A. DEBORİN. DİYALEKTİK
MADDECİLİK177

[43] Hegel felsefesi bu zincirin son halkasını, bitim halkasını meydana getirmektedir. Gördük ki Hume’da, Kant’ta ve Fichte’de özne, nesnenin üzerine çıkarılıp yerleştirilmiş ve nesne özneden ayrılamaz ilân edilmişti...       [48–58] Kategoriler, yani zaman, mekân, nedensellik gibi saf evrensel kavramlar, diyalektik maddecilik açısından hem mantıksal tanımlardır, hem de öte yandan, şeylerin gerçek formları’dırlar...       Deneyüstücülüğün darlığı şundan ileri gelmektedir: Şeylerin gerçek alanına uzanmıyor, orada iş görmüyor bu akım; kategorileri bilincin salt öznel formları olarak, daha da beteri apriori formları olarak düşünüyor. Fenomenleri ise, kategorisel formlar aracılığıyle, yani kesinlikle matematik doğa yasalarını formüle etmemizi ve bu yasalara evrensel bir karakter vermemizi sağlayan evrensel mantık formları aracılığıyle kucaklamakta deneyüstücülük. Ama ne var ki deneyüstücülük, tıpkı sansüalist fenomenalizm gibi, fenomenlerle uğraşıyor sadece. Her iki akım için de, varlık, kendinde şeyler, ulaşılmazdırlar...

bak hele şuna!

İnsan, etkidiği ölçüde ve kendisi de dış dünyanın etkisi altında kaldığı ölçüde bilir (bilgi edinir). Şunu Öğretir diyalektik maddecilik: İnsanı düşünmeğe isteklendiren, özellikle, dış dünya üzerinde etkirken edindiği duyumlardır... Doğa üzerinde ancak doğaya boyun eğerek egemenlik kurulabileceği düşüncesinden hareket eden diyalektik maddecilik, etkinliğimizi doğanın evrensel yasalarına, şeylerin zorunlu düzenine, dünyanın gelişiminin evrensel yasalarına uygun düşürmemizi buyurur bize... [sayfa 399]

Kendinde şeyleri bilmenin olanaksızlığı hakkındaki fenomenalizm teorisini, akılcı metafizikçilerin öne sürdükleri “kendinde şeyler” in gerçek ve mutlak varlığının varoluşu hakkındaki teorileriyle kaynaştırmanın yolunu bulmuştu Kant.

NB

D’Holbach başta olmak üzere Fransız maddecileri, şey’in metafizik özü olarak doğa’yı bu doğanın özellikleri’ne karşıt tutuyorlardı. Bu karşılık, Kant’ın “kendinde şey” ile “fenomenler” arasındaki ikiciliğini belirtmektedir belli bir anlamda... Bununla birlikte hemen söyleyelim ki Fransız maddeciliğini Kantçılıkla özdeş tutarsak, ona karşı gerçekten haksızlık etmiş duruma düşeriz. Çünkü XVIII. yüzyıl maddeciliği, hiç değilse, şeylerin özünün görecel olarak bilinebilir olduğunu kabul etmektedir...       Maddenin dış duyularımız üzerinde etkidiğini söyleyen aynı fikirden yola çıkan Fransız maddeciliği, gene kabul eder ki şeylerin kendi kendilerindeki belirli özelikleri ‘bilinebilir’dirler. Ama Fransız maddeciliği, şeylerin sadece belirli özeliklerinin bilinebilir olduğu, buna karşılık şeylerin “öz”ünün yada “doğa”sının bize gizli kaldığı ve ancak kısmen bilinebilir olduğu iddiasında bulunduğu ölçüde, yeterince tutarlı olamamaktadır.       Şeyin özelikler’i ile “doğa”sı arasındaki bu karşıtlığı agnostiklerden (bilinemezcilerden), duyumcu- fenomenalistlerden (doğrudan doğruya Hume’dan) alıp benimsemişti Kant...       Maddecilik, fenomenalizmin ve duyumculuğun tersine olarak, kendinde şeylerden aldığımız izlenimlerin nesnel bir değer taşıdıklarını düşünmektedir. Fenomenalizmin (tıpkıKantçılık gibi) şeylerin       “doğalları ile, yani dış dünya ile, özelikleri arasında hiç bir ortak nokta görmemelerine karşılık Fransız maddecileri, hem de daha o çağda bilinmektedirler ki: [sayfa 400] kendinde şeyler, hiç değilse kısmen, ve ama doğrudan doğruya üzerimizde yarattıkları izlenimler temel olmak koşuluyle, bilinebilir’dirler; şeylerin özelikleri, belli bir noktaya kadar, nesnel ve gerçektirler...       [60–62] Varlığın temeline maddesel tözü, gerçek dayanak’ı koyar diyalektik maddecilik. Ve dünyaya, “bir süreç olarak, kesiksiz gelişim halinde bir madde olarak” (Engels) bakar. Metafizikçilerin o değişmez ve mutlak varlığı, değişen varlık’a, değiniyor burada. Tözsel gerçeklik değişken olarak kabul ediliyor; değişkenlikler ve hareketler de varlığın gerçek formları olarak kabul ediliyor. Diyalektik maddecilik (böylece), “varlık” ve “varlık - olmayan” ikiciliğini, “içkin” ile “aşkın” arasındaki metafizik ve mutlak karşıtlığı, şeylerin özeliklerinin doğrudan doğruya şeyin kendisine karşıt tutulmasını aşmış oluyor. Diyalektik maddecilik tarafından açılan alanda (böylece), ‘kendinde şey’i fenomenlere, içkin’i aşkın’a bilimsel olarak bağlamak ve, bir yandan kendinde şeylerin bilinemez karakterini, öte yandan da –Plehanov’un pek yerinde olarak not ettiği gibi, “şeyin doğası, doğrudan doğruya şeyin özelliklerinde” belirdiğine göre– niteliklerin “öznelciliği”ni aşmak olanağı doğuyor. Şeylerin doğrudan doğruya kendilerinden aldığımız izlenimlerdin temeli üzerindedir ki, doğrudan doğruya şeylerin özeliklerini, nesnel ve gerçek varlığın özeliklerini yargılama olanağına sahip olmaktayızdır...       “İçkin”, nesnel ve gerçek bir karakter kazanıyor; fenomenlerin ötesinde “bilinmez”in alanında bulunan “aşkın”, duyularımızın ulaşamayacağı gizemli öz halinden çıkıp bilincimizin “içkin” bir muhtevası haline, bir duyulur algılama nesnesi haline giriyor. Nesnel ve gerçek bir imlem kazandığı ve şeylerin özeliklerim izlenimlere göre yargılayıp değerlendirme olanağını verdiği ölçüde “aşkın”laşıyor “içkin”; “aşkın” da, öznenin ötesinde de olsa, bilinebilir’in alanına yerleştirildiği ölçüde “içkin”leşiyor. Beltov da bu doğrultuda konuşmakta. “Bu teoriye göre, diyor, doğa herşeyden önce fenomenlerin bütünüdür. Ama fenomenlerin zorunlu koşulunu kendinde şeyler meydana getirdiğine göre, fenomenler de nesnenin özne üzerindeki etkisiyle ortaya çıktığına göre biz, doğa yasalarının sadece öznel değil ama aynı zamanda nesnel bir kapsam taşıdıklarını, yani: öznedeki düşünceler arasındaki karşılıklı bağlantının, insan aldanmadığı sürece ve ölçüde, öznenin dışındaki şeyler [sayfa 401] arasında varolan karşılıklı bağlantıya denk düştüğünü kabul etmek zorundayızdır[1].” Fenomenlerle kendinde şeyler arasındaki karşılıklı bağlantılar sorunu –Kant’ın, metafizikçilerle fenomenalistlerin üzerinde bunca kafa yordukları bu sorun, bilginin bu en önemli sorunu– bilimsel ve kesin biricik çözümünü işte böylece bulmuş oluyor.

)

atmasyon bunlar! isabetsizliğin dikâlâsı bu Anlayabilene aşkolsun NB Gerçek hakikatlar bunlar ama gülünç şekilde süslü püslü ve felâket abstruse* bir dille anlatılmışlardır. Peki ama Engels niye böyle yazmıyordu acaba, beceremediğinden mi?

[62] Diyalektik öğretiyor ki bize, varlık ile varlıkolmayanın birliği, oluş’tur. Somut maddeci dile çevrildiğinde, bu tez şu anlama gelmektedir: Var olan herşeyin temelinde töz, madde yer almaktadır; ve bu madde, kesiksiz bir gelişim süreci içindedir...       [64–65] Demek ki cisim, ||| duyumcu-fenomenalistler |||in düşündükleri gibi, algılanınca tükenmemektedir; bizim algılarımızdan tamamıyle bağımsız bir tarzda, “özne” niteliğiyle “kendi için” varolmaktadır. Ama cismin bizim algılarımızdan bağımsız bir tarzda varoluşuna karşılık, algılar, tamamıyle, bizim üzerimizde etkiyen cisme bağlıdırlar. Cisimsiz algı, tasarım, kavram ve fikir yoktur. Varlık tarafından, yani dış dünyadan aldığımız izlenimler tarafından belirlenmiştir düşüncemiz. Dolayısıyle de fikirlerimiz kadar kavramlarımız da, bir nesnel gerçeklik değerine sahiptirler.

NB NB

[67] Ayrıca şunu da kabul etmek gerekir ki, iki etkenin –dış dünya ile “duyarsızlıklarımızın– etkisinin sonucu algılarımız, muhteva’larıyle bile dış dünyanın (ki bu dış dünya bizim için | dolayımsız | sezgisel yoldan ulaşır ve anlaşılır değildir) nesneleriyle özdeş değildirler...

NB [1b]

Her türlü nitelikten yada özelikten yoksun bir nesne, bizim tarafımızdan düşünülemez bile; varolamaz böyle bir nesne; böyle bir nesnenin hiç bir varlığı yoktur. Dış dünyanın, doğrudan doğruya nesnelerin bizde uyandırdığı izlenimlere dayanan algılarımızdan itibaren |||kurulmaktadır||| bizim tarafımızdan dış dünya... Dış dünya ile iç dünya arasında belli bir fark vardır, evet, ama belli bir benzerlik de vardır; öyle ki dış dünyanın bilgisine izlenimlerden, ama dış dünyanın nesneleri tarafından uyandırılan izlenimlerden hareket ederek varırız. Bize, nesnenin bizim üzerimizde yaptığı etkiden gelen izlenimlerden hareket ederek, nesneye belirli özelikler yüklemekteyizdir biz. İki etken’in bileşkesidir izlenim; ve bu hali içinde, bu iki etkenin doğasıyla koşullanmıştır kaçınılmaz olarak; ve bu ki etkende ortaklaşa bulunan, bu iki etkenin doğasını meydana getiren birşeyleri, kendinde barındırmaktadır ...

??

Maddenin yapısı sorununu, atom teorisi doğrultusunda, yada cisimcik teorisi yada herhangi bir üçüncü varsayım doğrultusunda önyargıyla çözmez katiyen diyalektik maddecilik. Ve atomların yapısı konusunda yeni teoriler kesinlik kazanacak olursa, bu, diyalektik maddeciliğin iflası olmamakla kalmayacak; tam tersine, diyalektik maddeciliğin en parlak bir şekilde doğrulanması anlamına gelecektir. Gerçekten de, doğa bilimlerindeki yeni akımın özü neye dayanmaktadır? Herşeyden önce atomun, fizikçiler tarafından değişmez olarak ve en yalın, elemanter ve bölünmez “cisim” olarak tasarlanan atomun, daha da elemanter birimlerden yada parçacıklardan oluştuğunun ortaya çıkmış bulunmasına. Elektronlar, varlığın en son öğeleri olarak [sayfa 403] varsayılmaktadır bugün. Ama diyalektik maddecilik, atomu varlığın mutlak sınırı olarak mı ilân etmiştir yani?...       Tutup da bizdeki Mahçılar gibi, elektronik teori benimsendiği takdirde gerçeklik olarak madde’nin ortadan yok olduğunu ve onunla birlikte, biricik gerçeklik ve deneyin sistemleştirilmesine yarayan biricik || alet || olarak madde’yi gören diyalektik maddeciliğin de ortadan kalkacağını düşünmek yanlış olur... Bütün atomlar elektronlardan mı bileşip oluşmaktadır? Bu soru çözülmüş değildir henüz; ve bu, belki de hiç bir zaman doğrulanamayacak bir varsayım durumundadır. Ama, bu da bir yana, sanki elektron teorisi atomu yok mu ediyor ortadan? Atomun görecel olarak kalımlı, bölünmez ve değişmez olduğunu ispatlar sadece bu teori... Ama gerçek dayanak olarak atom, elektron teorisi tarafından elenmiş değildir ki...

Bak hele! Plehanov hiç söz etmiyor bu “yeni akım”dan, demek ki bilmiyor. Deborin’se bulanık şekilde anlatıyor. Doğru! budalaca bir terim bu!

V. ŞULYATİKOV, DESCARTES’TAN E. MACH’A
BATI AVRUPA FELSEFESİNDE
KAPİTALİZMİN JÜSTİFİKASYONÜ

MOSKOVA, 1908

 

[5–10] Entelektüel çevrelerde felsefeye kargı geleneksel bir tavır yer etmiş, bulunuyor... Felsefî fikirlerin, herhangi bir sınıf yapısına bağları içinde görünüşleri, pek az ve pek yetersiz kalıyor...

sic!

      Bu görüş açısı, sayısız denebilecek kadar çok marksist tarafından da paylaşılmaktadır. Proletarya içindeki öncü takımın bir dizi uyumsuz ve tutarsız felsefî görüşü kendi saflarına kabul edebileceğine ve proletarya ideologlarının maddecilik kadar enerjetiği, yeni-Kantçılıgı yada Mach’ın fikirlerini benimseyip savunmalarına pek önem vermemek gerektiğine iyice kanış getirmiş bu marksistler de...

Böyle bir görüş açısını paylaşmak, alabildiğine üzücü çocuksu bir yanılgıya düşmektir... O[3]’nun kullandığı ve iş gördüğü bütün felsefî terim ve formüller... sosyal sınıfları, grupları, hücreleri ve bunlar arasındaki karşılıklı bağıntıları belirtmesine yarar || o || nun. Şu yada bu burjuva düşünürün felsefî sistemi varsa önümüzde, toplumun sınıf yapısının bir tablosu da önümüzde demektir; ve, birtakım itibarî işaretlerle çizilmiş olan bu tablo, belirli bir burjuva grubun sosyal la profession de foi[4]’sı olarak alınmalıdır...

V yanlış yanlış!

