”Resmi İdeoloji” Eleştirilerinde
Anti-Leninizm
”Herkesin hoşuna giden şeyi en ufak bir sınırlamaya sokmadan okumak ve yazmak özgürlüğü vardır ... Söz ve basın özgürlüğü tam olmalıdır. Ama örgütlerin de özgürlüğü tam olmalıdır. Ben sana söz özgürlüğü adına istediğin gibi bağırma, yalan söyleme ve yazma hakkını tam olarak tanıyorum. Ama sen de bana örgütlerin özgürlüğü adına, şunu ya da bunu söyleyen kimselerle bir ittifak kurma ya da ittifakı çözme hakkını tanımalısın.”
(LENİN)
Kürt ulusal hareketinin gelişmesine bağlı olarak, son yıllarda en çok konuşulan konuların başında ”resmi ideoloji” gelmektedir. Özellikle İsmail Beşikçi'nin çeşitli yazılarının temelini, hemen her zaman ”resmi ideoloji” oluşturmuş ve kapsamını, ”resmi ideoloji”nin somut-tarihsel gerçeklikle olan farklılıklarının, yalanlarının ve çarpıtmalarının sergilenmesi oluşturmuştur.
Kendi içinde ”Kemalizm” olarak tanımlanan, ancak açılımlarında farklılaşan ”resmi ideoloji” kavramı, giderek kendisini genişletmiş ve neredeyse her şeyi kapsar hale getirilmiştir. Öyle ki, herhangi bir ulus ya da ülke ayrımı yapılmaksızın, en küçük bir toplumsal örgütlenme için bile ”resmi ideoloji” kavramı kullanılmaya başlanılmıştır.
Örneğin, herhangi bir siyasal örgütlenmenin temel ilkelerini, dünya görüşünü vb. ”resmi ideoloji” olarak tanımlamak bir çeşit moda haline gelmiştir. Kendisini herhangi bir siyasal örgütlenmenin merkezi yönetiminden farklılaştıran her kişinin rahatça kullanabildiği bu kavram, giderek küçük-burjuva aydınlarının proletarya partilerine ya da politik örgütlenmelere karşı bir tavrı haline gelmiştir. [1*]
Marksizmin bile ”resmi ideoloji” olarak nitelenebilindiği böyle bir ortamda, kendilerine ”entellektüel” adını veren küçük-burjuva aydınlarının bu tutumları, genellikle Kürt ulusal hareketinin gelişmesiyle beslenmiş ve temelinde yatan küçük-burjuva aydın anarşizmi gözlerden uzak tutulmuştur. Bu küçük-burjuva aydınlarının oligarşik yönetimin çeşitli cezai yaptırımlara maruz kalmaları da bu gelişmeyi gizleyen bir başka örtü olmuştur. Bu konudaki gelişmenin ne denli anti-Marksist, anti-Leninist olduğunu gösteren en son örnek Fikret Başkaya'nın ”Paradigmanın İflası“ kitabıdır.
Bilindiği gibi, F. Başkaya, ”Resmi İdeolojinin Eleştirisine Giriş” alt başlıklı bu kitabından dolayı oligarşi tarafından yargılanmış ve hapis cezasına çarptırılmıştır. Kitabının biçimsel görünümü ”resmi ideoloji”nin eleştirisi olduğundan, en küçük bir toplumsal muhalefete bile tahammülü olmayan oligarşi için cezalandırılması gereken bir fiil olarak nitelendirilmiştir. Böylece yazdığı bir kitaptan dolayı, yani düşüncelerinden dolayı hapse atılmış bir profesör ülke gündeminde yer almıştır. Tutuklu olmanın getirdiği manevi ortam ve Kürt ulusunun inkarının bir ifadesi olan ”resmi ideoloji”ye karşı yönelttiği eleştirinin getirdiği ”ilerici” yan, böylece kitabın içeriğinin bir yana bırakılmasını getirmiştir.
