünün büyük bir kısmının yeniden-üretim olarak tüketilmiş olmamasından ileri geliyordu. Bunun yanısıra toplam nüfus da azdı. Ya da yaşamı gelire bağlı bulunanların sayısı fazladır, çünkü üretken emekçilerin üretkenliği ve dolayısıyla, hizmetlilerin geçiminin bağlı olduğu artı-ürünleri fazladır. Bu durumda, üretken emekçilerin emeği, çok sayıda hizmetli olduğu için üretken değildir; tam tersine üretken emekçilerin emeği bu kadar üretken olduğu için bunca çok hizmetli vardır.
Nüfusları eşit, emeğin üretkenlik gücündeki gelişme eşit iki ülkeyi alırsak, Adam Smith’le aynı doğrultuda, iki ülke zenginliğinin üretken emekle üretken-olmayan emeğin oranına göre ölçülmesi gerektiğini söylemek doğru olur. Bunun anlamı şudur: Göreli olarak daha çok sayıda üretken emekçiye sahip olan ülkede, yıllık ürün göreli olarak daha büyük bir parçası yeniden-üretim amaçlı tüketilir ve sonuç olarak, yıllık itibariyle daha büyük değer kitlesi üretilir. Öyleyse, bay Senior ||412| Adam Smith’in bir tümcesini başka sözcüklerle yinelemiştir, karşısına yeni bir düşünceyle çıkmamıştır. Ayrıca burada hizmet üreticileriyle, değer üreticileri arasında [sayfa 274] ayrım yapan da kendisidir; böylece, Smith’vari ayıma karşı polemiğe girişen birçok yazarın durumuna düşmüştür: bu ayrımı bir yandan kabul eder ve kullanırlar, bir yandan da reddederler.
Kendilerine özgü herhangi bir şey başarmamış, “üretken-olmayan” tüm ekonomistlerin tipik özelliği üretken emek ile üretken-olmayan emek ayrımına karşı çıkmalarıdır. Ancak burjuvaya ilişkin olarak, bir yandan, tüm işlevleri onun için zenginlik üretimine hizmet eden işlevler olarak sunmaları, sonra öte yandan burjuva dünyasının, içindeki her şeyin yararlı olduğu ve burjuvanın kendisinin bunu anlayacak kadar eğitimli olduğu olası en iyi dünya olduğunu söylemeleri, köle ruhluluklarının bir kanıtıdır.
Emekçilere ilişkin olarak ise [ifade ettikleri şey şudur:] Üretken-olmayanların büyük [ürün] kitlesini tüketmeleri pek yerindedir; çünkü onlar, in their own way [kendi tarzlarında da olsa, zenginliğin üretimine işçiler kadar katkıda bulunurlar.
Ancak sonunda Nassau, Smith’in yaptığı temel ayrımın tek sözcüğünü anlamamış olduğunu göstererek gerçeği yumurtlayıverir:
Bu her şeyin üstüne tüy dikti. Bay Nassau’nun, devlet ve öğretmenlerin, gelirin değil de sermayenin kesesinden yaşadığını keşfi, daha fazla yoruma gerek bırakmıyor. Bay Senior, bununla acaba sermayenin kârından ve bu anlamda sermayenin yardımıyla yaşıyorlar demek mi istiyor? Eğer böyleyse, sermayeden sağlanan gelirin, sermayenin kendisi olmadığını ve kapitalist üretimin sonucu olan bu gelirin yeniden-üretim için önceden harcanmadığını, tersine onun sonucu olduğunu unutuyor. Ya da belli vergiler, bazı ürünlerin üretim maliyetine girdiği için, yani belli üretim dallarının giderleri arasına girdiği için bu böyledir demek mi istiyor? O zaman bilmesi gerekir ki, bu yalnızca gelirden alınan bir vergi olur.
Safsatacı Nassau Senior, ayrıca Storch’a da değinerek şöyle diyor:
Son olarak, muhteşem Nassau’nun kendisi de Smith’vari ayrımı benimser. Çünkü üretken emek ve üretken-olmayan emek yerine, “üretken tüketim ve üretken-olmayan tüketim” arasında ayrım yapar. (s. 206.) Ne var ki tüketimin hedefi ya bir metadır –ki burada sorun bu değildir– ya da doğrudan emektir.
Tüketim, eğer emeği çalıştırıyorsa yani ya emek-gücünün kendisini (ki örneğin öğretmenin ya da doktorun emeği pekala olabilir) üretken ya da satın alındığı metaların değerini yeniden-üreten emeği çalıştırıyorsa üretken olabilir. Bunlardan birini ya da ötekini başarmayan emek tüketimi, üretken-olmayan tüketimdir. Ve gerçekten de Smith der ki: Ancak üretken amaçlı (yani sanayi amaçlı) tüketilen emeğe üretken emek derim; üretken-olmayan amaçla tüketilebilene, tüketimi, yapısı itibariyle sınai tüketim olmayan emeğe de üretken-olmayan emek derim. Bay Senior, görüldüğü gibi, nova vocabula rerum [şeyleri yeniden adlandırma] ile dehasını kanıtlamış bulunuyor.
Genel olarak Nassau, Storch’tan kopya çekmektedir.
[18.] Pellegrino Rossi [Ekonomik Fenomenlerin Toplumsal Biçiminin
Gözardı Edilişi, Üretken-olmayan Emekçiler Vasıtasıyla
Sıradan Bir “Emek Tasarrufu” Anlayışı]
||413| Pellegrino Rossi, Cours d’économie politique (1836-1837), Brüksel 1842.
İşte bilgelik!
Herkes ordan oraya koştururken şapkacının bu şapkayı yapıp satabilmesi ne keyif vericidir kimbilir! Bu gardiyanlara, vb. maddi üretime doğrudan değil, dolaylı katkı yaptırdığı ölçüde, Rossi gerçekte Adam’la aynı ayrımı yapmış oluyor (Konferans XII).
İzleyen XIII. konferansta Rossi özellikle Smith’e karşı meydanlara atılıyor — gerçekte [tıpkı] öncelleri gibi.
Üretken emekçilerle üretken-olmayan emekçiler arasında yapılan hatalı ayrım, diyor, üç nedenden ileri gelmektedir.