      ... Proletarya görüşü ile uyum haline sokulup kullanılabilecek şeyler olarak kabul edilemez bu tablolar. Böyle bir şeyi kabul etmek, oportünizme düşmek, akla karayı uzlaştırmağa kalkışmak olur... [sayfa 405]

... Bu tür bir yeni baştan değerlendirmenin ilk parlak denemesi bundan bir kaç yıl önce yapıldı. Yoldaş A. Bogdanov’un, “Otoriter düşünce”[5] başlıklı yazısı, hiç tartışmasız, felsefe tarihinde yeni bir çağ açmaktadır: spekülatif felsefe, bu yazının yayınlanmasından sonra, iki temel kavramı ile, “zihin” ve “beden” kavramlarıyle iş görmek hakkını yitirmiş bulunmaktadır. Bu kavramların, otorite ilişkilerinin zemini üzerinde oluştuğu; ve bu kavramlar arasındaki antitezin, toplumdaki antitezi –örgütleyen “doruklar” ve işi yürüten “tabanlar” arasındaki antitez– yansıttığı ortaya konulmuştur artık. Burjuva eleştirisi, Rus marksistinin bu çalışmasını şaşkınlık verici bir işbirliği içinde sessizliğe boğmuştur...

sic! ne saçmalık!

Bu koşullar içinde, felsefî kavram ve sistemlerin sosyogenetik çözümlemesi, sadece arzulanır olmakla kalmıyor, iyice kaçınılmaz hale giriyor. En çetin ve en karışık işlerden biridir bu... örneğin yeni-Kantçılık yada Mahçılık gibi, moda olan modern sistemler...       Denememiz katiyen sınırlı bir uzmanlar grubu için kaleme alınmamıştır... Demos, felsefeye ilgi gösteriyor... Açıklamamız, az çok öğesel bir karaktere bürünmektedir... Savunduğumuz görüş açısı... uzun olmayıp titiz bir cimrilikle derlenmiş olan metin aktarmalarıyle aydınlatıldığı takdirde, daha rahatça özümlenebilir...

       

I
ÖRGÜTLEYEN VE ÖRGÜTLENMİŞ “İLKELER”

“| Otoriter |” toplumun üretim ilişkileri... İlkel vahşi insan, örgütleyici bir iradenin belirlenimini her yerde görmeğe başlamaktadır... “Dış duygulara yabancı değildir uygulayıcı: fizyolojik bir organizma, bir bedendir o; örgütçü ise yabancıdır dış duygulara, bedenin içinde olduğu varsayılmaktadır onun; tinsel kişiliktir o”...

| ?? | ve işte kesin saçmalık!! Edebiyat ve tam bir lâf kalabalığı.

Zihin kavramı gittikçe daha somut bir karakter kazanmaktadır.       Yunan felsefesinin tarihinde: Saf, değişmez ve maddeselolmayan tözden maddesel dünyanın geçici fenomenleri, bütün o çoklukları içinde nasıl olmuş da çıkabilmişlerdir? “varlık”, “oluş”la nasıl bir bağıntı içindedir? şeklindeki ünlü soru ortaya konulduğunda, felsefe vakanüvislerinin tüm olumlamalarına rağmen, soylu insan düşüncesinin en yüce havalanışı olmadı bu; evrenin büyük muammasını çözerek anahtarı bulmayı ve bu sayede insan soyunun ebedî mutluluğunu kurmayı amaçlayan çabaların en çıkar gözetmez olanı da değildi. Çok daha basitti iş! Soruyu bu koyma tarzı, sadece ve sadece, eski Yunan kentlerinde sosyal farklılaşma sürecinin alabildiğine ilerlemiş, “yukardaki” ve “aşağıdaki” sosyal gruplar arasında açılan uçurumun iyice derinleşmiş ve örgütleyicilerin, daha az farklılaşmış sosyal ilişkilere denk düşen eski ideolojisinin hayat hakkını artık yitirmiş olduğunu göstermekteydi. Daha önce, fenomenler arasındaki bütün farka rağmen, bunlar arasındaki dolaysız bağ en ufak bir şüphe uyandırmamaktaydı. Şimdi ise bu bağın varlığı inkâr ediliyor. Töz ve fenomenlerin dünyası, ortak ölçülere sahip bulunmayan büyüklükler olarak “ilân edilmişlerdir. Aralarındaki bağlılaşma, ancak bir dizi ulaştırıcı halkadan geçerek olanak kazanmaktadır artık. Yada, daha felsefî bir dille söylemek gerekirse, bunlar arasındaki bağlantıyı duyular aracılığıyle de kuramayız, sıradan düşüncenin yardımıyle de: tikel bir “ide”nin, tikel bir sezginin katkısı gerekmektedir bunun için. [sayfa 407]

İdealizmden başka bir şey değil bu! tamam, tamam. Peki ya eski Yunan maddeciliği? peki ya şüpheciler?

II
MANÜFAKTÜRCÜ ÜRETİM DÖNEMİNDE
ÖRGÜTLEYEN VE ÖRGÜTLENMİŞ “İLKELER”

Rönesans’ın ve Rönesans’ı izleyen dönemlerin tinselciliğe duyduğu sempati, genellikle ancak şöyle bir anılıp geçilmektedir; oysa son derece karakteristiktir bu sempati[7]...

lâf bu lâf

Ortaçağ zanaatçısı, bir örgütleyici olmakla birlikte, uygulayıcılara düşen görevleri de doldurmaktaydı: Lonca arkadaşlarıyle birlikte çalışıyordu. Manüfaktürcü burjuva ise bir tek tipte görev tanımaktadır: Salt bir örgütleyicidir o. Birinci durumda, hiç şüphe yok ki, “olgular”ı yoldaş Bogdanov tarafından açıklığa kavuşturulan bu ikinci “tasarlama” tarzı için bir temel vardır; ama gene de, örgütleyici ile uygulayıcı arasındaki antitez biraz gölgelenmiş oluyor burada; bu nedenden dolayı da, bu antitezle ideoloji alanında denkleşen antitez –tinsel ve bedensel, aktif ve pasif ilkelerin antitezi –, belirgin bir biçime bürünemeden kalıyor...       Ortaçağ zanaatçısının atölyesinde, meslek formasyonu olmayan emek yada kalifiye olmayan emek diye adlandırılan şeyin temsilcilerine yer yoktu katiyen. Oysa bu adamlar, Manifaktür çağının atölyesinde iş bulmaktadırlar. Bunlar “alt tabaka”yı meydana getirmektedirler. Onların üzerinde, kalifikasyon derecesiyle biribirlerinden seçilen başka tabakalar, başka isçi grupları yer almaktadır. Bunların ortamında belirli örgütleyici tabakalar oluşmağa başlamış bulunmaktadır artık. Bu yükselen merdivenin basamaklarını tırmandıkça, işletmenin teknik örgütünün şefleri ile yöneticilerden oluşan gruplara Taşlanmaktadır. Böylece, işletmenin sahibi sadece her türlü el emeğinden “kurtulmuş” olmakla kalmamakta, salt örgütlenme alanına ilişkin bir dizi görevden de kurtulmaktadır.       [19] Ortaçağ düşünürlerinin tersine olarak modern felsefenin “baba”ları, sistemlerinde, geçici fenomenler dünyasına çok büyük bir dikkat yöneltiyorlar; bu dünyanın yapısını, gelişimini, kısımları arasındaki bağınlaşma yasalarını [sayfa 408] ayrıntıları içinde inceliyorlar; bir doğa felsefesi işleyip geliştiriyorlar.       Manüfaktürleri yönetenlerin bu aynı “yüksek” tavrı, modern felsefenin babalarına sadece bir “saf” örgütleyici irade idesini esinlemekle kalmamış, aynı zamanda maddesel gerçekçiliğin süreçlerinin, yani örgütlenmiş kütlenin içinde olagelen süreçlerin mekanik bir açıklamasını da telkin etmiştir.       Şu bir olgudur ki: bir manüfaktür işletmesinin yöneticisi, örgütleyici halkaların bir hayli uzun zincirindeki son halkadır ancak. Öbür örgütleyiciler, ona oranla altsıralıdırlar ve, örgütlenmişler olarak, ona karşıçıkarlar. ... Ama bunların rolü baş yöneticininkinden ayrılaştığı ve baş yöneticinin “kurtulmuş olduğu” – teknik emeğe indirgendiği ölçüde, “tinsel” karakterleri de aşınacak ve etkinlikleri “madde”nin bir etkinliği olarak göz önüne alınacaktır...       [21–24] Genel olarak burjuva sistemi bir Janus bifrons’tur... Şurası bir hakikattir ki, ikiciliğin kategorik bir şekilde formüllenişine Dekartçılıkta raslıyoruz ancak ve zaten Dekartçılık da yeni ekonomik çağın şafağında kurulmuş olan sistemdir; gene bir hakikattir ki, en başta Spinozacılık olmak üzere daha sonraki felsefe sistemleri, Tanrı ile Dünya, zihin ile beden arasına Descartes tarafından konulmuş olan karşıtlığı çelişik olarak görmektedirler... Kendi yönlerinden burjuva felsefesinin maddeci ve pozitivist sistemleri de, ikinci görüş açısı karşısında bir zafer kazanmış durumda değildirler. Burjuva metafiziği ile burjuva “pozitivist görüş” arasındaki fark, ilk bakışta gözükebileceği kadar büyük değildir... Maddeci saldırı, metafiziğin öne sürdüğü temel öncüllere karşı yöneltilmiyor : Örgütleyici irade kavramının üzerine bir çizgi çekmiyor maddecilik. Bu kavram başka adlar alıyor sadece; örneğin “zihin”in yerine “kuvvet” konuluyor...

ne saçma şey örneğin çıraklıktan geçmiş olanlar ve çıraklıklarını onların yanında yapanlar Bk. s. 19 kim? Bk. s. 17 saçma! NB

XVII. yüzyılda, “taşkın özlemler”le dolu olduğu çağda, İngiliz burjuvazinin benimsediği öğretiye göre dünyadaki herşeyin, maddesel parçacıkların bir zorunluk içinde başlayıp bütünlenen bir hareketi olarak açıklanması gerekiyordu. Büyük kapitalist ekonominin temellerini atmaktaydı o çağda İngiliz burjuvazisi... İçkin yasalar uyarınca derlenmiş maddesel parçacıklardan kurulu bir düzen şeklinde düşünüyorlardı bütün dünyayı... [sayfa 409]       XVIII. yüzyılın ikinci yarısında, Fransız burjuvazisi de kitap piyasasını benzer incelemelerle doldurmuştur. ... Oysa işletmelerin iç yapısını biliyoruz biz: Madde ve mekanik süreçlerin saltanat sürdüğü bir yapıdır bu. İnsan makinadır, doğa bir makinadır, şeklinde formüllenen genel vargı da işte buradan çıkıyor...

Felsefe tarihinin bu ‘vulgarizasyon’u girişiminde, burjuvazinin feodaliteye karşı mücadelesi tamamıyle unutulmuş. buradan değil

... Maddenin hareketi doğrudan doğruya maddenin kendisi tarafından, daha doğrusu, maddenin kendi öz kuvveti tarafından belirlenmiştir (d’Holbach). Görüldüğü gibi burada örgütleyici irade yeniden büyük çapta dönüşüme uğramıştır; ama varlığı saptanmakta ve mutlak şekilde zorunlu olarak kabul edilmektedir.       ... Manüfaktür sahipleri, devrimci diye tanıtılan “Sturm und Drang”cıların oynadığı rolü oyna |ma| mışlardır...

X) ?>

Peki ya Katolik papazlara karşı yürüttükleri mücadele? Tarihi düpedüz tahrif ediyor Şulyatikov!

X)

III
DEKARTÇILIK

[25–29] Örgütlenmişlerin bir örgütleyiciye ihtiyaçları vardır...       Örgütleyici ara halkalar, “bireysel ruhlar”, ancak, her-şeyin üstünde bir örgütleyici merkez varsa oynayabilirler örgütleyici rollerini. Sadece bu merkezdir onları, örgütlenmiş bir bütün çerçevesi içinde, yani manüfaktür atölyesi içinde, proletarya – “madde” – ile ilişki haline sokan...       Dekartçı insan kavramı, düşüncenin belirli bir formunun, “olguları belirli bir tasarımlama kipinin, olguların ruhsallıkla belirli bir zincirleme tipinin” yeni bir genişletilmesinden başka bir şey değildir. Gördük ki Descartes’ın sisteminde dünya, bir manüfaktür işletmesi gibi örgütlenmiştir.       Konumuz, entellektüel emeğe duyulan tapınmadır...       Bir örgütleyiciyim ben ve bu halim içinde, ancak örgütleme görevleri yaparak –uygulama görevleri yapmayarak– varolabilirim: Sınıf ilişkilerinin diline çevrildiği zaman, Dekartçı olumlamanın anlamı işte budur...       Alışılmış çocuksu görüş, bir duygular prizmasından göründüğü biçim içinde tasarımlar dış dünyayı...       Sadece eyerci olarak yada sadece döşemeci olarak işçi kavramı, genellikle işçi kavramına bırakıyor yerini. Meslek, el emeğinin “öz”ü olmaktan çıkıyor artık... [sayfa 410]

NB ne saçmalık! proletarya = madde saçma peki ya Platon’un “ide”leri

[31–33] Descartes’ın açıklamasına göre zaman, maddenin bir özeliği olarak göz önüne alınamaz: “Düşüncenin bir kip”dir zaman bu sonuncu tarafından yaratılmış, generik bir kavramdır...

Bundan böyle felsefe, sermayenin sadık hizmetçisidir artık... Felsefî değerlerin yeniden değerlendirilmesi, yukardaki örgütleyicilerle aşağıdaki örgütlenenlerin uğradıkları değşinimler tarafından belirlenmişti. Yeni örgütleyiciler, yeni örgütlenmişler: yeni Tanrı ve ruh kavramları, yeni yeni madde kavramları...

IV
SPINOZA

[37] Ruhla beden arasında her türlü bağlantı, yalnız Tanrı’dan geçerek. Örgütleyici ara halkaların örgütlenmiş kitle ile her türlü bağlantısı, yalnız en üstteki örgütleyicinin yaptırımı ile!...       ... Maddenin hareketi ve ruhun etkinliği, bir tek ve aynı sürecin iki ayrı görünüşünden başka bir şey değildir. Ruh ve maddenin herhangi bir karşılıklı etkileşmesi söz konusu olamaz.       [41–42] Onun gözünde deney, duyulur algı, şeyler hakkındaki bilgimizin sine qua non (olmazsa olmaz, vaz geçilmez) koşuludur...       Ama... herkes bilir ki Spinoza öldüğü vakit, filozofun ölüsünü taşıyan arabaya Hollanda burjuvazisinin la fine fleur[8]’ü eşlik etmişti olanca görkemiyle. Ve Spinoza’nın dostları ile mektuplaştığı kimseler daha yakından incelenecek olunursa, bu kez sadece Hollanda burjuvazisinin değil, bütün dünya burjuvazisinin la fine fleur’ü ortaya çıkar... Spinoza’da kendi ozanına saygı göstermekteydi burjuvazi.

Spinozacı dünya görüşü, zaferden zafere koşan, herşeyi yutan, herşeyi merkezîleştiren sermayenin övgüsüne adanmış bir türküdür. Biricik töz’ün dışında ne herhangi bir varlık olabilir, ne de herhangi bir şey: Büyük manüfaktür işletmesinin dışında, hiç bir üretici varlığını sürdüremez...