Biz burada oligarşinin baskısına uğramış bir küçük-burjuva aydınının saygınlığı üzerinde durmayacağız. Ancak ”resmi ideoloji eleştirisi” adı altında anti-Marksist görüşler karşısında da salt ”resmi ideoloji” eleştiriliyor diye sessiz de kalınamaz. Aşağıda da görüleceği gibi, F. Başkaya, ”resmi ideoloji” kavramını alabildiğine genişleterek, bunun içine Marksizm-Leninizmi de almış bir yazardır. Yargıları hiç bir bilimsel temele oturtulmamış ve Marksist-Leninist belirlemelerle ilintilendirilmeden, bir çeşit uluorta ifade edilmiştir. Böyle bir ”eleştiri” yönteminin bırakın bilimsel olmasını, kendine verdiği sıfatla ”entellektüel”likle de ilgisi yoktur. Bir başka deyişle, F. Başkaya, kitabındaki ”resmi ideoloji” eleştirisi içinde Marksizm-Leninizme yönelttiği ağır suçlama ve yargılarla aydın anarşizminin bir ifadesi olmuştur. Bu kısa yazının amacı da bu aydın anarşizmininin Marksizm-Leninizme saldırısını sergilemekle sınırlıdır. [2*]
F. Başkaya, kitabının daha ilk sayfalarında aydın-entellektüel ayrımı yaparak, kendisini yani entellektüelleri şöyle tanımlamaktadır:
Ancak yazarın anti-Marksist niteliği bununla sınırlı değildir. Onun bakış açısından, hangi sınıf olursa olsun, egemen sınıf olduğu sürece ve politik iktidarı ele geçirdiği koşullarda, her zaman ve her yerde bir ”resmi ideoloji” yaratır ve ”entellektüel” de her zaman ve her yerde buna karşı durur! Zaten tarihte görünen de odur !
F. Başkaya'ya göre, ”Sovyetler Birliği, Çin, Doğu Avrupa, Küba, Vietnam vb.” gibi ülkelerde ”bürokratik baskı rejimleri” egemendir ve buralarda ”entellektüellerin ortaya çıkması ve yaşama koşulları son derece sınırlanmıştır”. [4*] Çünkü buralarda ”resmi ideoloji” egemendir. Yazar açısından bu ülkeler ile ”bizim gibi dışa bağımlı azgelişmiş ülkeler”de de aynı özellikler söz konusudur. [5*]
Aynı değerlendirmesini, bir parargaf aşağıda şöyle yinelemektedir:
”Kemalist rejimin niteliği: Orijinal bir Bonapartizm” başlıklı bölümde sunduğu ”bilgiler”, sonal olarak ”resmi ideoloji”nin olduğu her yerde ”Bonapartizm” olduğu, dolayısıyla Kemalizm de, ”Stalinizm” de ”Bonapartizm” dir şeklinde bir vargıya ulaşmaktadır. Ancak bu vargının pek de bilimsel olmayacağını görmüş olacak ki, ”Bonapartizm”i bir ”analoji” [7*] olarak kullandığını belirtmek zorunluluğu duymuştur. Fakat bu zorunluluk yazarın kendi ”bilimselliği” ile değil, Troçki'nin Stalin dönemine ilişkin değerlendirmelerinde kullandığı ”Bonapartizm” analojisi için düştüğü rezervden alınmıştır. Ama iki parargaf sonra Troçki' nin ”Sovyet Bonapartizmi ve Burjuva Bonapartizmi” yazısından alıntı yaparak ”analoji” nin ötesine de kolayca geçebilmiştir. [8*]
F. Başkaya, küçük-burjuva aydın anarşizmini sergilemekle kalmaz. Kitabının diğer sayfalarında, herhangi bir bilimsellikle örtüşmeyen, sadece kulaktan duyma bilgilerle (ki onlar bu bilgilere ”entellektüeller arası bilgi alış-verişi” derler) Sovyetler Birliği'ni eleştirmeyi sürdürür:
Ve Sovyetler Birliği'nde ”dünya ölçeğinde düşünce ve sanat adamlarının yetişmediğini” ileri sürebilmek için, kişinin sadece küçük-burjuva aydın anarşisti olması bile yetmez. şiirde bir Mayakovsky, sinemada Ayzenştayn, Pudovkin, müzikte Soştokoviç belki birşey ifade etmeyebilir yazar için. Ama bilim alanında ortaya çıkmış bir çok gelişmenin Sovyetler Birliği ile olan bağlantılarını emperyalist burjuvazi bile inkar edememektedir. Bundan öte, sorun sadece Sovyetler Birliği de değildir. Sorun, Marksizm-Leninizmin ”resmi ideoloji” kavramının kötü, olumsuz anlamıyla yargılanmasıdır. Ama bu açıdan da, yani yazarın genelleştirdiği kavram çerçevesinde, bakılması gereken yer dünya çapında Marksist-Leninist hareketin ortaya çıkardığı gelişmeler olmak zorundadır. Bu konuda da F. Başkaya bile gerçekleri teslim etmek zorundadır. En azından kendisinin entelllektüel gelişmesi bile Marksizmle bağlantılıdır. Özellikle kitabında sık sık ”bilimsel bilgi” diyerek özdeşleştirdiği ”sosyal bilim” Marksizmle birlikte gelişmiş ve bugünkü durumuna gelmiştir. [10*]
Yazar, yukardaki alıntıda ifade ettiği gibi, Marksizmi ”burjuva kültürünün toptan mahkum edilmesi” ile ilintilendirmek istemektedir. Her ne kadar bunu Sovyetler Birliği özgülünde koyuyormuş gibi görünse de, Marksizmle az çok tanışıklığı olanlar ”burjuva kültürü” konusunun Marksizm-Leninizmin belirlemelerinde yer aldığını bilirler. Burjuva kültürünün, burjuvazinin egemenliğinin bir ifadesi olduğunu, egemen sınıfın kültürünün her zaman egemen kültür olduğunu, burjuva kültürünün burjuvazinin ulusal kültürü olarak ifade edildiğini ve bunun da ulusal kültür olarak gerici ögeler ile ilerici ögeleri bünyesinde barındırdığını vb. yazarın bilmezlikten gelmesi belki bağışlanabilir, ama burjuva kültürünün sınıfsal niteliğini sergileyerek bu kültürün proletaryanın tarihsel hareketi karşısında geri bir kültür olduğunun söylenmesini, yani ”mahkum edilmesi”ni, burjuva kültürünün topyekün ”inkârı” anlamında kullanmasını açıklamak olanaksızdır.
Evet, bir küçük-burjuva entellektüelinin Ekim Devrimi'nden sonraki yıllarda kendisini sola fırlatmasını, Marksizme yaklaşmasını, tarihsel olarak nasıl kavrayabiliyorsak, aynı şekilde, 1990'ların dünyasında Marksizmden kopuşlarını da aynı biçimde kavrayabiliriz. F. Başkaya da, 1990'ların dünyasında emperyalizmin yoğun ideolojik propagandası ortamında Marksizmden uzaklaşmanın bir ifadesidir. Onu Marksist saflarda tutmak elbette olanaksızdır. Bu onun ”entellektüel” niteliğine helak getirir! Ancak bilip bilmeden anti-Stalinist kesilmenin de bir açıklaması olması gerekir. ”Stalinizm”den söz ettiği her yerde kullandığı sözcüklerin aşırı kaba olması, belki de Stalin'e düşmanlığın bir ifadesidir. ”Stalinizmin ipliği pazara çıktığı”ndan, ”Stalinist kesilmeler”den söz eden bir ”bilimsel bilgi adamı” ne derece bilimseldir diye düşünmek gerekmektedir.
F. Başkaya'nın, en hafif deyimle, Stalin karşıtlığı öylesine yoğundur ki, kitabında Osmanlı İmparatorluğu'nun ”emperyalist zincirin en zayıf halkası”nı oluşturduğunu belirtirken, emperyalist zincirin en zayıf halkadan kırılması gerekliliğini Troçki'den alıntı yaparak kanıtlamaya çalışmıştır. Yazarın Troçki sempatisi hemen hemen tüm kitapta yaptığı alıntılarda kendini göstermektedir.
Yazarın açık Stalin karşıtlığı elbette anlaşılabilir birşeydir. En azından Stalin'in küçük-burjuva aydınlarına karşı ne denli uzlaşmaz olduğunu herkes bilmektedir. Ama yazarın diğer bir sorunu vardır: Kürt ulusal hareketi karşısında Komintern ve SSCB'nin tutumu.