Birinciyi belirleyici öğe kullanım-değeridir; ikinciyi belirleyici öğe ise değişim-değeri. Ama dikkati yalnızca değişim-değerine yoğunlaştırınca, insan Smith’in düştüğü hataya düşer.
Kapitalist üretimin tümü, üretim sürecinde, emeğin bir bölümünü satın almaksızın sahiplenmek ve ürünün içinde satmak üzere, emeğin doğrudan satın alınmasına dayandığına –çünkü sermayenin varlık temeli, ve özü budur– göre, sermaye üreten emekle sermaye-üretmeyen-emek ayrımı, kapitalist üretim sürecini anlamakta bir temel oluşturmaz. Hizmetçi emeğinin hizmetçinin kendisi için üretken olduğunu Smith de yadsımıyor. Her hizmet, onu satan için üretkendir. Para karşılığı yalan yere yemin etmek, onu yapan için üretkendir. “Belgelerde sahtecilik yapmak, onu yapması için kendisine para ödenen açısından üretkendir. Birini öldürsün diye kendisine para ödenen kişi için cinayet üretkendir. Dalkavuğun, muhbirin, yaltakçının, asalağın, çanak yalayıcının hizmeti, bu “hizmetleri” parasız yapmayan insanlar için üretkendir. Madem ki “üretken emekçidirler, öyleyse yalnızca servet üreticisi değil, aynı zamanda sermaye üreticisidirler. Tıpkı mahkemeler ve devlet gibi, kendi ödemesini kendisi yapan hırsız da “enerjisini kullanır, özgül bir doğrultuda kullanır, bir insan gereksinimini karşılayan” yani [sayfa 277] kendi gereksinimini, kimbilir belki de karısının ve çocuğunun gereksinimini karşılayan “sonuçlar üretir”. Sonuçta [o bir] üretken emekçidir; kuşkusuz eğer, sorun yalnızca bir “gereksinimi” karşılayacak bir “sonuç” üretmekse ya da yukarda anıldığı gibi eğer “hizmetlerini” satmak, onları “üretken” yapmaya yetiyorsa.
İşte bizim de üretken-olmayan emek dediğimiz, üretime dolaylı olarak katılan (ve üretken-olmayan emeğin bir parçasını oluşturan) bu emeğin ta kendisidir. Yoksa, köylü olmaksızın yargıç yaşayamayacağına göre köylü adaletin dolaylı üreticisidir dememiz gerekirdi! Vb.. Saçmanın dikalası! Ayrıca işbölümüne ilişkin bir başka görüş daha var ki, onu daha sonra ele alacağız.
Saatçiden bir saat alırız; bizi yalnızca emeğin sonucu ilgilendirir. Terziden bir palto aldığımız zaman da böyledir. Ama:
(Burada sözkonusu olan nokta, yalnızca bu “eski tarz insanların kapitalist üretim tarzıyla hiçbir ortak yanı bulunmayan bir üretim tarzından yararlandıklarıdır; kapitalist üretim tarzının kendisiyle birlikte getirdiği ve emeğin üretken gücünde sağladığı tüm değişiklikleri kendi içinde olanaksızlaştıran bir üretim tarzından yararlandıklarıdır. Rossi ve tüm onun gibiler için böyle özgül bir ayrımın önem taşımayışı çok tipiktir.)
Bütün bunların konuyla ilişiği yok. [sayfa 278]
(Bu konuda, bir nokta daha. XII. konferansta, s. 273, Rossi şöyle diyor:
Adam Smith böyle yapmaz. Onun açısından, bir kitap, bir resim, bir müzik yapıtı ya da bir heykel üreten kişi, ikinci anlamında “üretken emekçi”dir; ama doğaçlama yapan, bir müzik parçasını icra eden ya da bir müzik aleti çalan kişi değildir. Ve Adam Smith, hizmetleri, üretime doğrudan girdikleri ölçüde, hem kol emekçisinin emeğini, hem yöneticinin, memurun, mühendisin ve mucit ise bilim adamının, işyerinin içindeki ya da dışındaki emekçinin emeğini üründe maddeleşmiş sayar. İşbölümü üzerinde dururken Smith, bu işlerin değişik insanlar arasında nasıl dağıtıldığını, ürünün, metanın onların ortaklaşa emeğinin ürünü olduğunu, aralarındaki herhangi bir bireyin ürünü olmadığını anlatır. Ama â la Rossi, “zihinsel” emekçiler, maddi üretimden çekip aldıkları büyük payı haklı göstermekte sabırsızdırlar,)
Bu söylevin ardından Rossi sözü sürdürür:
İşte size tepeden tırnağa yüce bir bilge ve çok bilgili bir gevezenin [sayfa 279] özü! Adam Smith, ikinci ve daha yüzeysel sunumunda, üretken emekle üretken-olmayan emek arasında, emeğin alıcısı için satımlık bir metada doğrudan maddeleşip maddeleşmediğine göre ayrım yaparken, her iki durumda da terziyi üretken sayar. Ama daha derinliği olan tanımına göre, ikinci [gündelikçi -ç.] terzi “üretken-olmayan” bir emekçidir. Rossi tek bir şeyi gösteriyor: “apaçık” ki, Adam Smith’i hiç anlamamıştır.
Rossi’nin “değişim biçimlerine kayıtsız kalması, tıpkı bir fizyologun, farklı yaşam biçimlerine, bunların tümü yalnızca organik maddenin biçimleridir diye, kayıtsız kalması gibidir. Oysa, bir toplumsal üretim tarzının özgül niteliğini anlamak sözkonusu olduğunda, önem taşıyan tek şey tam da bu biçimlerdir. Palto paltodur. Ama onu birinci değişim biçiminde yaptırtırsanız, kapitalist üretim ve modern burjuva toplum vardır; ikincisinde ise, asyatik ilişkilere ya da ortaçağ ilişkilerine vb. bile uygun düşen bir zanaatçı biçimi vardır. Ve bu biçimler, maddi zenginliğin kendisi için de belirleyicidir.