çocuk saflığı

V
LEIBNIZ

VI
BERKELEY

VII
HUME

IX
FICHTE, SCHELLING, HEGEL

[81] Nesnel idealizm diye adlandırılan akım doğrultusunda sistemlerin ortaya çıktığı görülmektedir...       [88] Nesnel idealistler...       [94] Ama biliyoruz ki, burjuva dünya görüsünün bütün sistemlerinde “madde”, altasıralı bir ilke olarak düşünülmektedir (tekrar edelim ki maddeciler bile, “kuvvet” kavramını işin içine sokarak, maddeyi altasıralı duruma getirmişlerdir)... [sayfa 412]

X

? Fichte nerede? Fichte mi? saçma, peki ya “hareket” kavramı

X
“MANÜFAKTÜRCÜ” FELSEFENİN
RÖNESANSI

[100–102] Spekülatif felsefe, burjuva toplumundaki saygınlığını yitirmiş bulunmaktadır. Gerçi bunun birdenbire ve bir anda olup bitmediği bir hakikattir. Ama makinanın, sanayi alanını birdenbire ve bir anda fethetmediği de bir başka hakikattir...

#

ne saçmalık!

Yeni ideolojik sistemlerin olumlu karakteri neyle açıklanabilir? Karşıklıklar yasasıyle mi sadece? Evet, |||sadece||| bir gün önceki “amentü”nün “tam karşıtını yapma” eğilimiyle mi?...

(

Bireyselleşmiş “karmaşıklar, Jean, Pierre, Jacques, ortadan kalkmaktadırlar. Atölyedeki yerlerini, ‘genel olarak işçi’ye bırakmaktadır bunlar. “Madde”, elinden dalınmış olan “nitelikler”in kendisine geri verildiğini görmektedir...       Saygınlığı yeniden kazandırılmıştır, evet, maddeye. Burjuva toplumu şimdi yeni bir puta, “ortam”a tapınış çağını başlatmaktadır... Şurası bir hakikattir ki bu iş yapılırken, [sayfa 413] maddenin iyi kötü gene madde olarak kaldığı, yani örgütlenmiş bir kitle olarak kaldığı ve, bu hali içinde, “yöneticimiz varolamayacağı gözden uzak tutulmamaktadır katiyen. Ve maddenin yanına hemen, örgütleme uzmanı sıfatıyle, “kuvvet” gönderilmekte; Stoff und Kraft (“madde ve kuvvet”) üzerine kitap üzerine kitap yazılmaktadır.       [104] Modern fabrika örgütünün manüfaktürün iç yapısıyle karşılaştırılması, ister istemez şu apriori cevabı getiriyor: Burjuva dünya görüşünün bu yeni şekli, manüfaktürcü dünya görüşünün temel çizgilerinin tıpkısın] vermelidir yeniden...

ne saçmalık! ne saçmalık

XI
W. WUNDT

[108] “... nesneyi tasarımdan ve tasarımı da nesneden hiç bir zaman ayıramayız”.,.       [113 –114] Sunulan akılyürütmeler, Wundt’u yeterince açık bir şekilde, maddeciliğe karşı mücadeleyi –yada, bugün pek rağbette olan deyimle, “Überwindung des Materialismus”, “maddeciliği aşma”yı– kendine görev seçmiş olan, ama bunu da maddeciliğin geleneksel düşmanı diye düşünülen okulun saflarında yer almaksızın yapan bir filozof olarak ortaya çıkarıyor...       Felsefe alanındaki, “özne” ile “nesne”yi, “ruhsal” ile “fizik”i, “bolünmez” bir bütün olarak karakterlendirme, bu fenomenler arasındaki antitezi gnozeolojik bir yapıntıya indirgeme eğilimi, örgütleyici ara halkalarla “fizik” emeğin, “alt uygulayıcılar”ın temsilcileri arasında da benzer bir eşitleşme bulunduğunu gösteriyor. Avenarius’un ilkesel koordinasyon teorisi, Ernst Mach’ın ruhsal ile fizik arasındaki bağıntıyı işleyen teorisi, Wundt’un tasarım-nesneler teorisi, hep aynı takımdandırlar ...       [116] Şu ana değin Wundt’un | adçı | fikirlerinde belirli bir tutarlık bulunduğu inkâr edilemezdi. Tıpkı bunun gibi, filozofun idealizme şüphe duyduğu da söylenemezdi...

NB budalaca doğru, ama beceriksizce söylenmiş demek öyle! eklektizm bu yanlış

[121] “Yükleme”ler, “seri”lere dönüşmektedir; ama bu reform, aslı istenirse, sözde kalan bir karakter taşıyor...       [123–124] Tinsel ilkenin başmanlığı açıkça dile getiriliyor.       Bedensel olan herşeyin ruhsal korrelatifi vardır zorunlu olarak. Görevi ve işlevi ne denli basit olursa olsun hiç bir işçi, belirli bir örgütleyicinin dolayımsız ve ayrıntılı “yönetim”i altında değilse, en ufak bir nesne bile üretemez, emek gücünü kullanma olanağını bulamaz, varolamaz...       ... Ama ruhsal seri, “örgütleyiciler”dir; ve bunların “eşlik”i, “fizik seri” için, işçiler için bağımlılıktan başka hiç bir anlama gelmez...       [128–131] Görüldüğü gibi Wundt için felsefe, deneyin sınırlarını aşmak, deneyi “tamamlamak”la görevlidir. Biribirine bağlı olmayan iki seriyi kucaklayan birlik idesine ulaşılıncaya değin sürdürülmelidir felsefî çözümleme. Bu düşünceyi öne sürer sürmez, kendisi için önemli bir kayıt koyuyar hemen: Dünyanın birliğini, tinsel bir birlik olarak düşünebileceğimiz gibi, maddesel bir birlik olarak da düşünebileceğimizi bildiriyor: sorunun üçüncü çözümü yoktur...

doğru

Aynı zamanda, büyük bir titizlikle, edimsellik öğesini de belirtmekte Wundt. Evrensel birlik idesi, “evrenin temeli” idesi onda evrensel irade idesine gelip dayanmaktadır.

... Sonuç olarak, kapitalist burjuvazinin bugünkü öncü takımının ideologları, “sürekliliği olan” hiç bir örgütleyici ilkeden söz edemezler; tam tersine, alabildiğine değişken bir şey olarak, zamanların sonuna değin hareket halinde bir şey olarak karakterlendirmek zorundadırlar bu ilkeleri [sayfa 415]

saçma! Peki ya Schopenhauer?

XII
AMPİRİOKRİTİSİZM

 

[133–142] Ezici bir güçte değildi Wundt’un eleştirisi. Düşsel bir hedefi nişanlıyordu bu eleştiri. “Wundt’un söze girişi ve Avenarius’çuların[9] cevabı, iki farklı sınıfa yada bir tek ve aynı sınıfın iki büyük grubuna ait olan dünya görüşlerinin çatışması anlamına gelmemekteydi. Sırası gelmişken belirtelim ki bu felsefî çekişmenin ekonomik ve sosyal dayanağı, modern kapitalist örgütlerin en ileri tipleri ile daha az ileri olanları arasındaki görecel bakımdan önemsiz sayılabilecek bir farktı...       Dahasını da söylemek zorundayız: ampiriokritisist felsefe, her şey den önce, yukarda belirtilen fikrin savunucusu gerçekten olarak anlaşılmak gerekir. İşlevsel bağımlılık kavramı nedensel bağımsızlığın olumsuzlanması’dır...       Genel bir açıdan, Höffding’in vargısının doğruluğunu kabul etmek yerinde olur. Höffding sadece, işi “uygunluk nedenleri”ne bağlamakla isabetsizlik etmiştir: söz konusu nedenler bulanık ve belirsizdir.                       Fırsat düşmüşken belirtelim ki Avenarius, maddeci lâf ebeliği karşısında bir tek ödün vermiştir; sosyal konumuyle belirlenmiş olan bir ödündü bu da. ... “Paralelist”lerin görüşleri, vulger tinselcilikle karşılaştırıldığında, çok kimseye maddeci gözükebilirdi. Ampiriokritisizmin kavramları, görüşleri için de aynıdır durum. Bu görüşlerle maddecilik arasında bir yakınlaşma olanağı, özellikle büyüktür... Ve geniş okur tabakaları, ampiriokritisist felsefeyi maddeci bir okul olarak yorumlamışlardır. Dahası, felsefe uzmanları bile bu teori hakkında yanılgılı hükümler vermektedirler: Örneğin modern felsefenin önderi Wilhelm Wundt, “maddecilik” olarak adlandırıyordu bu teoriyi. En son olarak belirtelim ki –en ilginç olanı da budur bu işin– doğrudan doğruya Ampiriokrisistlerin kendileri bile, maddecilikle aralarındaki bütün köprüleri atmış olmakla birlikte, bazan onun terminolojisini kullanmakta; bu yetmezmiş gibi arada bir de maddeciliğe karşı görüşlerinde bir çeşit duraksamaya düşmektedirler... [sayfa 416]

yanlış V doğru bu! doğru gerçekten bu mu acaba? Şüphesiz, ama bundan işlevselliğin bir nedensellik form’u olamayacağı sonucu çıkmaz. ne? yalan! Neden acaba? anlamadığın bu işte senin, yaa!

Ampiriokritisizme insan bilgisinin, “biyolojik” sınıflama ilkesi üzerine kurulu bir sınıflamasını yapma fikrini telkin etmiş olan gerçek durum işte budur. Ama tekrarlayalım ki böyle bir “biyoloji”nin maddecilikle hiç bir ortak yanı yoktur...

Avenarius’e göre ikicilik, bizim soyutlayıcı düşüncemizin belirli bir sürecinin, “içedüşüm”ün (“introjection”) ürünüdür.

Ama “iç” dünya ile “dış” dünya arasındaki antitez, sadece ve sadece bir yapıntıdır.

Bu antitezin çözümlenmesi son derece önemlidir; çünkü bu çözümleme, birci dünya görüşüne bir temel vermeyi sağlayacaktır. Avenarius’un felsefe sistemini yorumlayanların ısrarla belirttikleri nokta budur. Nitekim söz konusu yorumculardan biri[10], şöyle demekte: “İçedüşümün kabul edilemeyeceğini açıkça ortaya koymakla, iki ereğe birden ulaşılmaktadır...”

... Kendi “mutlak” görüş açısından bakıldığında, yani ona kendisini yöneten “irade”den bağımsız bir yönetici olarak bakıldığında, altasıralı örgütleyici de kendi önünde, işçilerde, bir “şey”den yada bir “cisim”den başka bir şey bulmamaktadır. Ama bir ikinci durum alalım: Altasıralı örgütleyici, en üstteki “irade” için sadece örgütlenen değil, aynı zamanda örgütleyendir... Eski “nesne”, şimdi “özne” olmuş, maddeyi “örgütlemekte”dir: Bir ağacı kapsamaktadır insan; ne var ki başkalaşmış bir ağaçtır bu, bir ağacın “tasarım”ıdır...

şüpheli! Öz çözümlemesine dayanmayan kolay açıklamalar bunlar!

      Avenarius’un ilkesel koordinasyon teorisi de, “insan deneyinin bütünlüğü”nü ispata çalışmaktadır...
      Wundt’ta olduğu gibi Avenarius’te de “seri”ler, işin sonunda, “ortak ölçülerden yoksun” olarak çıkıyorlar ortaya. Ve, “deneyin bütünlüğüm hakkındaki kesin tavırlar göz önüne alınarak beklenebilecek maddeci dünya görüşü yerine, ampiriokritisizmin idealizme sempatisini belgeleyen görüşler ileri sürüyorlar...

Ama idealist kurgulara giden yol konusunda Wundt ile Avenarius ayrılmaktalar. Felsefenin Sistemi’nin yazarı’nda “Kantçı” temalara bir eğilim görülmekte; buna karşılık İnsanın dünya kavramı’nın yazarı, kendisini bir vakitler Berkeley tarafından alınmış tavra yaklaştıran fikirler öne sürmektedir.       Burada hemen bir kayıt koymamız gerekmektedir. Avenarius’un görüş açısının Cloyne piskoposunun yapıtları tarafından belirlendiğini, bu yapıtların Avenarius üzerinde dolaysız bir etkide bulunduğunu öne sürmek gibi bir niyetimiz yoktur katiyen. Ama bu iki filozofun idealist tavırları arasındaki benzerlik de tartışma götürmez. Bütünlüğü [sayfa 417] içinde alınmak koşuluyle, şu sözünü edegeldiğimiz ilkesel koordinasyon teorisi bunun en güzel tanığıdır.       En az Berkeley kadar katı bir şekilde, şu tezi koyuyor Avenarius: Öznenin dışında nesne yoktur. Her “şey”in, bir işlev merkezi rolünü oynayan merkez sinir sistemine “bağlanması” gerekir kaçınılmaz olarak.       [144–149] En üst “yönetici”, ne Kantçı akıl idesi, Kantçı “form” idesi görüntüsü altında ve ne de “Wundt’un “evrensel birlik” kavramı görüntüsü altında ortaya bile çıkmamaktadır. Ama gene de vardır, gene de felsefe sisteminin temel öğesidir. Bütün fenomenler doğrudan doğruya onun görüş açısından göz önüne alınmaktadır. Örgütlenmiş örgütleyiciler idesiyle birlikte konan örgüt ilkesinin olağanüstü yüksek değerlendirilişi tarafından istenmektedir “görünmez varlığı”. Ve, Avenarius’ün felsefî görüşlerinden çıkan bu genel dünya tablosunda, örgütleyen etkenlerin örgütleyici karakteridir ön plana gelen...       Avenarius’te dünya, merkez sinir sistemlerinden kurulu bir yığışım meydana getirmektedir. “Madde” bir vakitler zaman aşımından bağımsız bir şekilde kendisine ait olduğu kabul edilen, ister “birincil”, ister “ikincil”, bütün “niteliklerden kesinlikle yoksundur. Maddenin içindeki herşey, ama kesinlikle herşey, “zihin” tarafından yada, Saf deneyin eleştirisi’nin yazarının kullandığı terminolojiyi izleyecek olursak, merkez sinir sistemi tarafından belirlenmiştir...       Berkeley üslûbunda idealist görüş açısı, Saf deneyin eleştirisi’nin yazarı tarafından çok tutarlı bir şekilde uygulanmıştır...       ... Mach’ın, mantıksal simge olarak “Ben” üzerine kurduğu teori...       Avenarius gibi Mach da, ruhsal ve fizik olmak üzere iki “seri” (öğelerin iki birleşim kipi) kabul ediyor. Tıpkı Avenarius’te olduğu gibi, ortak ölçüye gelmez bu seriler, ve aynı zamanda da, düşüncemizin bir yapıntısından başka hiç bir şeyi temsil etmezler. Sırasıyle, bazan birci görüş açısına, bazan da ikici görüş açısına yerleşilmektedir: Sırasıyle, örgütleyici ara halkalar bazan örgütlenmiş bir ilke olarak, bazan da örgütleyen bir ilke olarak nitelenmektedir. Ve gene tıpkı Averanius gibi, “örgütleyici irade”nin diktatoryası ilân edilmektedir en son hesaplamada. İdealist bir dünya tablosudur, çizilen: Dünya, bir “duyumlar” karmaşığıdır. [sayfa 418]       Mach’ın itirazı, isabetli olarak nitelenemez. Mach’ın felsefe sisteminin merkez kavramı olan o ünlü “duyum” sadece örgütleyici ilkenin değil, en üstteki örgütleyici ilkenin de olumsuzlanması olamaz kesinlikle... “Ben” idesinin eleştirisi Mach’a, altasıralı örgütleyicileri örgütlenmiş “kitle” olarak görüşü tarafından dikte edilmiştir...

doğru bu! doğru! Burada bir yanlış anlama var Şulyatikov’da. bien![10b] ne? ne? yanlış anlama NB yanlış anlama yaa! yaa! yanlış anlama saçma!