Şüphesiz gerek Kürt ulusal hareketi karşısında, gerekse Anadolu'daki kurtuluş mücadelesi karşısında Komintern'in tavrı konusunda söylenecek çok söz vardır. Bunlar ayrı bir yazı konusu olarak irdelenecek kadar geniş kapsamlı olduğundan burada girmeyeceğiz. (Ayrıntılı bilgi için Bkz. THKP-C/HDÖ: Ulusal Sorun Üzerine) Ancak yazarın bu konudaki yazdıklarında spekülatif bilgilerle yetindiği hemen görülebilmektedir. Örneğin, yazara göre ”Komintern'in 1920 yılındaki ikinci kongresine kadar, sömürge ve yarı-sömürge ülkelerdeki devrim sorunu sosyalist hareket tarafından hemen hiç söz konusu edilmemişti.” [11*] Aynı şekilde, Komintern'in Anadolu'daki ”Milli Mücadele'ye destek vermesi” ”hareketin anti-emperyalistliğinden çok, Sovyetler Birliği'nin güvenliği ile ilgili bir sorundur” diyebilmektedir. Oysa konuyla az çok ilgili herkesin bildiği gibi, dönemin en temel sorunu, Sovyet iktidarının emperyalist kuşatma koşulları altında nasıl ayakta kalabileceği sorunudur. Bu sorun, proletarya iktidarının emperyalist kuşatma koşullarında korunması sorunudur ve hiç kimse bunu yalın bir ”devletin” kendi ”güvenliği” sorunu olarak ifade edemez. Bundan öte, emperyalist sistemde çatlaklar meydana getiren her hareketin anti-emperyalist bir nitelik taşıması bir konudur, emperyalist sistemdeki çatlaklardan yararlanmak başka bir konudur. ”Bilimsel bilgi” sahibi bir ”entellektüel”in, sıradan bir emperyalist devletin ”güvenlik” kavrayışını, çağımızın ilk proleter iktidarının kendisini koruması zorunluluğuna monte etmeye hiçbir bilimsel bilgisi yeterli olamaz.
Kitabında yedi sayfa ayırdığı Komintern ”değerlendirmesi”nde, dünya tarihini alt-üst eden bir dönemi yargılamakta sakınca görmeyen F. Başkaya, bu yargılamasına kaynak olarak gösterdiği yayınlar içinde gerçek bir kaynak bulmak neredeyse olanaksızdır. Temel kaynak olarak kullandığı yayın F. Clandin'in ”La Crise du Mouvement Commumiste: du Komintern au Kominform” adlı kitaptır. Yani ”Komünist Hareketin Krizi”ni anlatan bir yayında geçen konuşmalar temel kaynak görevi görmüştür. Ve yazarın yargısı artık kesinleşmiştir:
F. Başkaya, kitabının geri kalan bölümünde dünyada ve ülkemizde uygulanan ekonomi-politikalar üzerine değerlendirmeler yapmaktadır. Genel olarak, ülkemizin, emperyalizme bağımlı bir ülke olduğunu, 1940'lardan sonra yeni-sömürgeciliğin alanı haline geldiğini belirtmektedir. Ancak bu bölümde de, genel bir değerlendirmeden öte pek birşey söylememektedir. Bir başka deyişle, F. Başkaya, iktisat ve iktisat politikaları üzerine bir dizi söz söylemekte, ama neyin, nasıl olduğunu ifade etmekten özenle kaçınmaktadır. Bir yandan ülkede ithal ikameci politikalar izlendiğinden söz etmekte, diğer yandan bu politikanın hiç uygulanmadığını söylemektedir. Aynı şekilde, oligarşinin 1980'lerde yeni bir ”sermaye birikimi modeli” gündeme getirdiğini söylemekte, ama bunun nasıl birşey olduğunu belirtmemektedir. Oysa kendi deyişiyle 1980'lerde ”resmi ideoloji”nin yeniden biçimlenmesi söz konusudur ve bu bağlamda bu birikim modelinin savunucuları tırnak içinde bilim adamıdırlar. Ama kendisinin de çok iyi bildiği gibi, bu ”bilim adamları”, Çağlar Keyder, İlhan Tekeli, Asaf Savaş Akat, Taner Berksoy gibi ”popüler iktisatçılar”dır. Bunlara karşı genel sözlerin dışında birşey söylemezken, ”işbirlikçi yerli oligarşilerin emperyalizmin bir uzantısı haline geldiği” koşullardan bahsetmektedir. Oysa 1980 sonrasında ”neo-liberalizm” diyerek geniş bir propaganda ile kitlelere sunulan ideolojik söylemin yerleştirilmesinde bu ”bilim adamları”nın katkıları tartışma götürmez bir gerçektir. Bunların T. Özal'la olan yakınlıkları günlük basında bile sık sık yer almıştır. Bunlara ve bunların yaymaya yöneldikleri ”kalkınma stratejileri”ne somut bir eleştiri getirmemenin ”entellektüel”likle ne denli uyumlu olduğu da tartışmaya açıktır.