Palto paltodur — işte Rossi’nin bilgeliği. Ama birinci durumda terzi işçi, yalnızca bir palto üretmez, sermaye üretir; dolayısıyla kâr da üretir; kapitalist olarak ustasını ücretli-işçi olarak kendisini üretir. Bir girişimci terzi ||415| kendi işçisinin yaptığı bir paltoyu giyip tükettiği zaman ne ölçüde girişimci olursa bir gündelikçi terzinin benim giymem için evde yaptığı palto da beni (ekonomik bir kategori anlamında) ancak o kadar kendi girişimcim yapar. Bir durumda terzi emeğini satın alan kişiyle gündelikçi terzi, birbirleriyle yalnızca alıcı ve satıcı kimliğiyle karşı karşıya gelirler. Biri parayı öder, öteki kullanım-değerinin içine paranın aktarıldığı metayı sağlar. Bu alışverişte benim paltoyu bir mağazadan satın almamdan farklı bir şey yoktur. Alıcıyla satıcı birbiriyle bu kimlikle karşı karşıya gelir. Öteki durumda, bunun tersine birbirleriyle sermaye ve ücretli-emek olarak karşı karşıya gelirler. Evdeki hizmetçiye gelince onun durumu, iki numaralı gündelikçi terzinin, yani emeğini, yalnızca kullanım-değeri uğruna satın aldığım terzinin durumu gibidir. Her ikisi de alıcı ve satıcıdırlar. Ama bu durumda kullanım-değerinden yararlanış biçimi bir tür ataerkil ilişki, efendiyle uşağının ilişkisi biçimindedir; ki bu da bu ilişkiyi ekonomik biçiminde değilse bile içeriği bakımından değiştirir ve tatsız bir ilişki haline getirir.
Bu konuda Rossi, yalnızca Garnier’nin söylemiş olduklarını yineler:
Bu Garnier’nin, Lauderdale’in ve Ganilh’in emek tasarrufu düşüncelerinden biridir. Bu görüşe göre, üretken-olmayan emek, daha değerli bir emek ortaya koyabilecek kişi, ister bir sanayi kapitalisti ister üretken emekçi olsun, onun yerini almak suretiyle emek tasarrufu sağlar ve bu kişiye kendi emeğini harcaması için daha fazla zaman bırakırsa, o zaman üretken-olmayan bu emek üretken olabilir. Üretken emekçilerin, bunun dışında tutulabilecek büyük bir bölümü hizmetçilerdir, yalnızca lüks mallar sağladıkları ölçüde ve yalnızca eğlence üreten ve satıcısının onu ürettiği süre kadar zaman kullandığım ölçüde keyfini çıkarabildiğim eğlence üreten üretken-olmayan emekçilerdir. Her iki durumda da emek “tasarrufu”ndan sözedilemez. Son olarak, gerçekten emek tasarrufu sağlayan hizmetler, yalnızca, tüketicisi bir üreticiyse üretken olabilir. Eğer o bir aylak kapitalistse, ona yalnızca hiçbir iş yapmama zamanını tasarruf ederler: Tıpkı bir pasaklının, kendisi yapacak yerde, saçlarını yaptırması, tırnaklarını kestirmesi gibi ya da bir tilki avcısının kendi seyisliğini kendi yapacak yerde bir seyis kullanması gibi ya da bir oburun kendi yemeğini pişirecek yerde bir aşçı tutması gibi.
Öyleyse bu emekçiler arasına, Storch’a göre (agy), bir de bir insanın keyif, zihinsel emek vb. için serbest zaman kazanmasını sağlayan “boş zaman” üretenleri katmak gerekir. Polis memuru, beni kendi jandarmalığımı yapmaktan kurtarır, asker kendimi savunmamdan, hükümet yetkilisi kendimi yönetmemden, ayakkabı boyacısı ayakkabılarımı bizzat boyamamdan, papaz, düşünce için gereken zamandan, vb. kurtarır.
Bu konuda doğru olan işbölümüdür. Herkesin, üretken emeğinden ya da üretken emeğini kullanmaktan ayrı olarak, yapabileceği, üretken-olmayan ve bir ölçüde üretim maliyetine giren bir sürü işlevi vardır. (Gerçek üretken emekçiler, kendi üretken-olmayan çalışmalarını bizzat yapmak ve bu üretim maliyetlerini bizzat yüklenmek zorundadırlar.) Eğer bu “hizmetler” zevkliyse, o zaman, [sayfa 281] bazan patron, bunu hizmetçisi yerine yapar; jus primae noctis [ilk gece hakkı] gibi, ya da yönetim zahmeti gibi, patronların her zaman bizzat üstlendikleri hizmetler. Ancak bu durum, üretken emek ile üretken-olmayan emek arasındaki ayrımı hiçbir zaman ortadan kaldırmaz; ama bu aynının kendisi, işbölümünün sonucu olarak belirir ve üretken-olmayan emeği bir kısım işçinin özgül işlevi haline, üretken emeği de başka bir kısım işçinin özgül işlevi haline getirerek, genel emek üretkenliğini daha da ilerletir.
Ancak, gösteriş duygusunu tatmin için, çevreye caka satmak için tutulan çok sayıda hizmetkarın emeği bile “üretken-olmayan emek” değildir. Neden mi? Çünkü, gösteriş duygusunun, şatafat arzusunun, zenginlik sergilemenin tatminini gibi bir şey üretir. (agy, s. 277.) Burada da bir kez daha, her tür hizmetin bir şey ürettiği gibi bir saçmalıkla karşı karşıyayız — fahişe şehvetin zevkini, katil adam öldürmeyi, vb.. Hatta Smith, bu tür-her süprüntünün de bir değeri olduğunu söylemiştir. Atlanan tek nokta, ||416| bu hizmetlerin bedava olduğudur. Ama sözkonusu sorun bu değil. Eğer bedava yapılıyorlarsa o zaman (maddi) zenginliği tek kuruş bile artırmayacaklardır.
Sonra yazınsal bir saçma:
Zırvanın dikalası!