Wundt, Avenarius ve Mach’ın spekülatif kurgularının yanı sıra, Renouvier, Bradley yada Bergson gibi Batı Avrupa’daki çağdaş felsefenin öndegelen temsilcilerinin görüşlerini de çözümleyebilirdik örneğin...       Felsefe alanı, burjuva ideolojisinin gerçek anlamda bir “Bastil”idir... Unutmamak gerekiyor ki kendi yönlerinden burjuva ideologları da, durumlarını titizlikle pekiştirmektedirler. Hatta bugün bu ideologlar, durumlarının bir daha yıkılmayacak kadar güçlü olduğuna yürekten inanmışlardır. Öte yandan, marksizmin bayrağı altında toplanmış kimi yazarların “idealizmce sempati beslemeleri de, karşı tarafta böyle bir güven dogmasına özellikle elverişli bir zemin yaratmaktadır...

NB

İÇİNDEKİLER TABLOSU

G. PLEHANOV. N.G. ÇERNİŞEVSKİ

“ŞİPOVNİK” YAYINLARI, ST. PETERSBURG, 1910178

GİRİŞ

[52–53] Bizde serfliğin lağvı döneminde sosyal güçler arasındaki ilişkiler şimdi oldukça iyi bilinmektedir. Nitekim işte bunun içindir ki biz bu ilişiklerden ancak ayaküstü bir şekilde, ilerici yazarlarımızın bu alanda yüklenmiş oldukları rol ölçüsünde söz edeceğiz. O zaman, başlarında N. Çernişevski’nin bulunduğu bu yazarlar, bilindiği gibi, köylülerin çıkarlarını savunmaktadırlar hararetle. Gerçekten de yazarımız, toprakla birlikte köylülerin özgürleşmesini önermek ve köylülere verilecek toprak parçaları karşılığında alınması gereken tazminat sorununun hükümet bakımından hiç bir güçlük çıkarmayacağını ispatlamak amacıyle, yazı üstüne yazı yayınlamıştır. Çernişevski bu tezi, genel teorik görüşler açısından olduğu kadar en ayrıntılı hesaplara da dayanarak savunmaktaydı. Köylülerin özgürleştirilmesi sırasında Devlet hazinesinin çıkarını bir an bile unutmayan hükümet, buna karşılık, köylülerin çıkarlarını pek az göz önüne almıştır. Tazminat işlemleri sırasında da, maliyenin ve büyük toprak sahiplerinin çıkarları ön planda tutulmuştur hep.

NB[10c]

[57–59] Çernişevski’nin yürüttüğü kıyasıya polemik sadece ekonomik konularla sınırlı kalmamıştı. Nitekim hasımları da sadece liberal ekonomi bilginlerinden ibaret [sayfa 420] değildi. Sovremennik179 topluluğunun Rus literatüründeki etkisi arttıkça, genellikle bu gruba ve özellikle de yazarımıza karşı dört bir yandan yapılan saldırılar sıklaşmakta ve sertleşmekteydi. Sovremennik’in yazarları o ünlü “temeller”in hepsini birden ve hemen devirmeğe hazır tehlikeli kişiler olarak görülüyorlardı. “Bielinski’nin dostları”ndan bazıları –ki bunlar başlangıçta Çernişevski ile ve onun fikir yoldaşlarıyle yanyana yürünebileceğine inanmışlardı– bir “nihilist” organı ilân ettikleri Sovremennik’ten ayrılmışlar ve bu dergi tarafından benimsenen yeni yönetim tarzının, yaşamış olsa Bielinski’nin onayını asla alamayacağını haykırmağa koyulmuşlardı. Turgenyev’in tavrı buydu örneğin[11]. Herzen bile Kolokol’unda, “soytarılarda karşı homurdanmağa başlamıştı181... Genel olarak söylenebilir ki Herzen, K. Kavelin gibi liberal dostları tarafından bu yanılgıya sürüklenmiştir. “Soytarılar”ın yada Rusya’da182 kendilerine yakıştırılan adla, “ıslıkçılar”ın[12] asıl umursamadıkları, suçlamalar değil, masum suçlamaları bir türlü aşamayan, asmak da istemeyen ve Krilov’un Kedi ve aşçı[13] masalındaki kıssayı unutan çocuk ruhlu kişilerdi.

“Sosyal- Demokrat” n° 1, s. 152 NB Buraya kadar : “Sosyal-Demok- rat” n° 1, s. 152 NB

Herzen bile çok geçmeden farkına varacaktı ki, Çernişevski ile ilişkileri karşısında tasalanan liberal dostları siyasal açıdan büyük değer taşımaktan uzak kişilerdir. Ve Kavelin’le bağları kopardığında belki Herzen, “geçimsizler”in hepten de haksız olmadıklarını söylemiştir kendi kendine[14].       Bu arada hemen belirtelim ki Svistok’ta, yayınlanan ve pek görgülü liberallerin ince yüreklerinde özellikle hoşnutsuzluk uyandıran yazıların çoğu, Çernişevski’nin kaleminden çıkmış değildir. Bu dergiye sadece arada bir yazabiliyordu Çernişevski; çünkü öbür yayın organlarındaki yükü alabildiğine ağırdı.       [61–66] Rus “toplumcunun hiç değilse bir bölümünün yürek gücü yükselmekteydi o dönemde. Üniversite gençliği kımıldamakta, gizli [sayfa 421] devrimci örgütler kurulmaktaydı; bu örgütler çağrılarda bulunuyor, programlarını açıklıyor ve köylülerin yeni bir ayaklanmasını bekliyorlardı. Çernişevski’nin Rusya’da “ciddî bir dönem183”e olanak tanıdığını zaten biliyoruz, – ayrıca göreceğiz ki ülkede toplumsal uyanışın belirginleşmesi, Çernişevski’nin yazarlık etkinliği üzerinde alabildiğine güçlü yankılar uyandıracaktır. Ama yazarımızın gizli derneklerle herhangi bir ilişkisi var mıydı? Şu an için bu soruya kesin bir cevap verilemez; gelecekte bu noktayı tam aydınlığa çıkaracak belgelerin elimize geçmeyeceğini de bilemeyiz ayrıca. Çernişevski davasını kusursuz bir şekilde incelemiş olan B. M. Lemke’nin düşüncesine göre, “Çernişevski’nin mahkeme tarafından yazmakla suçlu ilân edildiği “Serf köylülere çağrı”yı gerçekten yazmış olduğu var sayılabilir (altını çizen, yazarın kendisidir)”. Söz konusu çağrının üslûbunun ve muhtevasının bir çözümlemesine dayandırıyor B. Lemke bu varsayımım. Biz de bu görüşün sağlam bir temelden yoksun olmadığı kanısındayız. Ama B. Lemke ile birlikte hemen ekleyelim ki “bunlar sadece şu yada bu açıdan gerçeğe uygun gözüken birtakım ince hesaplardır, o kadar[15]”. Biz ayrıca “Büyük - Rusyalı” başlıklı ünlü risalenin de kısmen Çernişevski’nin kaleminden çıktığı şeklindeki öbür fikrini de temelden yoksun bulmamaktayız. Varsayımına destek olmak üzere B. Stakeviç’in sözlerini anmakta B. Lemke... Tastamam Stakeviç gibi düşünmekteyiz biz de: Dil ve muhteva bakımından “Büyük-Rusyalı” risalesi Çernişevski’nin makalelerini gerçekten pek çok anımsatıyor.

NB NB NB NB

Bilinmektedir ki Islavseverler184 Galiçya Rusyalılarının Polonyalılara karşı mücadelelerini tamamıyle onaylamaktaydılar. Küçük-Rusyalılara daima sempati beslemişti Çernişevski. Ve Bielinski’nin genç Küçük-Rus edebiyatı karşısındaki olumsuz tavrını büyük bir yanılgı olarak görüyordu. Sovremennik’in Ocak 1861 sayısında Çernişevski, Osnova adlı Küçük-Rus organının yayınlanmağa başlayışı dolayısıyle pek sevimli bir yazı yazmıştı. Ama Çernişevski Galiçya Rusyalılarının Polonyalılara karşı mücadelelerini tamamıyle onaylayamazdı. İlk olarak, Rusyalıların Viyana hükümetinden destek beklemeleri hoşuna gitmiyordu. Din adamlarının bu hareket içinde etkili bir rol oynamalarını da sevmiyordu elbette. Şöyle yazmaktaydı nitekim: “Laik sorunlara ilişkin konulara gelince, bunlarla doğrudan doğruya laiklerin uğraşması yerinde olur.” En son olarak Çernişevski, bu sorunun salt ulusal planda konmasına karşıçıkıyordu; çünkü bu sorunu herşeyden önce ekonomik bir sorun olarak göz önüne almaktaydı. Lvov Slovo’suna, karşı kaleme almış olduğu “Ulusal sezgi yokluğu” başlıklı yazısında (Sovremennik, Temmuz 1861), bu yayın organının aşırı ulusçuluğuna kararlı bir şekilde saldırmakta ve sonuç [sayfa 422] olarak şöyle demekteydi: “Lvov Slovo’su canlı ilişkilerin daha doğru bir incelemesine giriştiği takdirde, pek olasıdır ki işin temelinde soydaş topluluklar sorununa tamamıyle yabancı bir sorun olan tabakalar sorununu görecektir. Farkedecektir ki her iki yanda da –gerek Küçük-Rusyalılar ve gerekse Polonyalılar arasında– ayrı soydan, ama ekonomik durumları aynı olan insanlar bulunmaktadır. Biz Polonyalı mujiğin, Küçük-Rusyalı kolonların borçlarının ve genellikle yaşayış koşullarının hafifletilmesine karşı olduğunu hiç sanmıyoruz. Gene hiç sanmıyoruz ki Rusyalı soylu büyük toprak sahiplerinin bu konudaki duyguları Polonyalı büyük toprak sahiplerinin duygularından pek farklı olsun. Eğer yanılmıyorsak, Galiçya sorununun temeli soylar arasındaki ilişkilerde değil, tabakalar arasındaki ilişkilerdedir.”       Avusturya Devleti içindeki çeşitli ulus topluluklarının biribirlerine karşı besledikleri düşmanlık, Viyana hükümetinin bu düşmanlıktan o dönemde tıpkı eskiden olduğu gibi büyük yararlar sağladığını gören Çernişevski’ye büsbütün sezgisizce bir olay şeklinde gözükmekteydi. Sovremennik dergisi tarafından “Ulusal sezgi yokluğu” başlıklı makaleyle aynı sayıda yayınlanan bir siyasal yorumda şöyle yazıyordu: “İşin üzerinde iyice düşünüldüğünde, Avusturya İmparatorluğu’nun uzun ömürlü oluşuna şaşmamak gerekiyor; bu Devletin sınırları içinde yer alan ulusal toplulukların siyasal sezgisini göz önüne almak, bu uzun ömürlülüğü açıklamağa yeter.” Almanlar, Çekler, Avusturya Hırvatları, ve görmüş olduğumuz gibi, Küçük-Rusyalılar, bütün bunların hepsi biribirinden daha “kaim kafalı” geliyordu Çernişevski’ye. Ve düşünürümüz, 1848–1849 olayları sırasında acı bir sınav vermiş olan Slav “kalın kafalılığı”nın yeniden ağır sonuçlara yolaçmasından korkmaktaydı. 1860’lı yılların başlangıcında Macaristan, Viyana’nın merkezci gericilerine karşı kıyasıya bir mücadele yürütmekteydi. Ve Macarların hoşnutsuzluğu öyle bir noktaya ulaşmış bulunuyordu ki, bir ara ülkede devrimci bir patlama bile beklenmeğe başlamıştı. İşte bu durum karşısında yazarımız, Macaristan’da devrimci bir hareket başladığı takdirde Avusturya Slavlarının yeniden gericilerin elinde uysal bir alet haline girebilecekleri korkusunu dile getiriyordu hep siyasal yazılarında. Ve o dönemde Avusturya’daki sayısız Slav topluluğu tarafından izlenen taktik, Çernişevski’nin bu kuşkularına fazlasiyle hak verdirmektedir: Gerçekten de o dönemde bu topluluklar, 1848–1849 olayları sırasında oynamış oldukları utanç verici rolle övünmeğe dek vardırmışlardı işi. Çernişevski ise bu taktiği sert bir dille yerdikten sonra onlara ispatlıyordu ki Viyana hükümetinin düşmanlarını desteklemekle çok daha büyük çıkar sağlayabilirler; bu düşmanlardan, çok daha [sayfa 423] köklü ödünler koparabilirler. Hırvatlarla Macarlar arasındaki ilişkiler konusunda dedikleri buydu Çernişevski’nin, Küçük-Rusyalılara dediği de buydu. “Ulusal sezgi yokluğu” başlıklı makalede, şu satırları okumaktayız nitekim: “Küçük-Rusyalılara düşman olan kastçılar, şimdi ödün vermeğe hazır durumdadırlar... Lvov Slovo’su bu nokta üzerinde düşünse iyi eder. Pek mümkündür ki, Slovo’ya düşman gibi gözüken kimselerin vermeğe içtenlikle hazır oldukları ödünler Rus kolonlarını tamamıyle doyuracak kadar yeterli olsun. Bu bir yana, söz konusu ödünler her hal ve durumda Rus kolonlarının Avusturya hükümetinden koparabilecekleri ödünden kat kat daha büyük ve önemlidirler” ...       En son olarak da, Önsöz185 adlı romanının birinci bölümünde, Volgin’in Sokolovski (Sierakowski?)’ye karşı dostça tutumunu betimlemektedir Çernişevski. Burada Volgin’in asıl hoşuna giden, Sokolovski’nin kendi inançlarına olan sınırsız bağlılığı [66], her türlü bencil hesap ve küçüklükten arınmışlığı, kendi kendini yeterlikle yönetebilmesi ve gerçek bir propagandacı coşkusunu hiç bir zaman yitirmemesidir. Gerçek insan diye adlandırıyor onu Volgin; ve bizim liberallerimizin ondan öğrenecekleri çok şey bulunduğu kanısına varıyor. İlginç bütün bunlar elbette[16]; ne var ki bütün bunlar, Çernişevski’nin Polonya sorununu pratik bakımdan nasıl göz önüne aldığını katiyen açıklamıyor186.       34 yaşlarındaydı Çernişevski o sırada. Zihin gücü ve yetenekleri tam gelişme halindeydi; ve ne denli yüksek doruklara ulaşabilecekti kimbilir! Ama özgürlük içinde yaşayacağı günler sayılıydı artık. Aşırılar partisinin önderi, maddeciliğin ve toplumculuğun son derece etkili propagandacısı olarak kabul edildi. Devrimci gençliğin “elebaşısı” olarak aldılar onu; ve devrimci gençlikteki bütün patlamalardan, bütün taşkınlıklardan onu suçlu tuttular. Böyle durumlarda daima olduğu gibi, sokak söylentisi büyüttükçe büyüttü işi; ve Çernişevski’ye, hiç bir zaman benimsememiş olduğu amaçları ve hiç bir zaman katılmadığı eylemleri yükledi. Önsöze önsöz187’ünde, Volgin’in (yani doğrunun doğruya kendisinin) Londra’daki Rus mülteci topluluğuyle [sayfa 424] sözümona kurduğu ilişkiler hakkında liberaller tarafından Petersburg’da acıklı dedikoduları kendisi anlatıyor bize188...       [71–73] Ne yapmalı?189’nın kazandığı olağanüstü başarının sırrı neydi peki? Bütün edebiyat yapıtlarının sırrıydı bu sır: Okur yığınlarının büyük bir kısmını derinden ilgilendiren sorunlara canlı ve herkesin kolayca kavrayabileceği bir cevap getiriyordu bu roman. Romanda dile gelen fikirler yeni değildi aslında: Yazar bu fikirleri baştan sona Batı Avrupa edebiyatından ödünç almıştı. Fransa’da George Sand, erkeğin kadına beslediği aşk ilişkilerinin özgürlüğü ve özellikle de içtenlik ve dürüstlüğü hakkında Çernişevski’den çok daha önce yazmış bulunmaktaydı[17]. Aşka yükümlediği ahlâki istemler bakımından, Lucréce Floriani, Vera Pavlovna Lupukova-Kirsanova’dan hiç bir şekilde ayırt edilemez. Jacques’a gelince: Ne yapmalı? romanının, bu hürriyet âşığı ve feragat dolu kişinin fikir ve düşünümlerini bazan tamamıyle aktardığını göstermek üzere, yeterince uzun bir alıntılar listesi çıkarmak hiç de zor olmaz[18]. Kaldı ki bu tür ilişkilerde özgürlüğü salık veren tek yazar da değildi George Sand. Herkes bilir ki Çernişevski’nin dünya görüşü üzerinde belirli bir etki yaratmış olan Robert Owen’la Fourier de [sayfa 425] aynı doğrultuda önerilerde bulunuyorlardı[19]. Ve bütün bu düşünceler bizde, daha 40 yıllarından başlayarak, ateşli bir sempati uyandırmıştır... Ama Ne yapmalı? romanının yayınlanışından önce bu ilkeler, sadece bir avuç “seçkin” tarafından paylaşılmaktaydı; okuyanların büyük çoğunluğu katiyen anlamıyordu bunları. Herzen bile bu ilkeleri Suç kimde? adlı romanında açıkça ve bütünlüğüyle dile getirme cesaretini gösterememişti. Polenka Saks[20] adlı uzun öyküsünde A. Drujinin, bu sorunu daha açıklıkla işlemektedir. Ama bu yapıt, canlılıktan ve çarpıcılıktan yoksundu alabildiğine; üstelik kahramanları da yüksek sosyete denilen (ekâbir ve eşraf) çevresindendiler; dolayısıyle de Nikola rejiminin çöküşünden beri okuryazar takımının sol kanadını oluşturan “esnaf” takımı için ilgi çekici olmaktan uzak kalmaktaydılar.

