“Görüldüğü gibi Hristiyanlar, espiriyi, ruhu, in­sanın vücudundan koparıp almakta ve bu koparıl­mış, vücuttan yoksun bırakılmış espiriyi kendilerine Tanrı yapmaktadırlar” (332).
      Din bir ideal verir insana (332). İnsanın bir ideale ihtiyacı vardır; ama doğaüstü bir ideale değil, insanî, doğaya uygun bir ideale ihtiyacı vardır:
      “Hadım edilmiş, vücuttan yoksun bırakılmış, soyut bir ideal olma­sın bizim idealimiz; kusursuz, gerçek, evrensel, yetkin, kültürlü insanı yaratmak olsun” (334). [sayfa 61]
      Mihaylovski’nin ideal’i ilerici burjuva de­mokrasisinin ya da devrimci burjuva demokrasisinin şu hep bilinen idealini halkın kavrayacağı şekilde vulgarize edip yeniden ortaya sürmekten başka bir şey yapmıyor.


      “Duyulur, fizik varoluştan gayrı hiç bir ideye, hiç bir başka gerçekliğe, hiç bir başka varoluşa sa­hip değildir insan”... (334).


      “Duyulur maddesel dünyayı bir espirinin dü­şüncesine ya da iradesine doğurtmaktan utanç du­yulmuyorsa, şeylerin var oldukları için düşünüldüklerini değil, düşünüldükleri için var olduklarını ileri sürmekten utanç duyulmuyorsa, şeyleri söze doğurt­maktan da, ve, şeyler var olduğu için sözcüklerin var olduklarım değil de, tam tersine, şeylerin sözcükler nedeniyle var olduklarını ileri sürmekten de utanç duyulmayacaktır” (341–342).
      Tanrı, insan ruhunun ölümsüzlüğü olmazsa, ancak isim olarak Tanrı’dır:
      ... “Böyle bir Tanrı... rasyonalist naturalistlerin çoğunun Tanrısıdır; ve kişileştirilmiş doğadan yada doğal zorluktan, evrenden başka bir şey değildir; hiç şüphe yok ki, bu da, ölümsüzlük idesiyle uzlaşamaz” 349
      Son (30.). ders, s. (358 – 370), sosyalist koku sürünmüş aydınlıkçı tanrıtanımazlığın tipik bir örneği olarak hemen baştan sona rahatça ak­tarılabilir (yoksullar kitlesi hakkında, vs. s. 365’in ortası), vs. Sonuçta: Siz ki beni dinlemektesiniz,
      “Tanrı’nın dostuysanız, insanların dostu; müminseniz, düşünür; dua eden kişilerseniz, çalışan ki­şiler; öbür dünyaya adaysanız, bu dünyaya öğrenci; kendi deyiş ve bilincinizle “yarı-melek yarı-hay­van” Hristiyansanız, insan, hem de eksiksiz insan yapmaktır sizleri ereğim” (370’in sonu).
      Daha sonra Zusätze und Anmerkungen*[94] geli­yor (371 – 463). [sayfa 62]
      Çok ayrıntı var burada, gereksiz tekrarlarla do­lu aktarmalar var. Geçiyorum bütün bunları. İlginç noktalar arasından en önemlisini not ediyorum sa­dece: Egoizm, ahlâkın temelidir (392). (“Hayat sevgisi, çıkar, egoizm”)... “sadece tikel yada bi­reysel bir egoizm yoktur, toplumsal bir egoizm de vardır; bir aile egoizmi, lonca, komün, egoizmi, yurt egoizmi de vardır” (393).
      ... “İyi, tüm insanların egoizmine uygun düşen şeydir, o kadar”... (397)
      “Tarihe şöyle bir göz atılsın, yeter! Yeni bir dönem nerede başlar tarihte? Dünyanın her yerin­de yeni bir dönem, ancak ve ancak, baskı altında ezilen bir kitle yada bir çoğunluk, bir ulusun yada bir kastın tekelci egoizmine kendi haklı egoizmini üstün kıldığı; insan sınıfları (sic!) yada baştanba­şa uluslar soylu bir azınlığın kendini beğenmişliği­ni altedip proletaryanın horlanan karanlığından çıktığı ve tarihsel ünün ışığına ulaştığı zaman baş­lar. Demek ki, insanlığın bugün ezilmekte olan ço­ğunluğunun egoizminin de kendi haklarını üstün kılması gerekmektedir. Ve yapacaktır bunu, yeni bir tarihsel dönem yaratacaktır. Kültürün, ruhun soyluluğunu ortadan kaldırmak söz konusu değil­dir burada katiyen! Ama bir avuç kişi soylu ve tüm ötekiler ayaktakımı durumunun sürmesi de söz ko­nusu değildir; herkesin kültüre erişmesi gerekir – en azından gerekir. Mülkiyeti de ortadan kaldırmak söz konusu olamaz hiç bir şekilde! Ama büyük ço­ğunluğun hiç bir şeyi yokken, bir avuç azınlığın mül­kiyet sahibi olması da söz konusu değildir; bütün herkesin mülkiyete erişmesi gerekir” (398).
      1.XII.48 ile 2.III.49 tarihleri arasın­da verilmiş bu dersler (Önsöz, s. V) ve önsöz 1.1.51 tarihini taşıyor. Daha o çağ­da. (1848 –1851) Feuerbach ne kadar geride kalıyor Marx’tan (“Komünist Ma­nifestosu”, 1847, “Neue Rheinische Zeitung”, vs.) ve Engels’ten (1845: “Lage”42) [sayfa 63]
      Tanrılar ve doğa sözcüklerinin, anlamları ayırt edilmeksizin kullanıldıkları durumlara değgin olarak klasiklerden alınma örnekler (398 – 399).
      S. 402–411 – dinin özünün yetkin felsefî (ve aynı zamanda sade ve açık seçik) açıklaması.
      “Sözün kısası, dinin gizemi, bilinçle bilinçdışının, irade ile irade dışı’nın bir tek aynı varlıkta bir­leşmesinin gizemidir” (402). Ben ve benolmayan, biribirlerinden kopmaz şekilde bağlıdırlar insanda. “Ama insan kendi öz derinliğini anlamaz ve yükle­nemez; işte bunun içindir ki, varlığını, Tanrı diye adlandırdığı “benolmayan”sız bir bir “ben” ile do­ğa diye adlandırdığı “ben”siz bir bir “benolmayan” halinde ikiye böler” (406).
      Seneca’dan nefis bir parça aktarılmış (tanrıtanımazlara karşı): Doğayı bir Tanrı haline sokarlar. Dua et! – çalış! (s. 411) 43.
      Dinde doğa Tanrı’dır; ama Gedanken-wesen[95] ola­rak doğa. “Dinin gizemi “öznel ile nesnelin özdeş­liği”nden gelir, yani insanî varlıkla doğal varlığın birliğinden; ve bu birlik, doğanın ve insanlığın ger­çek varlığından tamamıyle başkadır” (411).
      “Dipsizdir insanın cehaleti, ve hayalgücü sınır­sızdır; doğanın, cehaletimiz tarafından temelinden, hayalgücümüz tarafından da sınırlarından yoksun bırakılan gücü, Tanrı’nın gücü haline gelir” (414).
      ... “Öznel varlık olarak nesnel öz, doğadan fark­lı olarak, insanî öz olarak doğanın özü, insandan farklı olarak, ‘insanî olmayan’ olarak insanın özü – tanrısal öz, dinin özü, mistiğin ve spekülasyonun gizemi budur işte...” (415).
 