F. Başkaya'nın bu konulara açık ve somut olarak değinmemesi bir ”Giriş” kitabı için belki hoş görülebilir, ancak söz konusu olan olaylar içinde burjuva ideolojisini görmezlikten gelmesinin mantıklı bir açıklaması da yoktur. Çünkü kendisinin sözünü ettiği hemen hemen tüm genel ideolojik söylemler burjuva ideolojisinin ifadelerinden başka birşey değildir. Şüphesiz bunu belirleyebilmek için de, yazarın, en azından proletarya ideolojisi konusunda ön yargılı olmaması gerekirdi. Yazarda egemen olan anti-Leninizm, kaçınılmaz olarak, burjuva ideolojisi karşısında çaresiz kalmasına ve son tahlilde, bu ideolojiye boyun eğmesine neden olmuştur.
Kısaca ele aldığımız ”Paradigmanın İflası” kitabında F. Başkaya, açık bir Marksizm karşıtlığı sergilemiştir. Kitabının ülkemiz koşullarında sözcüğün gerçek anlamında Kemalist söylemin kimi çarpık ve yalancı yönlerine yönelik yanıyla belli bir değeri olacağı elbette tartışma götürmez bir gerçektir. Ancak ”resmi ideoloji” söyleminin Kürt ulusal hareketinden devriklenmiş haliyle yapılan genelleştirmelerin, yazarı nerelere savurduğunu da görmemezlikten gelmek olanaksızdır. 12 Eylül sonrasında, gerek ülkemizde, gerekse dünyada meydana gelen gelişmelerin en temel unsurlarından birisi, şüphesiz ”Marksizmin öldüğü” propagandası olmuştur. Bu propagandanın en temel sloganı ise ”ideolojiler öldü” şeklinde yapılan genellemedir. Bu emperyalist propaganda, tüm basın ve yayın kurumları aracılığıyla sürekli işlenmektedir. F. Başkaya'nın, böyle bir dönemde, oligarşinin yalanlaştırılmış tarih söylemine karşı çıkışındaki doğruluğu, ne yazık ki, emperyalist propagandaya yardımcı olmaktan öteye geçmemektedir. Böyle bir yönelimin Kürt ulusal hareketine katkısı olamayacağı gibi, ”sosyal bilim”e de katkısı olmayacaktır.
[1*] ”Resmi ideoloji” söyleminin ne denli genişletildiğine bir örnek olarak S. Çürükkaya olayı verilebilir. Bilindiği gibi, S. Çürükkaya, PKK saflarındayken Avrupa'da ”Kürt millevekili” seçilmiş ve bu seçimler sonrasındaki grubun ”Meclis Başkanı” olmuştur. Bu dönemdeki faaliyetlerinde kendi görüşlerinin propagandasını yaptığı, ”önderliğe” karşı propagandayı sürdürdüğü, bu propagandasına karşı çıkanlara ”resmi ideolojinin ağzıyla konuşmamaları”nı söylediği ve kendisinin ”resmi ideolojiye karşı olduğunu” bizzat PKK açıklamıştır. (Burada S. Çürükkaya'nın sözünü ettiği ”resmi ideoloji” A. Öcalan'ın görüşleridir.)