Burada kullanım-değeri olarak sözünü ettiği zenginlik anlamında düşünülürse, ürünü zenginlik yapan tek şey, yalnızca tüketimdir, tüketimin ta kendisidir; tüketim hızlı ya da yavaş olsun (süresi tüketimin ve nesnenin doğasına bağlıdır) farketmez. Kullanım-değeri yalnızca kullanım için değerdir ve kullanım için varlığı bir tüketim nesnesi olarak varlıktır; varlığı tüketimdedir. Şampanya içmek, “başı kazan gibi” yapsa da, üretken tüketim olarak nitelenemez, geriye “bir anı” bıraksa da, müzik dinlemenin de nitelenemeyeceği gibi. Eğer müzik güzelse, dinleyen de müzikten anlıyorsa, müzik tüketimi şampanya tüketiminden daha yüce bir düzeydedir; şampanya üretiminin “üretken çalışma” olmasına, ve müziğin üretiminin öyle olmamasına karşın. [sayfa 282]
*
Smith’in üretken emek ile üretken-olmayan emek arasında yaptığı ayrıma yönelik tüm gevezelikleri düşünürsek, görürüz ki, Garnier ve bir ölçüde Lauderdale ile Ganilh (gerçi Ganilh yeni hiçbir şey söylememiştir) [bu polemiklerde] söylenebilecek her şeyi söyleyip bitirmişlerdir. Daha sonra gelenler (Storch’un başarısız çabaları dışında) yalnızca kendini beğenmiş yazınsal savlar ve allamece çocukluklar [üretmişlerdir]. Garnier, Direktuarın ve Konsüllüğün ekonomistidir; Ferrier ve Ganilh İmparatorluğun ekonomistidirler. Öte yandan kont Lauderdale, tüketicileri “üretken-olmayan emeğin” üreticileri şeklinde sunarak onlar için mazeret bulmakla daha çok ilgilenmiştir. Onların tümünde köleliğin ve dalkavukluğun, vergi toplayıcılarla asalakların yüceltilmesi vardır. Bunlarla karşılaştırıldığı zaman, klasik ekonominin kaba alaycı karakteri, kendini, varolan koşulların eleştirisi olarak öne çıkarır.
[19. Malthusçu Chalmers’in, Varlıklıların İsrafını
Mazur Gösterici Savunusu]
Maltusçuların en bağnazlarından biri din adamı Thomas Chal-mers’dır; toplumsal kötülükleri tedavi edici tek yolun, işçi sınıfını dinsel eğitimden geçirmek olduğuna inanır (bununla kastettiği şey, öğretici hıristiyan papaz süslemeleriyle çekidüzen verilmiş maltusçu nüfus teorisini işçilere zorla dinletmektir); Chalmers aynı zamanda yolsuz her işin, devletin savurgan harcamalarının, din adamlarının bol-bolamat yaşayışlarının, zenginin görgüsüz para saçmalarının amansız savunucusudur. Günün ruh halinin (s. 260 vd.), “güçlük içinde ve açlık sınırında ekonomi”nin feryad figan yasını tutar; vergilerin ağırlaştırılmasını, “daha üst”teki ve üretken-olmayan emekçiler, din adamları, vb. için daha fazla bir şeyler bırakılmasını ister (agy). Doğal ki, Smith’vari ayrıma [üretken olan ve olmayan işçi ayrımına -ç.] karşı eser savurur. Bu konuya tam bir bölüm (bölüm XI) ayırmıştır; hasisliğin yalnızca “üretken emekçilere” zarar vereceği vb. türünden şeylerin ötesinde yeni hiçbir şey söylemez, şu özetle de eğiliminin özünü ortaya koyar: Bu “ayrım, öyle görünüyor ki abestir [...] ve bunun yanısıra uygulamada da zarar verici.” (agy, s. 344.) Peki bu zarar neymiş?
Din adamı, “kilise kurumu” derken kendi kilisesini, yasayla “kurumlaştırılan” Anglikan Kilisesini kastediyor. Bu “kurum”un İrlanda’yı da kapsamasını teşvik edenlerden biri de kendisiydi. Papaz, en azından açık konuşuyor.
[20. Adam Smith ve Onun Üretken Emek, Üretken-Olmayan Emek
Üzerindeki Görüşleri Hakkında Son Gözlemler]
||417| Adam Smith’i tamamlamadan önce, iki parça daha aktaracağız; birincisi, onun üretken-olmayan hükümete karşı duyduğu nefreti açığa vurduğu parça; ikincisi, sanayideki ilerlemenin, vb. neden özgür emeği önkoşul saydığını açıklamayı amaçlayan parça. Smith’in din adamlarına duyduğu nefretle ilgili olarak.[82]
Birinci parça şöyle:
Ve bir kez daha aşağıdaki bölüm30 —
Bu, henüz toplumun tümünü, devleti vb. kendine tabi [sayfa 284] kılamamış olan hâlâ devrimci burjuvazinin dilidir. Tüm bu şanlı-şatafatlı ve zamanın olurladığı makamlar –hükümdar, yargıç, subay, rahip, vb.– yarattıkları tüm eski ideolojik mesleklerle birlikte, yazarlarıyla, öğretmenleri ve rahipleriyle birlikte, bir ekonomik bakış açısından, burjuvazinin ve aylak zenginliğin –toprak soylularının ve aylak kapitalistlerin– beslediği, kendi uşak ve soytarı sürüsüyle aynı düzeyde değerlendiriliyor. Nasıl ki başkaları onların hizmetkarıysa, onlar da yalnızca halkın hizmetkarıdırlar. Başka insanların çalışmasının ürünüyle geçinirler, bu nedenle de olabilecek en az sayıya indirilmelidirler. Devlet, kilise, vb., ancak ve yalnızca üretken burjuvazinin ortak çıkarlarını gözeten ve gereğini yerine getiren kurullar oldukları ölçüde savunulabilirler; maliyetleri –doğaları gereği üretimin genel giderlerine ait olduğuna göre– sakınılamayacak en alt düzeye indirilmelidir. Bu görüş, tarihsel açıdan bakılınca, bir yönüyle, maddi üretken emeğin henüz köleliğin karasıyla lekeli olduğu ve yalnızca aylak yurttaşın üstünde duracağı bir taban gibi görüldüğü antikite döneminin görüşüyle keskin bir karşıtlık içindeydi; bir yönüyle de ortaçağın çözülüşünden doğan mutlak ya da anayasalı monarşilerin bakış açısıyla keskin bir karşıtlık içindeydi — Montesquieu ise, henüz tutsağı olduğu bu bakış açılarını, çok safdil bir biçimde (Esprit des lois, kitap VII, bölüm IV) şöyle ifade ediyordu: “Eğer zengin çok harcamazsa, yoksul açlıktan ölür.”