“Sosyal- Demokrat” n° 1, s. 157 Buraya kadar “Sosyal-Demok- rat” n° 1, s. 158 NB NB idem “Sosyal- Demokrat” n° 1, s. 165–166 NB NB NB

[75–77] Vera Pavlovna’nın düşleri, Çernişev-ski’nin sosyalist fikirlerinin, şu son zamanlara kadar Rus sosyalistlerinin ne yazık ki yeterince dikkatle üzerine eğilmedikleri bir yanını açıklığa kavuşturuyor. Bu düşlerde şu nokta büyülüyor adetâ bizi: Çernişevski, sosyalist rejimin ancak ve ancak burjuva dönem tarafından geliştirilmiş olan teknik güçlerin üretim alanına büyük çapta uygulanmasıyle kurulabileceğinin tamamıyle bilincindedir. Vera Pavlovna’nın düşlerinde muazzam emek orduları Orta Asya’dan Rusya’ya, sıcak ülkelerden sıcak ülkelere geçerek ortaklaşa üretime vermektedirler kendilerini. Hiç şüphe yok ki Fourier’nin yardımıyle de hayal edilebilirdi bütün bunlar; ama Rus okurlarının Fourier’yi bilmediklerini Rus sosyalizmi dediğimiz şeyin daha sonraki tarihi ispatlamakta. Sosyalist toplum üzerinde düşündükleri vakit bizim devrimcilerimiz çoğu zaman bu toplumu taa Kara Ruhlu Vasili çağında toprağı kazmak için kullandıkları Nuh nebiden kalma kara sabanla tarlalarını süren köylü topluluklarından kurulu bir federasyon şeklinde hayal etmeğe vardırıyorlardı işi. Söylemeğe bile gerek yoktur ki böyle bir “sosyalizm”, sosyalizm olarak kabul edilemez. Proletaryanın kurtuluşu, ancak ve ancak, insanoğlu “toprağın egemenliği”nden ve genellikle de doğanın egemenliğinden kurtulursa ve kurtulduğu oranda gerçekleşecektir. Bu kurtuluş için de mutlaka, Çernişevski’nin Vera Pavlovna’nn düşleri aracılıgıyle sözünü ettiği ve bizlerin de “pratik zeka” eksikliği içinde [sayfa 426] çırpındığımızdan dolayı tamamıyla unutmuş olduğumuz o [76] emek orduları ve modern üretim güçlerinin o yığınsal kullanımı gereklidir.       Bizde yepyeni bir “yeni insanlar” tipinin tanığı oldu Çernişevski. Bu tip, Rahmetov’da ete kemiğe bürünmektedir. 1 Yazılarımız bu yeni tipin belirişini sevinçle selâmlamakla kalmayıp, henüz bulanık bir şekilde de olsa, siluetini de çizmeğe girişmişti. Ama aynı zamanda, Rus devrimcisinin çekmek zorunda kalacağı korkunç acıları da kahrolarak görüyordu yazarımız önceden: Derinden seziyordu ki Rus devrimcisinin hayatı, amansız mücadeleler ve sürekli özgecilerle örülü bir hayat olacaktır. Çernişevski’nin Rahmetov’da bizlere tam bir çilekeş sunması, işte bundandır. Kendini gerçekten zora koşmaktadır Rahmetov. Ev sahibesinin deyişiyle, “kendi kendisine karşı kesinlikle acımasız”dır. Hatta işi, düpedüz işkenceye katlanıp katlanamayacağını bizzat sınamağa kadar götürür: Üzerine çiviler serpmiş olduğu bir keçe yatakta geçirir bütün bir geceyi. Aralarında Pissarev de olmak üzere çok kimse, burada zırvalık görmekteydi sadece. Rahmetov’un karakterindeki kimi özelliklerin bir başka türlü de betimlenebileceğim kabul ediyoruz elbette. Ama kesinlikle de belirtiyoruz ki Rahmetov’un karakteri, bütün- 2 lüğü içinde ele alındıkta, mutlak biçimde sahicidir :| 60’lı ve 70’li yılların öndegelen Rus sosyalistlerinin| hemen hemen hepsinde | hiç de küçümsenmeyecek| 3 bir Rahmetov payı vardır...       Çernişevski hakkındaki, anî ölüm haberinin etkisi altında yazılmış olan –ve elimizdeki baskı için tamamıyle yeni baştan dökülmüş bulunan– ilk makalemizin epigrafi, yazarın karısına yazdığı bir mektuptan alınmadır: “Artık tarihin malıdır bizim hayatlarımız. Yüzlerce yıl geçecektir aradan, ve bizim adlarımız insanlara daima aziz gelecektir; ve bizimle birlikte yaşamış olanlar da dünyaya gözlerini yumduktan sonra bile, insanlar bizi gene şükranla yâd edeceklerdir.” 5 Ekim 1862 tarihini taşıyor bu mektup. Ki o tarihte Çernişevski hapse atılmış bulunmaktaydı. [sayfa 427]

NB bk. “Sosyal- Demokrat” n° 1, 1 – “Sosyal- Demokrat”taki “devrimci” (no 1, s. 173 )190 2 – “Rus dev- rimcileri” üzerine 3 – “muazzam” (“Sosyal- Demokrat” no 1, s. 174) NB NB

BİRİNCİ BÖLÜM

ÇERNİŞEVSKİ’NİN FELSEFE, TARİH VE EDEBİYAT
ALANINDAKİ GÖRÜŞLERİ

BİRİNCİ KESİM

ÇERNİŞEVSKİ’NİN FELSEFE
ALANINDAKİ GÖRÜŞLERİ

Birinci kısım
ÇERNİŞEVSKİ VE FEUERBACH

[81] Bu kitabın ilk baskısında –ki o ilk baskının ilk yazısı, Çernişevski’nin özellikle felsefe alanındaki görüşlerine ayrılmıştı ve 18 | 9 | 9’un sonunda kaleme alınmıştı– yazarımızın, felsefe alanında Feuerbach’ın bir tilmizi olduğunu ileri sürmüştük. Hiç şüphe yok ki böyle bir iddiada bulunurken herşeyden önce Feuerbach’ın anlayışı ile Çernişevski’nin azçok felsefe alanına ilişkin görüşlerinin karşılaştırılmasına dayanmaktaydık...

Kısım III
YURKEVİÇ VE ÖTEKİLERLE POLEMİK

[102 – 103] “... Tamamıyle ayrıcinsten niteliklerin bir tek aynı nesnede birleşik halde bulunması, eşyanın genel bir yasasıdır.” Bu, duyuma ve düşünceye yatkınlık diye adlandırdığımız nitelik için de böyledir. Bu yatkınlığı, canlı organizmanın fizik nitelikleri diye adlandırdığımız şeyden ayıran uzaklık ölçüye sığmayacak kadar büyüktür. Ama bu (durum) onu (o yatkınlığı), hem uzam’a ve hem de hareket yetisine sahip bulunan o aynı organizmanın bir niteliği olmaktan alıkoyamaz... [sayfa 428]       Algılama anıklığını maddenin özeliklerinden biri olarak kabul etmelerini engelleyen nedenleri ortaya koymaktan titizlikle sakınır onlar[21] genel olarak; ve hiç bir tanınmış maddeci düşünür tarafından hiç bir zaman söylenmemiş olan –yada, hiç değilse modern çağda söylenmemiş olan– bir şeyi, yani: algı ile hareketin bir tek aynı şey olduğu önermesini çürütmeyi yeğ bulurlar daima[22].       [106–108] Odunun yanma süreci de, gene odunun o ağır ağır dağılıp çürüyüşünde göremediğimiz bir çok fenomenle eşlenmektedir. İki süreç arasında temel bir ayrım yoktur. Tam tersine, işin aslında aynı süreçtir bunlar; yalnız birinci durumda bu süreç alabildiğine hızlı iken, ikinci durumda alabildiğine yavaştır. İşte bunun içindir ki bu sürece giren bir cisme özgü nitelikler, birinci durumda büyük bir güce erişir; ikinci durumda ise, “günlük hayatta katiyen farkına varılmayan mikroskopik bir güçsüzlük” içinde belirirler. Ruhsal fenomenlere uygulandığında bu, şu anlama gelir: Organize-olmamış formu içinde bile madde, üstün hayvanlara nice nice zengin “tinsel” ürün sağlayıp getiren “duyum”a olan temel anıklığından yoksun değildir. Ama organize-olmamış maddede bu anıklık, alabildiğine zayıf bir derecededir. İşte bundan dolayıdır ki bu anıklık, araştırıcının hiç bir şekilde tutup ortaya koyamayacağı bir haldedir; ve gene işte bundan dolayıdır ki biz bu anıklığı, kendimizi en ufak bir duyulur yanılgıya düşme tehlikesine atmaksızın, sıfıra eşit sayabiliriz. Bununla birlikte katiyen unutmamak gerekir ki bu anıklık, genellikle maddeden ayrılamaz; dolayısıyle de bu anıklığa, örneğin genellikle üstün hayvanlarda ve özellikle de insanda gördüğümüz gibi tikel bir güçle belirdiği zaman, bir çeşit mucizeymişçesine bakmak, yersiz olur. Bu düşünceyi –o günkü Rus basınının içinde bulunduğu koşulların zorunlu kıldığı bir temkinlilikle– dile getiren Çernişevski, La Mettrie ve Diderot gibi maddecilere yaklaşmaktaydı; nitekim onlar da işe yaramaz teolojik eklentilerinden arıtılmış bir Spinozacılığın görüş açısına yerleşmişlerdi... [107] Yurkeviç ayrıca, niceliksel farkların niteliksel farklara doğrudan doğruya nesnenin kendisinde değil de, [sayfa 429] nesnenin ‘duyan özne’ye olan bağıntısında dönüştüğünü öne sürmekteydi. Bu ise, çok kaba bir mantık yanlışıdır. Duyan özne’ye bağıntısı içinde değişebilmek için, nesnenin daha önce ||kendi kendisinde|| değişmesi gerekir...       ... Dudişkin, Oteçestvenye Zapiski’de Yurkeviç’in sözüm-ona çürütülemez kanıtlarını nokta nokta sıraladıktan sonra, şöyle sesleniyordu Çernişevski’ye :       “Durum, besbelli ki apaçık: söz konusu olan, herhangi bir kimse değil, sizsiniz; genellikle felsefe yada fizyoloji de söz konusu değil burada, sizin bu alanlardaki bilisizliğiniz söz konusu. Papaz okulu felsefesini burada bir çeşit paratoner olarak kullanmak niye? Biribirinden mutlak şekilde farklı şeyleri karıştırıyorsunuz ve sonra da bütün bunları din dersi kitaplarından öğrenmiş olduğunuzu, bugün de ezbere okuyabileceğinizi söylüyorsunuz; anlamı var mı bunun?”