[2*] Bugünlerde İ.Beşikçi yeni bir tartışma başlatmış görünmektedir. Bu tartışmanın başlangıcını bir profesörün, ”hapse giren bir insan hakkında yazmak şerefsizliktir” sözleri oluşturmaktadır. İ.Beşikçi bu sözler üzerine yazdığı bir yazıda şöyle demektedir : ”Cezaevinde olan kişiler veya onların kitapları hakkında yazılmaması sübjektif bir tutumdur, bazı ahlaki kaygılardan ileri gelmektedir. Halbuki bilim yönteminin çok daha objektif kriterleri vardır.” Bu sözleriyle İ.Beşikçi, bir yazarın cezaevinde olmasının bir bilimsel eleştiri için önemli olmadığını söylemektedir. Ancak değerlendirmesinin bütününde ”eleştirilemez” şeklinde bir yargı oluşturmaktadır. Gerekçe ise basittir : Eğer eleştirirsen, ”resmi ideolojinin” adamı olursun! Bir başka deyişle, böyle bir eleştiri için, öncelikle ”resmi ideolojinin eleştirmeni” olmak gerektiğini söylemektedir. Bir küçük-burjuva aydınına karşı yaptığı bu değerlendirmenin içerdiği haklı yanlar bulunmakla birlikte, yukarda belirttiğimiz gibi, ”resmi ideoloji” kavramının alabildiğine genişletilmişliğini dikkate almamaktadır. C.Boyner'in bile ”resmi ideoloji” sözcüğünü ağzından düşürmediği bir dönemde, bir bilimsel araştırmacı olarak İ.Beşikçi'nin aynı ”sözcükler” kullanılmasını bir ”olumluluk” olarak ifade edemeyeceği açıktır. Artık ”resmi ideoloji” sözcüğünün arkasına sığınarak yapılan ”resmi ideoloji”yi güçlendirmeye yönelik ideolojik faaliyetlerin ele alınması zamanı gelmiştir. T.Özal'ın ”resmi ideoloji” karşıtı gibi sunulduğu bir dönemde bunun ne denli önemli olduğunu ”ideoloji adamı” olmayan bir ”bilim adamı”nın gözden uzak tutması söz konusu olamaz. Cezaevinde olmak ya da ceza almak emperyalizme ve oligarşiye karşı mücadelenin kendi gerçekliğidir. Yasal bir zeminde düşüncelerinin açıklanamadığı her koşulda yasadışılık kaçınılmazdır. Sorun, oligarşinin yasallığı çerçevesinde meşruiyet arayıp aramamaktadır.
[3*] F. Başkaya: Paradigmanın İflası, s: 14
[4*] F. Başkaya: Paradigmanın İflası, s: 16
[5*] Benzer bir değerlendirme son günlerde İ. Beşikçi tarafından da yapılmıştır: ”Resmi ideoloji kurumu, resmi ideolojiye ihtiyaç duyulması, sadece Türkiye'ye has bir olay değildir. Anti-demokratik devletlerin tamamı benzer bir kuruma ihtiyaç duyarlar. Bu kurumun devlet yönetiminde çok önemli bir fonksiyonu vardır.” (Özgür Ülke, 28 Eylül 1994)
[6*] F. Başkaya: Paradigmanın İflası, s: 16
[7*] ”Analoji”: Benzeştirme, örnekseme.
[8*] F. Başkaya, kitabının bütününde olduğu gibi, burada da açık bir Stalin karşıtlığı sergiler. Troçki alıntısı yaptığı kitap için verdiği referansta, kitabın adı ”Stalinizme karşı Bolşevizm”dir.
[9*] F. Başkaya: Paradigmanın İflası, s: 20
[10*] F. Başkaya, kendisini entellektüel muhalif konumunda ortaya koyarken ”bilimsel” bir kitap yazarken, kavramsal oyunları daha hızlı öğrendiği görülmektedir. Yukardaki alıntılarda da görüleceği gibi, ”bilimsel bilgi” ile ”sosyal bilim” hemen hemen tüm kitap boyunca eş anlamlı kullanılmıştır. Sanırız, yazar bilimsel sosyalizm sözcüğünden pek hoşlanmamış görünmektedir. Bu sözcük oyunları ile okuyucuda önyargılar oluşturmak istemektedir. Ayrıca Marksizmin en temel kavramlarından olan ”sosyo-ekonomik formasyon”u sıkça kullanırken, ”sosyal bilim” diye birşeyin olmadığını bilmemezlikten gelmektedir. ”Sosyoloji” anlamında ”sosyalbilim” vardır, ama yazarın anladığı anlamda ”sosyal bilim” sadece demagojik bir kavramdır.
[11*] F. Başkaya: Paradigmanın İflası, s: 71
[12*] F. Başkaya: Paradigmanın İflası, s: 74