Öte yandan, burjuvazi savaşı kazandığı ve devleti bir ölçüde devraldığı zaman, bu devletin eski sahipleriyle, bir noktaya kadar uzlaştı; ideolojik öğretileri de kendi mayasından, kendi doğasından birileri olarak tanıyıp kabul etti ve onları her yerde kendi memurları haline dönüştürdü. Ama üretken emeğin temsilcisi kimliğiyle artık onların karşısına dikilmez olduğu, ama gerçek üretken emekçiler kendisine karşı ayağa kalktığı ve başka insanların sırtından geçindiğini kendisine söyledikleri zaman; o artık tümüyle üretimin içinde ömür tüketmeyecek ölçüde aydınlandığı ve “aydınlanmış birinin yapacağı gibi” tüketmek istediği zaman; zihinsel emeğin kendisi onun hizmetine ve kapitalist üretimin hizmetine giderek daha fazla girdiği zaman — işte o zaman işler başka bir biçim alıyor ve burjuvazi, kendi bakışıyla, daha önce eleştirdiği ve karşısında savaştığı şeyi, bu kez “ekonomik bakımdan” haklı göstermeye çalışıyor. Bu çizgide onun sözcüleri ve vicdanını rahatlatacak olanlar Garnier’lerdir vb.. Ayrıca, kendileri de papaz, profesör vb. olan bu ekonomistler, ücretlerini “ekonomik bakımdan” haklı gösterebilmek için kendi “üretken” yararlıklarını kanıtlamaya da çok isteklidirler. [sayfa 285]
||418| İkinci, kölelikle ilgili parça da şöyle:
Adam Smith, agy, c. III, kitap IV. bölüm I, s. 5’de[83] diyor ki:
Ve bir kez daha [Garnier], agy, s. 24-25:
Moneter sistemin insanı, altın ve gümüş için çıldırır, çünkü onlar paradır, değişim-değerinin bağımsız, elle tutulabilir varlık biçimidir; dolaşım aracı haline gelmelerine, metaların değişim-değerinin basit bir geçici biçimi haline gelmelerine izin verilmediği ölçüde, altın ve gümüş, değişim-değerinin, tahrip edilemez, sonsuz sürüp gidecek bir varlık biçimidir. Altın ve gümüşü biriktirmek, yığmak, istif etmek, işte bu nedenle onun zengin olma yöntemidir. Ve Petty’den yaptığım alıntıda[84] gösterdiğim gibi, öteki metalar, daha az ya da daha çok dayanabilir oluşlarına yani değişim-değeri olarak kalışlarına göre değerlendirilmektedirler.
Şimdi, her şeyden önce, Adam Smith, daha az ya da daha çok dayanıklı tüketim maddelerinin tüketiminin zenginlik oluşumunda daha çok ya da daha az avantaj sağladığına ilişkin bölümde, metaların göreli dayanıklılığı fikrini yineler.[85] Moneter sistemin röntgencilik ettiği kapı aralığı da burasıdır; ister-istemez böyle, çünkü doğrudan tüketimde bile ||419| tüketim maddesinin zenginlik olarak kaldığı, bu nedenle bir metanın kullanım-değeri ile değişim-değerinin birliği olduğu konusunda zihinsel bir ihtiyatlılık vardır; ve değişim-değeri, kullanım-değerinin dayanıklılık derecesine bağlıdır; yani tüketimin onu bir meta olmaktan, bir değişim-değeri taşıyıcısı olmaktan ne kadar yavaş surette yoksunlaştıracağına bağlıdır.
İkincisi, üretken emek ile üretken-olmayan emek arasındaki ikinci ayrımında –daha ayrıntılı olarak– moneter sistemin ortaya koyduğu ayrıma tümüyle geri gelir.
Böylece moneter sistemin altın ve gümüşle öteki metalar arasında yaptığı ayrımın aynını Smith de metalar arasında yapar. Smith’te de ayrım, birikim açısından yapılmıştır — ancak, artık istifçilik biçiminde değil, ama gerçek yeniden-üretim biçiminde. Meta tüketimle ortadan kalkar, ama sonra daha yüksek değerde bir metayı yeniden-üretir; ya da bu biçimde kullanılmadıysa, kendisi bir başka meta satın almaya olanak sağlayan bir değerdir. Az ya da çok dayanıklı, ve dolayısıyla yeniden satılabilir, bir [sayfa 287] kullanım-değerinde varolmak emek ürününün doğasıdır — içinde satımlık bir meta olduğu, değişim-değerinin taşıyıcısı olduğu, bir meta olduğu, ya da özünde para olduğu bir kullanım değerinde. Üretken-olmayan emekçilerin hizmetleri, yeniden para haline gelmez. Avukatın, doktorun, rahibin, müzisyenin vb., devlet adamının ya da askerin vb., karşılığını ödediğim hizmetleriyle ne borç ödeyebilirim, ne meta satın alabilirim, ne de artı-değer üretecek emek satın alabilirim. Hepsi, yok olan tüketim maddeleri gibi uçup gitmiştir.
Demek ki, Smith aslında moneter sistemle aynı şeyi söylüyor. Bu sonuncular [moneter sistem yandaşları -ç.] için, yalnızca para, ya da altın ve gümüş üreten emek üretkendir. Smith için, yalnızca alıcısına para üreten emek üretkendir; farkları şuradadır ki, Smith, her metada, maskesine karşın para karakteri olduğunu bulur; moneter sistem ise bunu yalnızca, değişim-değerinden bağımsız bir varlığı olan metada görür.
Bu ayrım, burjuva üretimin doğası üzerinde temellenmiştir, çünkü zenginlik kullanım-değerinin eşdeğeri değildir; ama yalnızca, değişim-değerinin taşıyıcısı olarak, para olarak kullanım-değeri, meta, zenginliktir. Moneter sistemin anlamadığı, bu paranın altına ve gümüşe dönüşerek değil, ama metaların tüketimi yoluyla elde edildiği ve çoğaldığıdır — metalar, altın ve gümüş içinde, bağımsız değişim-değeri olarak kristalize olurlar, ama orada yalnızca kullanım-değerlerini yitirmekle kalmazlar, değerlerinin büyüklüğünü de değiştirmezler. [sayfa 288]
1 Bu alıntıyı çevirirken, Marx metni bir ölçüde kısalttı. -Ed.
2 Bkz: Bu kitabın 150. sayfası. -Ed.
3 “Meyveleri dermek üzere doğmuş” (Horace). -Ed.