(“ölçü”yü henüz bilemediğimiz halde) ölçüye sığmayacak kadar da değil NB NB mantık yanlışlığı değil gnozeoloji yanlışı

Dudişkin’in papaz okullarında okutulan kitapları bilmediği ve söz konusu olan şeyi işte bunun için anlayamayacağı cevabını vermişti Çernişevski buna. Ve şöyle devam etmişti: “İncelemek zahmetine katlanmış olsaydınız hemen görürdünüz ki B. Yurkeviç’in bende bulduğu bütün kusurları, en başta Aristoteles olmak üzere, Bacon’da, Gassendi’de, Locke’ta, vs., vs.’de, yani idealist olmayan bütün filozoflarda bulmaktadır bu kitaplar. Dolayısıyle de bu türden suçlamalar, tikel bir yazar olarak bana yöneltilemez hiç bir şekilde; doğrusu istenirse, bu suçlamalar ancak benim halkın daha kolay kavrayabileceği bir biçime sokmakta yarar gördüğüm teoriye yöneltilmelidir. Buna inanmıyorsanız, Bay S. G. tarafından yayınlanan ve B. Yurkeviç’le aynı anlayış doğrultusunda olan Felsefe Sözlüğü’ne bir göz atınız. Göreceksiniz ki idealist olmayan her filozof hakkında şu aynı şeyler tekrarlanmaktadır: psikoloji bilmiyor, doğa bilimlerinden hiç mi hiç haberi yok, iç deneyin varlığını kabul etmiyor, olguların karşısında dizüstü düşüyor, metafizikle doğa bilimlerini biribirine karıştırıyor, insan varlığını küçümsüyor, vs., vs.

NB

Kısım IV
AHLÂK ÖĞRETİSİ

[111–112] Genel olarak, Çernişevski’nin ‘akla uygun bencillik’ hakkındaki görüşü, bütün “Işık dönemleri (Aufklärungsperioden);”ne özgü olan şu eğilimi ortaya koyuyor açıkça: Ahlâklılık için bir dayanak noktasını, anlayışgücünde; tikel bir kişinin karakterinin ve davranışının açıklamasını da, o kişinin iyi kötü [sayfa 430] bir temele oturtulmuş olan hesabîliğinde aramak. Çernişevski’nin bu konudaki akılyürütmeleri bazan, iki su damlası gibi, Helvétius’ünkilere ve Helvétius gibi düşünenlerinkilere benziyor. Ve gene bir o kadar çarpıcı bir biçimde, Eski Yunan’daki ışıklar çağının tipik temsilcisi olan ve, dostluğun savunmasını yaparken dost edinmenin avantajlı olduğunu ispatlamak amacıyle dostların kara günde bize yararlı olabileceklerini ileri süren Sokrates’in [112] akılyürütme tarzını ansıtıyor insana. |Akılyürütme yetisinin | bu türden | aşırılıklarını |, ışıklar çağı insanlarının genel olarak kendilerini ve henüz evrimin görüş açısına yerleştirmeyi bilemeyişleriyle açıklayabiliriz[23]...

NB

K E S İ M II

N. G. ÇERNİŞEVSKİ’NİN TARİH
ALANINDAKİ GÖRÜŞLERİ

Kısım II
ÇERNİŞEVSKİ’NİN TARİH GÖRÜŞLERİNDEKİ
MADDECİLİK

 

[159–161] Feuerbach’ın görüşlerini estetiğe uygulamıştı Çernişevski; ve bu alanda, ileride görüleceği gibi, belli bir doğrultuda son derece değerli sonuçlara ulaşmıştı. Ama bu alanda vardığı sonuçlar da tam doyurucu olmaktan uzaktı. Şu nedenle ki: insanlığın estetik gelişmesinin tam doğru bir kavramının ortaya konabilmesi için, daha önceden genel bir tarih görüşünün iyice işlenip ortaya konmuş olması gerekir. İşte bu genel tarih görüşü konusunda Çernişevski, ileriye doğru bir kaç adım atmayı başarmıştır sadece. Böyle bir tarih görüşünün işlenip ortaya konmasına yönelik çok güvenli adımlardı elbette bunlar. Yapıtlarından aktarageldiğimiz uzun parçalar, bu konuda bize örnek olabilir...

Kısım III
ÇERNİŞEVSKİ’NİN TARİH GÖRÜŞLERİNDEKİ
İDEALİZM

 
      V. Botkin’in ünlü kitabı İspanya Üzerine Mektuplar için Çerni-şevski’nin yazmış olduğu yazıdan, şu satırları birlikte okuyalım (Sovremennik, 1857, n° 2) :

“Halkın geleceğinin düzelmesinin, iyileşmesinin, yetkinleşmesinin en güçlü engellerinden biri, düşman kastlara bölünmesidir. Bu uğursuz bölünmüşlük yok [sayfa 431] İspanya’da: tabakalar arasında, her birini –yalnız ve yalnız bir ötekine zarar verebilmek için– en değerli tarihsel kazançları kurban etmeğe hazır kılacak cinsten uzlaşmaz bir düşmanlık yok. İspanya’da tüm ulus, bir bütünü oluşturduğu duygusundadır. Ve Batı Avrupa halkları arasında öylesine alışılmadık bir özelliktir ki bu, büyük bir dikkatle üzerinde durulmağa değer. Çünkü tek başına bu özellik bile ülkenin mutlu geleceğinin bir güvencesi olarak kabul edilebilir.”[24]       Bir kalem sürçmesi değil bu; çünkü Çernişevski aynı yazıda biraz daha ileride şöyle diyor : “İspanyol halkı, alabildiğine önemli bir alanda, uygar ulusların çoğuna karşı tartışma götürmez bir üstünlüğe sahip bulunmaktadır : İspanyol tabakaları kendi aralarında ne köklü bir kinle ve nede temelli bir çıkar karşıtlığıyle bölünmüş değillerdir; Batı Avrupa’nın bir çok başka ülkesinde görüldüğü gibi, biribirlerine düşman kastlar meydana getirmezler. Tam tersine tüm tabakalar ortaklaşa bir ereğe ulaşma özlemi içindedirler bugün İspanya’da...”[25]       [163–165] İnsanlığın geçmişini de idealist bir açıdan göz önüne almağa önceden hazırlanmıştı bunlar[26]. Nitekim bu konudaki yargılarında, daha ilk yaklaşımda apaçık gözükmesi gereken ama göremedikleri tartışma götürmez çelişkilere raslamaktayız sık sık: baştan sona maddeci bir doğrultuda yorumlanmış olan olgular birdenbire baştan sona idealist bir şekilde açıklanıyor; ve yer yer de bunun tam tersine olarak, idealist açıklamalar çoğu kez tamamıyle maddeci eklentilerle dolup taşıyor. Çağdaş okurun daha ilk bakışta gördüğü ama yazarımızın farkedemediği bu kararsızlık, maddecilikten idealizme ve idealizmden maddeciliğe bu sürekli geçiş, Çernişevski’nin tarih konusundaki fikirlerinde de görülmektedir. Ve bu bakımdan Çernişevski, Batı’nın büyük ütopyacılarını kuvvetle ansıtmakta. Bir kez daha belirtelim ki son kertede o da onlar gibi idealizme kayıyor.       1861’de Sovremennik’te (n° 5) yayınlanmış olan “Roma’nın çöküş nedenleri (Montesquieu’ye öykünerek)” başlıklı ilginç yazısı, bu noktayı açıkça ortaya koyuyor. Batı Roma İmparatorluğu’nun kendi iç evrilme yeteneksizliği yüzünden çöktüğü şeklindeki pek yaygın görüşe şiddetle karşıçıkıyor düşünür bu yazısında: ve Batı Roma İmparatorluğu’nun varlığına son veren Barbarların kendileriyle birlikte yeni ilerleme tohumlarını da getirmiş olduklarını savunuyor...       Roma’nın güçsüz düşmesine yolaçmış olan ve aynı Guizot tarafından Fransa Tarihi Üzerine Denemeler’in ilk makalesinde belirtilen iç toplumsal ilişkileri hakkında ve Batı İmparatorluğu’nun çöküş döneminde Germen Barbarlara gücünü veren sosyal hayat formları hakkında bir tek sözcük bile yok burada. Plinius’un, bir başka yerde gene kendisi tarafından aktarılan ünlü sözlerini de unutmuş Çernişevski: atitifundia perclidere Italiam (İtalya’yı latifundiyalar batırdı). “İlerleme formülü”nde –Çernişevski’nin önerileri, sonradan böyle adlandırıldı bizde–, göz önüne aldığı ülkenin iç ilişkilerine en ufak bir yer yok. Herşey kafaların evrimine indirgenmekte. Çernişevski’nin kesin bir dille ileri sürdüğü tez, ilerlemenin entelektüel gelişme temeline dayandığı ve “ilerlemenin asıl özlü yanının da doğrudan doğruya insanın bilgilerinin kazandığı başarılarda ve gösterdiği gelişmede” bulunduğudur. “İnsan bilgisinin kazandığı başarılar”ın “ve gösterdiği gelişme”nin toplumsal ilişkilere [sayfa 432] bağlı olabileceği ve bu toplumsal ilişkilerin bu bilgileri bazı durumlarda ilerletip başka bazı durumlarda köstekleyebileceği, aklına bile gelmiyor Çernişevski’nin. Söz konusu ilişkileri yazarımız, belirli bazı fikirlerin yayılmasının basit bir sonucu olarak sunmakta. Şunları okuyoruz: “tarih bilgisi oluşur; bunun sonucunda, insanların sosyal hayatlarını düzene koymalarını engelleyen yanlış bilgiler azalacak ve sosyal hayat eskisine oranla daha iyi bir düzene girecektir”. Yazarımızın, Rocher’nin kitabı hakkındaki yazısında söylemiş olduklarına hiç benzemiyor bu. Söz konusu makalede Çernişevski, ayrıca, bilginleri ilkokul öğrencileri gibi yargılamanın olanaksız ve hattâ gülünç olduğunu belirtmekteydi: öğrenci bilimden habersiz olduğu için yanlış fikirler edinir, diyordu. Gene ayrıca belirtiyordu ki söz konusu olan şey, şu yada bu bilgindeki bilgi miktarı değil, şu yada bu bilginin hangi grubun çıkarlarını temsil ettiğidir. Kısaca demek istiyordu ki bir toplumun fikirlerini sosyal çıkarlar belirlemektedir, sosyal düşünceyi de sosyal hayat. Şimdi bunun tam tersini söylüyor. Diyor ki sosyal hayatı belirleyen, sosyal düşüncesidir; ve eğer sosyal rejimin birtakım eksikleri varsa bu, bir ilkokul öğrencisinden farksız olan toplumun az yada kötü öğrenim görmüş, dolayısiyle de yanlış fikirler edinmiş oluşundan ileri gelir. Bundan daha çarpıcı bir çelişki olamaz...       [170] Herzen’in, Rusya’nın “eski dünya” ya karşı tavrı hakkındaki fikri Slavseverlerin güçlü etkisi altında oluşmuştu ve yanlıştı. Ama azçok doğru bir metodla yanlış bir fikre de varılabilir; tıpkı azçok yanlış bir metodun kullanımından doğru bir fikir çıkabileceği gibi. İşte bunun içindir ki, Herzen’i o yanlış fikre götüren metodla Çernişevski’yi kesinlikle haklı olarak bu fikri redde ve alaya almağa sürükleyen metod arasında nasıl bir bağıntı bulunduğunu sorabiliriz kendi kendimize...

Kısım V
ÇERNİŞEVSKİ VE MARX

[188–190] Çernişevski’nin tarafımızdan çözümlenen kontrandülerinin, belirtmiş olduğumuz gibi, Marx ve Engels’in tarih hakkındaki görüşlerinin tutarlı bir bütün halinde düzenlenişinden sonra yayınlanmış bulunduğu hatırlatılacaktır bize. Bu noktayı unutuyor değiliz. Ama düşünüyoruz ki şu durumda sorun, düpedüz kronolojik verilerle çözülmüyor. Lassalle’in bellibaşlı yapıtları da, Marx ve Engels’in tarih görüşleri sistemli bir şekil aldıktan sonra yayınlanmıştı; ve ama bu yapıtlar da, ideolojik içerikleri bakımından, tarihsel idealizmden tarihsel maddeciliğe geçiş döneminin ürünüdürler. Bir yapıtın ne zaman yayınlandığı değil, hangi içeriği taşıdığı söz konusudur burada...

Çernişevski’nin idealizmden kopmuş olmaktan henüz uzak kaldığını ve sosyal gelişimin gelecekteki akışı hakkındaki fikrinin tamamıyle idealist bir fikir olduğunu bir daha tekrarlamayacağız. Tarihsel idealizminin Çernişevski’yi, gelecek hakkındaki düşüncelerinde en öndeki yeri “ileri” kişilere, şimdi bizdeki deyimiyle entellektüel’lere vermeğe ve bu kişilerin, nihayet keşfedilen sosyal hakikati yığına yaymakla görevli olduklarını öne sürmeğe sürüklendiğini unutmamasını isteyeceğiz okurdan. Çernişevski’de [sayfa 433] yığına düşen rol, yürüyüş halindeki bir ordudaki döküntülerin rolüdür. Ortalama “halk adamı”nın, sadece halk adamı olduğu için, yani “yığının insanı” olduğu için, ortalama bir “entellektüel” kadar bilgili olacağını ileri sürmek, hiç bir sağduyu sahibi maddecinin aklından geçmez şüphesiz, ikinciye oranla birincinin daha az bilgili olduğu apaçıktır. Ama burada söz konusu olan, “halk adamı”nın bilgileri değil, eylemleridir. Ve insanların eylemlerini, bilgileri belirlemez her zaman, insanların eylemlerini belirleyen, hiç bir zaman sadece bilgileri değildir; aynı zamanda ve asal olarak, konumlarıdır; ve insanların konumları ise sadece sahip bulundukları bilgilerle açıklığa kavuşturulmakta ve yorumlanmaktadır,. İşte bu noktada genellikle maddeciliğin, özellikle de maddeci tarih yorumunun temel tezini bir kez daha ansımak yerinde olur: Varlık bilinç tarafından değil, bilinç varlık tarafından belirlenmektedir. “Entellektüel”in “bilinç”i, “yığın” adamınınkine oranla daha gelişmiştir, evet. Ama yığın adamının “varlık”ı ona, entellektüele kendi sosyal konumunun zorunlu kıldığı eylem tarzından çok daha belirlenmiş bir eylem tarzını zorunlu kılmaktadır. Nitekim işte bunun içindir ki maddeci tarih görüşü, “yığın” adamının entellektüele oranla geriliğinden ancak belirli ve ayrıca da son derece sınırlı bir anlamda söz edilmesine izin verir: “Yığın adamı”, “entellektüel”e oranla bir bakıma geridedir şüphesiz; ama bir başka bakıma da, gene hiç şüphesiz ki, aynı “entellektüel” den kat kat ileridedir...

NB

Çernişevski’nin tarih üzerine görüşlerinde bir eksiklik olarak beliren şey –ki bu eksiklik, Foyerbahçı maddeciliğin az işlenmişliğinden ileri gelmekteydi–, sonradan, bizdeki öznelciliğin temeli haline gelecektir. Bu öznelciliğinse maddecilikle hiç bir ortak yanı yoktur; gerek felsefe ve gerekse tarih alanlarında maddeciliğe kesinlikle karşıçıkar bu öznelcilik. Öznelciler191, 60 yıllarının en iyi geleneklerinin sürdürücüleri olarak övünürler hep; aslında sürdürdükleri, o çağa özgü dünya görüşünün zayıf yanlarıdır...