4 Bu parça Almancaya Marx tarafından biraz kısaltılarak çevrilmiştir. -Ed.
5 Fransa’da “köprüler ve yollar” ile Ulaştırma Bakanlığı kastediliyor. -ç.
6 Bkz: Bu kitabın 116. sayfası. -Ed.
7 112 poundluk İngiliz ağırlık ölçüsü; yaklaşık 51 kg. -ç.
8 Bkz: Bu kitapta s. 102 vd. -Ed.
9 Feodalitede bir konağa ya da malikaneye bağlı olan ve oraya hizmetle yükümlü olanlar sistemi -ç.
10 Avam Kamarasında bir konuşmaya verilen yanıt; tarih 24 tarihi 1861, basım tarihi 11 Şubat 1862. -Ed.
11 Elyazmasında, yazarın adıyla ilgili olarak çevrilmesi olanaksız bir sözcük oyunu yapılıyor. Marx, yazarı Schmalzschmiertopf diye adlandırıyor. (Schmalz, A,L manca’da iç yağı, domuz yağı, kuyruk yağı anlamına geliyor; Schmiertopf ise yağ kutusu, çalakalem yazı yazan kişi, yazar bozuntusu anlamına geliyor.) -Ed.
12 (Ve aynı ahbap, bir sayfa sonra, “her emeğin, arz ve talep tarafından belirlenen değişim-değeriyle orantılı olarak zenginlik ürettiğini” söylüyor (emek, ürettiği değişim-değeriyle orantılı olarak zenginlik üretmiyor, ama kendi değişim-değeriyle orantılı olarak zenginlik üretiyor; yani ne ürettiğine bakarak değil maliyetine bakarak); “emeğin, göreli değerinin, toplam üretimden almayı hak ettiği ürünleri tüketmeksizin ve tasarruf ederek, yalnızca sermaye ve birikimine katkıda bulunduğunu” söylüyor.)
13 A ile Artı-Değer (toplam), a ile artı-değer (birim), D ile Değişen Sermaye (toplam), d ile değişen sermaye (birim) imlenmiştir. -ç.
14 Bkz: bu kitapta s. 131. -Ed.
15 İngilizlerin 21 şilin değerindeki eski altın parası -ç.
16 Marx, burada Ricardo’yu Fransızca çevirisinden alıntılıyor. -Ed.
17 Çalışın, ama kendiniz için değil (Virgil’in Epigrammes’ından). -Ed.
18 Marx, burada Ricardo’yu Fransızca çevirisinden alıntılıyor. -Ed.
19 Marx burada, Ricardo’yu İngilizceden alıntılıyor. -Ed.
20 Bkz: Bu kitapta s. 99-141 ve 177-187. -Ed.
21 Bkz: Bu kitapta s. 89-90. -Ed.
22 Marx bu bölümü kendi sözcükleriyle ifade ediyor ve hafifçe kısaltıyor. -Ed.
23 Marx, Fransızca çeviriye gönderme yapıyor; bu parçayla izleyen parçaları oradan alıyor. Köşeli ayraç içindeki gönderme, 1804 tarihli İngilizce baskıyadır. -Ed.
24 “Meyveleri dermek üzere doğmuş” (Horace). -Ed.
25 Smith’vari -ç.
26 Sismondi şöyle diyor: “Sanayinin ve bilimin sağladığı ilerlemeden ötürü her emekçi her gün, tüketmek için gereksindiğinden çok fazlasını üretebiliyor. Ama onun emeği aynı zamanda zenginlik ürettiğine göre, eğer bu zenginliğin keyfini çıkarmaya davet edilseydi, o zenginlik, onu işçi olmaktan çıkarırdı” (Nouveaux principes, c. I, s. 85).