Kısım VI
ÇERNİŞEVSKİ’NİN
TARİH KONUSUNDAKİ SON YAPITLARI

[199] Genel olarak Çernişevski’nin bu teoriye[27] karşı takındığı tavır son derece olumsuzdur. Çernişevski bir yandan idealist bir tarihsel evrim görüşü ortaya koyarken, bir yandan da kendini tutarlı bir maddeci olarak kabule devam [sayfa 434] ediyor. Aldanıyor elbette. Ama düştüğü yanılgının kökeninde, Feuerbach’ın maddeci sisteminin temel eksikliklerinden biri var. Marx, çok doğru olarak belirtmiş bu noktayı : “Somut nesneler istemekte Feuerbach, düşüncenin nesnelerinden gerçekten farklı nesneler istemekte. Ama doğrudan doğruya insanın etkinliğini nesnel etkinlik olarak göz önüne almıyor. Ve işte bunun içindir ki Hristiyanlığın Özü’nde, tastamına insana özgü etkinlik olarak sadece teorik etkinliği gösteriyor”[28]... Tıpkı ustası gibi Çernişevski de, hemen hemen sadece insanlığın “teorik” etkinliğine çevirmiştir dikkatini; bundan dolayı da entellektüel gelişim, onun gözünde, tarihsel hareketin en derin nedeni haline girmiştir...

Plehanov’un Çernişevski hakkındaki kitabında düştüğü yanılgı da, ayniyle budur.

[205] Çernişevski’ye göre erdemsizlik, tarihte daima hak ettiği cezayı bulur. Gerçeklikte ise tarihsel olgular bu –belki rahatlatıcı ama hiç şüphesiz çocuksu– kanıyı katiyen doğrulamamakta. Bizi burada ilgilendiren şey, yazarımızın düşüncesinde böyle bir görüşün nasıl belirebildiğidir. Çernişevski’nin yaşadığı dönemi tanık göstererek yanıtlayabiliriz bu soruyu: öyle bir dönemdir ki o dönem, toplum tam hareket halindedir ve kötülüğün mutlaka yenileceği inancını pekiştirebilecek fikirlere gereksinim vardır bir çeşit...

KESİM III

N. G. ÇERNİŞEVSKİ’NİN EDEBİYAT
ALANINDAKİ GÖRÜŞLERİ

Kısım I
EDEBİYATIN VE SANATIN ÖNEMİ

[221] Sanatı bir oyun gibi görmek ve bu anlayışı, oyun “emeğin çocugu”dur görüşüyle bütünlemek, sanatın özü ve tarihi sorunlarına keskin bir ışık tutuyor, ilk kez olarak bu sorunlara maddeci bir açıdan bakma olanağını getiriyor bu görüş. Biliyoruz ki Çernişevski edebiyat alanındaki etkinliğinin daha ilk döneminden başlayarak Feuerbach’ın maddeci felsefesini estetiğe uygulama konusunda kendine özgü ve çok başarılı bir girişimde bulunmuştu. Bu sorunu ayrı bir yazımızda incelemiştik[29]. Dolayısıyle de şimdi burada şunu söylemekle yetineceğiz ki söz konusu girişim, kendi tarzında gerçekten başarılı olmakla birlikte, tıpkı Çernişevski’nin tarih konusundaki görüşleri gibi, Feuerbach felsefesinin temel yanlışını yansıtmaktadır: [sayfa 435] Bu felsefenin tarihsel, yada daha doğrusu, diyalektik yanının az gelişmişliğini yansıtmaktadır. Ve işte sadece, benimsemiş olduğu felsefenin bu yanı gereğince işlenmemiş olarak kaldığı içindir ki Çernişevski, oyun kavramının sanatın maddeci yorumu bakımından taşıdığı büyük öneme dikkat etmezlik edebilmiştir...

Kısım II
BİELİNSKİ, ÇERNİŞEVSKİ, PİSAREV

[236] “Yalnız gerçeklik insana sürekli bir haz verir; yalnız gerçekliği temel alan arzuların ciddi bir anlamı vardır ; yalnız gerçekliğin uyandırdığı umutlarda ve gene yalnız gerçekliğin sunduğu koşul ve güçlerin yardımıyle başarı sağlanabilir.”[30]

NB

Yeni “gerçeklik” kavramı buydu iste. Çernişevski bu kavramın, çağının düşünürleri tarafından, deneyüstü felsefenin bulanık telmihlerinden yola çıkılarak işlenip ortaya konduğunu söylerken Feuerbach’ı düşünmektedir. Ve Foyerbahçı gerçeklik kavramını dosdoğru bir şekilde açıklamıştır Çernişevski. Duyarlığın yada gerçekliğin hakikata özdeş olduğunu, yani gerçek anlamda nesneyi sadece ve sadece duyumun verdiğini söyler Feuerbach. Spekülatif felsefe ise, nesnelerin tasarımlarının –ki bu tasarımlar sadece duyulur deneyle temellenir– nesnelerin gerçek doğalarına denk düşmediğini ve dolayısıyle de bu tasarımların, saf düşüncenin yardımıyle –yani duyulur deneye dayanmayan bir düşüncenin yardımıyle– doğrulanması gerektiğini ileri sürüyordu. Feuerbach işte bu idealist görüşe karşıçıktı kesinlikle. Nesnelerin duyulur deneyimize dayanan tasarımlarının, doğalarına tastamam denk düştüğünü söylüyordu Feuerbach. İşin tek bahtsız yanı, diyordu, imgeleme gücümüzün bu tasarımları çoğu zaman bozup şekilsizleştirmesidir; ve söz konusu tasarımlar işte bundan dolayıdır ki duyulur deneyimizle çelişki haline girerler. Tasarılarımızı, onların niteliğini bozan imgesel öğeden arıtıp kurtarmakla yükümlüdür felsefe; Tasarımlarımızı duyulur deneyle uyum haline koymakla görevlidir. Sahici nesnelerin sezgisine getirecektir insanlığı felsefe; tıpkı eski Yunan’da olduğu gibi : Yani imgeleme gücü tarafından bozulup şekilsizleştirilmemiş bir sezgiye. Ve insanlığın bu sezgiye ermesi demek, kendi kendine dönmesi demektir; çünkü yapıntıların egemenliği altına giren insanların kendileri de, gerçek varlıklar değil, olsa olsa imge yaratıklardır. Feuerbach’a göre insanın özünü meydana getiren, duyarlıktır; yani, gerçekliktir. Yapıntı ve soyutlama değil...

[242–243] “Gezmeğe çıktığımız zaman rödengotlu, üniformalı yada düz kılıklı insanlar görürüz; 1.70, 1.80 yada daha uzun boyludur bu insanlar; yanaklarındaki, üst dudaklarındaki ve çenelerindeki kılları uzamağa bırakır yada traş ederler; ve bizler karşımızdaki bu kimselerin birer insan olduğunu sanırız. Tüm bir yanılgıdır bu, bir göz aldanmasıdır; [sayfa 436] bir optik yanılsama, sadece ve sadece bir sanrıdır. Toplum hayatına kişisel olarak katılma alışkısını edinmedikçe, eril cinsten bir çocuk eril cinsten bir delikanlı olur, sonra olgunlaşır ve sonra ihtiyarlar; ama bir insan olmaz, yani soylu karakter sahibi bir insan olamaz.”[31] Hümanist ve öğrenim görmüş kişilerdeki soylu cesaret yokluğu, cahillerde-ki cesaretsizlikten daha çarpıcı oluyor; çünkü hümanist ve öğrenim görmüş bir insan, önemli konular üzerinde konuşmaktan hoşlanır. Tutkuyla ve ustaca konuşur üstelik. Ama bu konuşma, sözden eyleme geçmemek koşuluyle sürer. “Eylem söz konusu olmadıkça ve boş saatları, boş kafayı, boş gönlü boş sözler ve ham hayallerle doldurmak yettiği sürece, işi tıkırındadır kahramanımızın. Ama duygularını apaçık ve dolambaçsız bir şekilde dile getirmek söz konusu olduğu an, çoğunun duraksadığını ve dillerinin dolaşmağa başladığın görürsünüz, içlerinden bazıları – en yiğitleri – güçlükle toparlanıp paytak bir dille, gerçek düşünceleri hakkında bulanık bir fikir veren birşeyler gevelemeğe koyulurlar. Ama birisi çıkıp da bunları kıskıvrak yakalayıp : Tamam baylar, demek ki bunları istiyorsunuz siz, çok güzel, kutlarız, hadi hemen eyleme geçin, gerçekleştirmeğe girişin istediklerinizi, sizi sonuna kadar destekleyeceğiz... diyecek olsa, kahramanlarımızın yarısı dillerini yutarlar; öbür yarısı da suçlamağa koyulur hemen sizi : Güç durumda bırakmışsınızdır onları ve hakkınız yoktur buna; sizden katiyen böyle öneriler beklememişlerdir bugüne değin; neye uğradıklarını şaşırmışlardır şimdi, hiç bir şey anlayamamaktadırlar; ve sonra bu kadar aceleye ne gerek vardır a canım efendim; hiç kimseye kötülük etmek istemeyen barışçı çelebilerdir kendileri; kaldı ki şöyle ayaküstü bir konuşma sırasında ağızdan kaçıveren şeyleri hemen uygulamaya koymak olur mu hiç; en iyisi nedir bilir misiniz, hiç bir işe girişmemek, hiç bir şeye el sürmemektir; çünkü el attığı herşey iş açar başına insanın; hele şu anda yapabilecekleri hiç mi hiç bir şey yoktur; çünkü, demin de söyledikleri gibi, sizden katiyen böyle öneriler beklememişlerdir bugüne değin, vs.”[32]       Ustaca çizilmiş bir portredir bu, hiç şüphesiz ki. Ama söz konusu usta bir edebiyat eleştirmeni değil, bir inceleme yazarıydı... [sayfa 437]       [246–247] Daha fazla açıklamaya gerek kalmaksızın meydandadır ki verili bir sınıf yada bir sosyal tabakanın belirli bir pratik eylemi gerçekleştirme yatkınlığına ilişkin her türlü teorik vargı, belli bir ölçüde daima deneyle doğrulanmalıdır; dolayısıyle de böyle bir vargı, ancak ve ancak, azçok geniş belirli sınırlar içinde apriori olarak geçerli sayılabilir. Soylular sınıfının en kültürlü aynı kısmının kendi çıkarlarını köylülere kurban etmeyeceği mutlak bir kesinlikle öndenebilirdi örneğin. Ve böyle bir öndeyişin pratik bir gerçeklemeye hiç ihtiyacı yoktu. Ama kültürlü soylular takımının, kendi öz çıkarı doğrultusunda köylülere hangi ölçüde ödün verebileceği söz konusu olunca, hiç kimse mutlak bir kesinlikle: Bu yolda soylular şu yada bu sınırı aşamaz... diyemezdi. Bu konuda daima şöyle bir varsayımda bulunulabilirdi ancak: Belirli bazı durum ve koşullar çerçevesi içinde söz konusu takım biraz daha ileri gidebilir ve, böylece, neler kazanacağının bilincinde olduğunu ispatlayabilirdi. Bizi ilgilendiren şıkta tam bir pratik adamı olan Çernişevski, soylular takımını, serflikten kurtarma yolundaki köylülere bazı ödünlerde bulunmalarının kendi yararlarına olduğuna inandırmayı deneyebilirdi ve denemeliydi de. Demekki yazarımızın makalesinde bir çelişme olarak gözükebilen yan –akla uygun ve kararlı davranma konusundaki yeteneksizlikleri aynı makalede kabul edilip belirli durum ve koşulların zorunlu sonucu olarak açıklanan insanlardan, akla uygun ve kararlı davranmalarını istemek– aslında bir çelişmeyi içermemekte. Bu türden sözümona çelişkiler, eğer aranacak olunursa, kendilerini maddeci tarih yorumunun o sağlam zeminine oturtmuş olan insanların siyasal pratiğinde de bulunup ortaya konulabilir.       Bununla birlikte son derece önemli bir ihtiyat kaydı koymak gerekmekte buraya. Bir maddeci teorik vargılarını belli bir titizlik ve temkinle pratiğin alanına uyguladığında, söz konusu vargıların tartışma götürmez bir kesinlik öğesi taşıdığını daima garanti edebilir. Bu da maddecinin: “herşey durum ve koşullara bağlıdır” derken, insanların iradesini onca arzulanan yöne doğrultacak olan yeni durum ve koşulların ortaya çıkışını hangi alanda beklemek gerektiğini bilmesinden ileri gelir. Maddeci bilmektedir ki işin en son kertesinde bu durum ve koşullar, “ekonomik” alanında ortaya çıkacak; dolayısıyle de ekonomik ve sosyal hayat hakkındaki çözümlemesi ne kadar sağın ve doğru ise, toplumun gelecekteki evrimine ilişkin teşhisi de bir o kadar kesin ve doğru olacaktır. Ama “dünyayı fikirlerin yönettiği” ne iman etmiş olan idealist için, durum böyle değildir. Eğer sosyal hareketin en derindeki nedeni “fikirler”se, toplumun gelecekteki evriminin bağlı bulunduğu durum ve koşullar da aslında insanların bilinçli etkinliğine bağlı kalıyorlar demektir; bu da şu anlama gelir ki, insanların bilinçli etkinliği üzerinde bir etkide bulunma olanağı, azçok mantıklı düşünme ve felsefe yada bilim tarafından ortaya konan yeni hakikatları özünleme anıklığıyle [sayfa 438] koşullanmıştır. Ama söz konusu anıklığın doğrudan doğruya kendisi de, durum ve koşullara bağlıdır, işte burada da, insanın karakterinin ve elbette fikirlerin de durum ve koşullara bağlı bulunduğunu söyleyen maddeci hakikata inanan idealistimiz bir kısır döngüye düşecektir : fikirler, durum ve koşullara; durum ve koşullar da fikirlere bağlı kalmaktadırlar. “Işıklar adamı”nın düşüncesi, teorik planda bu kısır döngüden hiç bir zaman sıyrılamamıştır. Pratikte ise, tüm düşünen insanlara, bu insanların içinde yaşadıkları durum ve koşullar göz önüne alınmaksızın yönetilen heyecan dolu bir çağrıyla çözüme ulaştırılmaktaydı genellikle çelişki. Şu açıklayageldiklerimiz, yararsız ve dolayısıyle de sıkıcı bir eklenti olarak görünebilir. Gerçekte ise zorunluydu bu konu dışı eklenti bizim için. Çünkü 60 yıllarının siyaset yazarları tarafından yapılan eleştirinin karakterini anlamamıza yardım edecektir.