27 Musa peygamber kastediliyor. -ç.
28 Moses Mendelssohn (1729-1786): Alman Aydınlanma felsefecisi. -Ed.
29 Elyazmasında: “ayrım”. -Ed.
30 Bkz: Bu kitapta, s. 149. 151. -Ed.
31 Elyazmasında: “toplumun” .-Ed.
32 Elyazmasında: “emrinde olan”. -Ed.
[57] Kapitalist toplumda bankacılar ve asalak rolleri konusunda, bkz: Kapital, Üçüncü Cilt, Beşinci Kısım. -154
[58] Marks, IV. not defterinin 171-172. sayfalarında (Kesim “Göreli Artı-Değer”, altkesim “İşbölümü”) sermayenin yoğunlaştırılmasından, emeğin üretkenliğindeki arışın temel koşulu olarak sözeder. -159
[59] Marks, Ekonomi Politiğin Eleştirisine Katkı başlıklı yapıtını kastediyor. Petty’den yaptığı alıntı için Bkz: Sol Yayınları, Ankara 1993, s. 145. -163
[60] İngiliz yazar Mandeville’in The Fable of the Bees: or Private Vices. Publick Benefits [Arıların Masalı: ya da Özel Kusurlar. Kamusal Yararlar] başlıklı ilk kez 1705’te basılan taşlaması. -165
[61] Metindeki bu parçanın çevirisi, Marks’ın alıntıları topladığı not defterinde D’Avenant hakkında söyledikleriyle uyumlu hale getirildi; D’Avenant’dan yapılan bütün alıntılar, bu alıntılar deflerinden alındı (Not defterinin kapağında Marks’ın elyazısıyla “Manchester, Temmuz 1845” ifadesi yeralıyor). -168
[62] Marks burada Petty’nin A Treatise of Taxes and Contributions’ından [Vergiler ve Katkılar Üzerine İnceleme] alıntıyı, Charles Ganilh’in Des systèmes d’économie politique [Ekonomi Politik Sistemleri Üzerine], c. II, Paris 1821, s. 36-37’den alıntı yapıyor; burada parça, Ganilh’in Fransızcaya çevirisiyle veriliyor. Ne var ki, Fransızca çevirinin metni, İngilizce orijinalinden bir ölçüde farklı. Marks, elyazmalarının XXII. not deflerinde parçayı İngilizce kaydediyor (Bkz: bu kitapta s. 338). -171
[63] Garnier’den yapılan bu alıntıdan sonra elyazmalarında John Stuart Mill hakkında uzun bir ara-değerlendirme (s. 319-345); Malthus hakkında kısa bir not (s. 345-346); ve Petty hakkında da kısa bir not (s. 346-347) yeralıyor. John Stuart Mill hakkında ara-değerlendirme şöyle başlıyor: “Garnier’ye eğilmeden önce, (bir sapma yaparak) yukarda anılan oğul Mill hakkında bazı şeyler [söyleyeceğiz -ç.]. Burada söylenecek olanlar, gerçekte, bu kesimde daha ilerde rikardocu artı-değer teorisinin tartışılacağı bölüme aittir, yani henüz Adam Smith üzerinde durduğumuz bu bölüme ait değil.” XIV. not deflerinin içindekiler listesinde (Bkz: bu kitapta s. 32.) ve ayrıca not deflerinin içinde “Rikardocu Ekolün Gerileyişi” bölümünde John Stuart Mill hakkında bir kesim yeralıyor. Bu çerçevede, John Stuart Mill hakkındaki ara-değerlendirme, Artı-Değer Teorilerinin üçüncü kısmında (Cilt III), planda anılan bölüme aktarıldı. Malthus hakkındaki not Malthus bölümüne ve Petty hakkındaki ara-değerlendirme, bu ciltte daha yukarda (Bu kitapta s. 168-170) kondu. Bütün bu konu dışına çıkmalardan sonra, elyazmasında (VIII. not defleri, s. 347) şöyle deniyor: “Üretken emekle üretken-olmayan emek konusuna geri geliyoruz. Garnier. Bkz: not defleri VII, s. 319.” Ve bundan sonra Garnier’nin görüşlerinin çözümlemesine geçiliyor (Bkz: bu kitapta s. 172-192). -172
[64] Buraya kadar Marks, x harfini kullanım-değeri olarak dikkate alınan ürünü göstermek için z harfini de ürünün değerini belirtmek için kullanıyor. Bu bölümden itibaren harfleri değiştiriyor, x harfini değer için, z harfini kullanım-değeri için kullanıyor. Kitabın bu baskısında, harfler Marks’ın ilk kullandığı anlamlarında muhafaza edildi ve bu noktadan sonraki kısımda yeralan x ve z harflerinin yeri değiştirildi, böylece anlamları ilk kısımdaki gibi sürdürülmüş oldu. -177
[65] Germain Garnier bölümüne ek olan bir paragraf, IX. not deflerinden alındı; o not deflerinde Say hakkındaki bölümle Destutt de Tracy hakkındaki bölüm arasında yeralıyordu. Garnier’nin kitabı Abrége élémentaire des principes de l’économie politique’ten [Ekonomi Politiğin Temel İlkelerinin Özeti] alıntıları, Marks, Destutt de Tracy’nin Élements d’idéologie [İdeolojinin Öğeleri], IV ve V. bölümler, s. 250-251’den alarak aktarıyor. -191
[66] “Schmalz” başlığı altındaki dört paragraf IX. not defterinin sonunda dipnot gibi eklenmiş. İçerikleri yönünden, Garnier hakkında yine aynı not defterinde s. 400’de yeralan ek notu tamamlıyorlar (Bkz: bu kitapta s. 191-192). -192
[67] Marks, Canard’ın zenginlik tanımını Ganilh’in Des systèmes d’économie politique’inden (c. I, Paris 1821, s. 75) aktarıyor. Canard’ın kitabında bu tanım 4. sayfada yeralıyor. -192
[68] Ganilh’in bu savı, Des systèmes d’économie politique başlıklı yapıtının birinci cildinde yeralıyor, Paris 1821, s. 213. -201
[69] Rakamı tam doğru vermek gerekirse, makine değeri –sermayenin 460 (150 + 310) pound olan geri kalan kısmının dört katı varsayımıyla– 1.840 pound olmak gerekir. Ama bu rakam, hesaplamayı büyük ölçüde karmaşık hale getirebilirdi. Basitleştirmek için Marks yuvarlak olarak 1.600 rakamını almıştır. -202
[70] Ricardo’nun Principles’ının XXVI. bölümüne Say’nin eklediği notu, burada Marks, Ganilh’in kitabından aktarıyor (c. I, s. 216). -209
[71] Bkz: 17 nolu açıklayıcı not. -210
[72] Marks’ın burada andığı 215. sayfa, Ganilh’in kitabının 215. sayfası; Ricardo’nun Principles’ının Constancio tarafından yapılan Fransızca çevirisinden XXVI. bölümden alıntıyı, Marks Ganilh’in 215. sayfasından yapıyor. Biraz ilerde, elyazmalarının 377. sayfasında Marks Ricardo’dan aynı alıntıyı yeniden yapıyor, ama bu kez İngilizcesinden (üçüncü baskıdan) ve daha tam olarak. (Bkz: bu kitapta s. 214.). -211
[73] Marks, alıntıyı ilkin Ricardo’nun Principles bölüm XXVI’dan Fransızca (Constancio çevirisi) veriyor (Ganilh’in kitabı c. I, s. 214’ten) ve biraz sonra İngilizce orijinalinden (üçüncü baskı, s. 416) aktarıyor. -213
[74] Elyazmasında bu noktadan sonra 41/2 sayfa (372-376) kurşunkalemle üstü çizilerek iptal edilmiş; Marks bu iptal edilmiş sayfalarda, Ricardo’nun “20.000 pound sermayesi olan “bir kişi örneğinde verilen rakamlar üzerine yaptığı ayrıntılı bir çözümleme var. Marks bu rakamların bir anlam ifade etmediğini gösteriyor. Birinci durumda 20.000 poundluk sermayenin sahibi, yüz kişi çalıştırıyor ve üretilen ürünleri 10.000 pounda satıyor. İkinci durumda bin kişi çalıştırıyor ve üretilen ürünleri 20.000 pounda satıyor. Ricardo, her iki durumda da 20.000 poundluk sermayeden edilen kârın 2.000 pound olduğunu öne sürüyor. Marks ayrıntılı hesaplar yapıyor ve dayanılan varsayımlara göre, bu sonucun olanaksız olduğunu gösteriyor. Sonra şu tezi ortaya atıyor: “Verilen örneklerdeki varsayımlar çelişik olmamalıdır. Bunlar öyle formüle edilmelidir ki, gerçek varsayımlar, gerçek hipotezler olmalıdır; varsayımsal saçmalıklar, gerçek-dışı hipotezler ve anlamsızlıklar değil” (s. 373). Ricardo’nun örneği bir açıdan daha tatmin edici değil: yalnızca çalıştırılan insan sayısı veriliyor, ancak her iki durumda üretilen brüt ürün miktarı belirtilmiyor. Marks, her iki durumu daha derinden çözümleyebilmek için çalıştırılan insan ve üretilen ürün miktarı konusunda daha tutarlı ve daha uygun sayılar seçiyor ve bunlara göre hesap yapıyor. Ancak bu iki durumdan her birinde işçilerin ücret olarak alacağı ürün miktarını belirlemeye gelince, Marks, hesaplamalarında bir hata yaptığını farkediyor ve devam etmemeye karar veriyor. Elyazmasında (s. 376) üstü çizilen parça “şu ifadeyle bitiyor: “Bu hesaplar bir yana bırakılmalı. Ricardo’nun saçmalığı üzerinde zaman harcamanın anlamı yok.”-213
[75] Marks, daha sonraki hesapları karmaşık hale getirmemek için yuvarlak 10 sayısını alıyor. Metinde verilen rakamlara göre (14 farklı sabit sermaye için toplam dönüş süresi 110 yıl) ortalama dönüş süresi (farklı türlerin aynı büyüklükte olduğu varsayımıyla) her bir sabit sermaye için 10 yıl değil, 7,86 yıl olur. -229
[76] Bu “intermezzo”da değinilen bazı sorunlara Marks, elyazmalarının X. not defterinde, Quesnay’nin ekonomik tablosuyla ilintili olarak geri döner (Bkz: bu kitap, bölüm VI.). Ancak ortaya konan son iki soruya, ayrıntılı ve sistemli yanıtını Kapital’in ikinci cildinde (özellikle bölüm XX, kesim X “Sermaye ve Gelir: Değişen Sermaye ve Ücretler”de ve bölüm XXI “Genişletilmiş Düzeyde Birikim ve Yeniden-Üretim”de) verir. -238
[77] Bkz: 12 nolu açıklayıcı not. -250
[78] Kastedilen şu parça: “Herhangi bir ülkede dolaşımda olan ve ülkedeki ürünle emeğin, yıl süresince dolaşımını ve gerçek tüketicilere dağıtımını sağlayan altın ve gümüş para, tüccarın nakit parası gibi ölü bir stoktur. Ülke sermayesinin, ülke için hiçbir şey üretmeyen çok değerli bir parçasıdır” (Adam Smith, Wealth of Nations, Oxford University Press, 1928, c. I, s. 357.) -251
[79] XIV. not defterinde (bu defter, Artı-Değer Teorilerinin, III. kitabına aittir) Malthus’un görüşlerini çözümledikten sonra Marks, yazarı belli olmayan iki yapıtı ele alır; biri rikardocu açıdan Malthus’a saldırmaktadır, ikincisi rikardoculara karşı Malthus’u savunmaktadır. Birincisinin başlığı An Inquiry into those Principles, Respecting the Nature of Demand and the Necessity of Consumption, lately advocated by Mr. Malthus, from which it is coneluded, that Taxation, and the Maintenance of Unproductive Consumers can be conducive to the Progress of Wealth [Son Zamanlarda Bay Malthus’un Savunduğu ve Vergilerle Üretken-Olmayan Tüketicilerin Varlığını Sürdürmenin Zenginliği Geliştireceği Sonucunu Veren, Talebin Yapısına ve Tüketim Gereğine İlişkin İlkeler Hakkında Bir Araştırma], Londra 1821 (Bkz: Kaynaklar Dizini). İkincisi ise Outlines of Political Economy, being a plain and short View of the Laws relating to the Production, Distribution and Consumption of Wealth [Ekonomi Politiğin Genel Çizgileri; Zenginliğin Üretimine, Dağıtımına ve Tüketimine İlişkin Yasaların Açık ve Kısaca Gözden Geçirilmeli] Londra 1832. -268
[80] Marks, Lessing’in H’amburgische D ramaturgie’sinde (1767-68) Voltaire’e yönelttiği polemiği kastediyor. -270
[81] Henriade-Henriname: Voltaire’in, Fransa Kralı Henri IV hakkında yazdığı destan-şiir; ilk baskı 1723. -270
[82] Smith’in din adamlarına karşı hasmane tutumu için bkz: Kapital, Birinci Cilt, bölüm XXV, s. 589. -284
[83] Bu bölümde Smith merkantilizmin genel teorik düşüncelerini inceliyor. -286
[84] Marks, Ekonomi Politiğin Eleştirisine Katkı’daki “Para yığma” alt kesimini kastediyor (Ankara 1993, s. 145); o bölümde Marks, Petty’nin Political Arithmetick adlı yapıtından alıntı yapıyor. Marks aynı alıntıya daha önce de değinmişti (Bkz: bu kitapta s. 163) ve Smith’in bir ölçüde merkantilistlerin görüşlerine gerileyişini ortaya koymuştu. -287
[85] Marks, Smith’in Ulusların Zenginliği başlıklı yapıtının kitap II, bölüm III’teki son altı paragrafını kastediyor; yazar o bölümde, toplumsal zenginliğin artmasına ne tür bir gelir harcamasının daha büyük ölçüde katkıda bulunacağını, hangisinin daha az ölçüde katkıda bulunacağını araştırıyor. Smith, bunun, tüketim maddelerinin doğasına ve dayanıklılık derecesine bağlı olduğunu varsayıyor. Marks, Smith’in bu görüşünü, bu kitapta, Destutt de Tracy bölümünde, s. 265’te dile getiriyor. -287