“Sosyal- Demokrat” n° 1 s. 143 “Sosyal - Demokrat” n° 1, s. 144 - “Rus liberal- izminin gad- darca, ama tastamamına karakteristi- ği”192 NB NB NB

Şunu soracaktır belki okur: Görünüşe göre, o sıralarda, serfliğin kaldırılması koşullarından hoşnut kalmamış yığınlardan geniş bir halk hareketinin gelebileceğini savunan Çernişevski, Uspenski’nin “bugünün köylüleri” hakkındaki yüzde yüz umutsuz fikrini kabul edebilir miydi? Şu cevabı vereceğiz buna biz: Uspenski ile kesinlikle aynı fikirde olmak zorunda kalsa da, çok güçtü bu Çernişevski için. Nitekim Çernişevski, Uspenski ile kayıtsız şartsız bir fikir birliğine hiç bir zaman yanaşmamıştır. “... En sıradan, en sönük, en tenbel, en bayağı adamı alın: bu adamın hayatı istediğiniz kadar duygusuz ve kesat geçsin, gene de bu hayatta bambaşka bir çeşni taşıyan anlar, yoğun çaba anları, cesur karar anları vardır. Halkların tarihinde de böyledir bu.”[34]

NB NB NB

[262] Sınırsız denecek kadar büyük bir edebiyat yeteneği vardı Pisarev’in. Ama yazılarındaki çarpıcılık kendisini ilk tanıyan okurlara ne denli tat verirse versin, şu noktayı kabul etmek zorundayızdır ki “Pisarevcilik” bizim “ışık insanları”mızın idealizmine pek benzemektedir; yalnız bir farkla: saçma derecesinde bir idealizmdir bu artık...”

[266] Mihaylovski’nin sosyoloji konusundaki yazılarından bazıları Fransızcaya ve, yanılmıyorsak, Almancaya çevrilmiş bulunmaktadır. Yazarın bu sayede Avrupa’da ün salacağını hiç sanmıyoruz. Ama pek olasıdır ki bu yazılar, “Kant’a dönüş!” diyerek geri geri yürüyen bazı Avrupalı düşünürlerin övgüsünü kazansın. Bizim son edebiyat tarihçimizin düşüncesinin tersine, övgülerin insanı kandırıcı hiç bir yanı olamaz. Ama azçok ilerici bir ütopyada masum bir teorik yanlış olan şeyi, gericiliğin teorik aleti haline sokan tarihin bu alaycı cilvesi de ne denli belirtilse azdır. [sayfa 439]

NB

İKİNCİ BOLUM

N. G. ÇERNİŞEVSKİ’NİN
SİYASAL
VE EKONOMİK-SİYASAL GÖRÜŞLERİ

BİRİNCİ KESİM

ÇERNİŞEVSKİ’NİN
SİYASAL GÖRÜŞLERİ

Birinci kısım
ÜTOPYACI SOSYALİZM

[281–282] Sonuç olarak, reformcu fikirler hakkında şunu söylemekte Çernişevski : “Çok geçmeden göreceğiz ki bu fikirler daha akla uygun biçimlere bürülecek ve kendileri için coşturucu bir eğlence değil, kişisel bir gereksinim oldukları zihinlere yerleşeceklerdir; ve Sen-simoncuların kendisiyle bir kukla komedisi oynamak istedikleri sınıf kendi refahını akılcı bir yoldan düşünmeğe koyulduğunda pek olasıdır ki bu dünyada bugünkinden çok daha iyi yaşasın.”[35] Son derece önemli bir gözlemdir bu. Batı Avrupa’da sosyalizmin geleceği üzerindeki akıl-yürütmelerinde Çernişevski’nin, sınıf mücadelesi teorisine çok yakın düştüğünü göstermekte bu gözlem. Bununla birlikte aynı teorinin, yazarımızın tarih konusundaki görüşlerinde nasıl bir rol oynamış olduğunu da biliyoruz. Söz konusu teori bazan, yazarımızın belirli birtakım tarihsel fenomenler’i büyük bir başarıyla açıklamasına yardımcı olmuştur. Ama sınıf mücadelesini Çernişevski, sınıflara bölünmüş bir toplumda ilerlemenin bir koşulu olarak değil, bu ilerlemeyi ciddi bir şekilde engelleyecek bir olay olarak görmekteydi...       Avrupa’daki “halktan insanlar”ın geri kalmışlığı, onca, belirli birtakım bilimsel kavramların henüz halk tarafından özünlenmemiş oluşundan ileri gelmektedir. Bu kavramlar halka ulaştığında ve “halktan insanlar”, “kendi gereksinimlerini karşılayan” felsefe görüşleriyle tanıştıklarında, Batı’nın sosyal hayatında yeni ilkeler zaferi kapıyı çaldı demektir[36]. Bu hayatta, yeni felsefî düşüncelerin “halktan insanlar” tarafından nihayet etkin bir şekilde kavranmasını nesnel olarak garanti edebilecek fenomenlerin varolup olmadığı sorununa eğilmiyor Çernişevski. Böyle bir garantiyi gerekli görmüyor; çünkü onca bu ilkelerin doğası kadar insanındoğası da yeni ilkelerin zaferi için yeterli güvencelerdir... [sayfa 440]

NB NB NB

Kısım II
ÜTOPYACI SOSYALİZM
(devam)

[289] Çernişevski sosyalizm sorununu da, tarihsel evrimin bütün öteki genel sorunları gibi, idealizm açısından göz önüne alıyor. Bellibaşlı tarihsel olgular karşısındaki bu idealist tavır, gelişmesinin ütopya çağındaki sosyalizm tarafından bütün ülkelerde takınılmış olan tavırdır. Ütopyacı sosyalizmin bu yanı öylesine bir önem taşımaktadır ki, şu durumda gerçekten yerinde bir iş sayılabilecek olan bazı tekrarlamalardan ürkmeksizin, söz konusu yanın üzerinde de durmak zorunluğu vardır.

bu kadarı fazla!

Kısım III
ÇERNİŞEVSKİ’NİN “KİŞİSEL” PLANI
VE ORTAKLAŞMACI KIR TOPLULUĞU SORUNU

 

[313] “Varsayalım ki –diyor, en sevdiği açıklama usulüne uyup gene bir “mesel”e başvurarak– sizin akşam yemeğinizi meydana getirecek olan yiyecekleri korumak için tedbirler alıyorum. Bu işi eğer size beslediğim sempatiden dolayı yapıyorsam, hiç şüphe yok ki bu titiz davranışım, söz konusu yiyeceklerin size ait olduğu ve bunlarla hazırlanacak akşam yemeğinin size sağlık vereceği varsayımına dayanmaktaydı. Ama bir de bu yiyeceklerin hiç bir şekilde size ait olmadığını ve bunlarla hazırlanan her yemek için sizden, sadece yemeğin değerini aşmakla kalmayıp ayrıca da büyük bir sıkıntıya düşmeksizin ödeyemeyeceğiniz kadar yüksek bir para alındığını öğrenecek olursam, neler duyacağımı tasarlayınız bir parça. Gerçekten de bu derece akıl almaz bir şeyi öğrendiğim vakit ne gibi düşünceler gelebilir aklıma?... Yararlı olması için gerekli koşulların bulunmadığı bir iş yaparak kendimi zahmete soktuğumdan dolayı ne denli bir ahmaklık ettiğimi düşünürüm elbette ki. Sevdiği birisi için bir ürünü koruyup esirgemek amacıyle, o ürünün o kimseye ve hem de avantajlı koşullarla kalıp kalmayacağını önceden kesinlikle anlamaksızın, kendisini sıkıntıya atan bir insan ahmak değil de nedir?... sevilen bir kimseye zarar verecek olan o yiyecekleri korumak mı, eksik olsun! Size ancak yıkım getirecek olan bir işe sıvanmak mı, eksik olsun! Sizin başınıza gelenlerden ötürü sınırsız bir yazıklanma, kendi ahmaklığımdan ötürü de sınırsız bir utanç: işte duygularım.”[37]       [315–316] Çernişevski’nin şu hakkını tanımak gerekiyor: Daha mesleğinin başından beri yazarımız, kırsal komunote üzerindeki akılyürütmelerinde bir çok “Rus sosyalisti”nden –ve hattâ yüzyıl sonunda, yani o ünlü mü ünlü “eski temeller”in elle dokunsanız dağılıp yıkılacağını artık bir körün bile görmezlik edemeyeceği bir [sayfa 441] çağda yaşayan bir çok Rus sosyalistinden– çok daha fazla kavrayış, ve uzakgörüs sahibi olduğunu ispatlamıştır. Daha 1857 Nisanında şunları yazıyordu Çernişevski: “Bir noktayı gizleyemeyiz artık: o da şu ki, bugüne defin ekonomik harekete pek katılmamış olan Rusya hızla bu hareketin içine sürükleniyor; şimdiye dek, tüm güçlerini ancak ekonomik hayatın yoğunlaşması sonucunda ortaya koyan ekonomik yasaların etkisinin hemen hemen tamamıyle dışında kalmış olan hayat koşullarımız, hızla bu yasaların etkisi altına giriyor. Çok geçmeden belki biz de rekabet yasasının hiç bir engel tanımaksızın egemenlik kurduğu alanın içine sürüklenmiş olacağız.”[38]       Asma köprülerin öteden beri bilinip yapıldığı bir Asya ülkesine gelecek olan Avrupalı teknisyenler, hiç şüphe yok ki şu yada bu yetkiliyi, modern asma köprülerin bir dinsiz fesadı olmadığına çok daha kolayca inandırabileceklerdir. Ama işte o kadar. Asya ülkesi, bütün o asma köprülerine rağmen geri bir ülke olarak kalacak ve bu ülkenin eğiticisi de, herşeye rağmen, gene Avrupa olacaktır. Rus kırsal komünatesi için de durum, budur. Yurdumuzun evrimini belki de kolaylaştıracaktır bu ortaklaşmacı komünote; ama asıl itici güç gene de Batı’dan gelecektir. Ve insanlığı yenilemek, ortaklaşmacı topluluğun yardımıyle de olsa, herhalde bize düşmez...

Kısım IV
SOSYALİZM VE POLİTİKA

[318–319] “Temel arzular, temeldeki güdüler, liberallerde ve demokratlarda çarpıcı biçimde farklıdır. Demokratlar bir yandan üst sınıfların Devlet örgütünde alt sınıflara olan üstünlüğünü alabildiğine azaltıp yok etmek, öte yandan da üst tabakaların gücünü ve zenginliğini azaltıp alt tabakalara daha çok ağırlık ve refah kazandırmak amacındadırlar. Yasaları bu yöne doğrultma ve toplumun yeni örgütünü destekleme yolu, hemen hemen hiç ilgilendirmiyor onları. Buna karşılık liberaller en büyük önem ve ağırlığı alt tabakalara vermeğe hiç bir zaman yanaşmayacaklardır; çünkü bu alt tabakalar, eğitilmemişliklerden ve yoksulluklarından ötürü, liberal partinin herşeyin üstünde tuttuğu bağlanışlara karşı, yani söz özgürlüğü ile anayasal rejime karsı ilgisizdirler. Küçük insanların varlık içinde yaşadıkları bir yer olan bizim Sibiryamız, bir demokratın gözünde, halk çoğunluğunun büyük ihtiyaçlar içinde kıvrandığı İngiltere’den kat kat üstündür. Tüm siyasal kurumlar içinde demokrata önüne geçilmez bir düşmanlık duygusu veren bir teki vardır: Aristokrasi. Oysa liberalin gözünde, [sayfa 442] liberal bir rejimin kurulup ayakta tutulabilmesi için belli bir aristokratik anlayış hemen daima zorunludur. İşte bunun içindir ki genellikle bütün liberaller demokratlara karşı ölümüne bir kin besler; ve demokrasinin despotizme yolaçtığını, özgürlüğü boğduğunu söylerler...”[39]

“Sosyal - Demokrat” n° 1, s. 124

Daha sonra Çernişevski öyle kanıtlarla açıklıyor ki düşüncesini, bu kanıtlar bizim şu varsayımımızı bir kat daha doğrulamış oluyor: Yazarımız, demokrat dediği zaman sosyalistleri kastetmektedir. Şunları yazıyor örneğin : “Teorik açıdan liberalizm, mutlu bir raslantı sonucu maddesel ihtiyaçlardan sıyrılmış bir kimse için çekici gözükebilir : Son derece hoş ve tatlı şeydir özgürlük. Ama liberalizm, alabildiğine dar ve salt şekilsel bir tarzda tasarlamakta özgürlüğü. Onun gözünde özgürlük, soyut bir hakka, kâğıt üzerinde kalan bir yetkiye, hukukî yasaklama yokluğuna indirgenmiş oluyor. Anlamak istemiyor ki hukukî yasaksızlık ve izin, bir insan için ancak bu insan bu izni kullanabilmek için gerekli maddesel araçlara sahipse bir değer taşır...”[40]

[329–342] Sovremennik’in 1859 yılındaki 6. sayısı tarafından yayınlanan siyasal yorumunda, Almanya’da Alman Birliği’nin Avusturya lehine müdahalesini isteyen hareketin hız ve yoğunluk kazandığını belirttikten sonra, şunları not ediyor : “Küçük insanlardan değil, kamuoyunu oluşturan, siyasal sorunlarla uğraşan, gazeteleri okuyan işlerin yürütümünü etkileyen sınıflardan söz ettik, – her yerde açgözlü entrikacıların ekmeğine yağ süren daima halk olmuştur.”[41]       Gazeteleri okumaz “halktan insanlar”, siyasal sorunlarla uğraşmaz ve işlerin akışını etkilemezler. Bugün durum işte budur, derin uykudadır bilinçleri. Ama tarihin etkin ordusunun çağdaş bilimin vargılarını özünlemiş “en iyi kafalardan oluşan ilerici bölüğünün etkisi altında bu bilinç uyandığı vakit “halktan insanlar” da anlayacaklardır ki ödevleri toplumu a’dan z’ye yeni baştan örgütlemektir; ve koyulacaklardır bu yeni baştan örgütleme işine. Ve bu örgütleme işinin de siyasal rejim şekilleri sorunuyle doğrudan bir ilişkisi yoktur. Çernişevski’de üstü alan fikir buydu işte; NB ve bu fikir, büyük sayıdaki siyasal yorumlarının çoğunda dile gelmekteydi[42]. Özü bakımından idealist olan bu politika anlayışın bazan yerini bir başka anlayışa, maddeci yorumun tohumu diyebileceğimiz bir anlayışa bırakması, sadece ve sadece, tıpkı Çernişevski’nin tarih görüşlerini incelerken rastladığımız cinsinden bir istisnadır. Okur ansıyacaktır ki aslında gene idealist olan bu görüşler de maddeci bir tarih anlayışının tohumlarını taşımaktaydılar. Şimdi de, [sayfa 443] vereceğimiz iki örnekle, Çernişevski’nin siyasal kroniklerinin –politika ile | işçi sınıfı | nın ana hedeflerinin bağıntısı konusunda– belirtegeldiğimiz ve onda artık üstü aldığını ortaya koyduğumuz bu görüş açısının etkisi altında zorunlu olarak nasıl bir karakter kazandığını göstereceğiz...

|?|

NB NB