Feuerbach’ta spekülasyon = idealist felsefe NB

      “Düşüncede, sıfatı isimden, özeliği özden ayır­maktadır insan... Ve metafizik Tanrı, doğadan [sayfa 64] çıkarılıp alınmış en genel özeliklerin bütününden, özetinden başka bir şey değildir; işte bu özeti, duyulur varlıktan, doğanın maddesinden ayırarak, hayalgücünün yardımıyle bir özneye ya da bağımsız bir varlığa dönüştürür yeniden insan” (417).
      Aynı rolü oynuyor Mantık da (418, Hegel söz konusu tabii): das Sein’ı, das Wesen’i[96] tikel bir ger­çekliğe dönüştürüyor. – “Metafizik varoluştan fi­zik bir varoluş, öznel varoluştan nesnel bir varoluş yapmak istemek, mantıksal yada soyut varoluştan tutup da yeniden mantıksal, gerçek bir varoluş yap­mak istemek, saçmasapan bir iştir!” (418).
      “Demek ki, varlıkla düşünce arasında ebedî bir kopma ve bir çelişme var? Evet, ama sadece kafa­da; gerçekte ise, bu çelişme çoktan çözüldü; ve şüp­hesiz ki, senin ilkokula özgü kavramlarına değil de gerçekliğe uygun bir tarzda çözüldü; beş duyunun besiyle birden çözüldü tabii” (418).
      428: Tanrı olmayan herşey, hiçtir; yani Ben ol­mayan herşey, hiçtir.[97] [sayfa 65]




      431–435; Gassendi’den aktarılmış iyi bir parça. Çok güzel bir pasaj: özellikle 433 Tanrı = somut ve soyut üzerine (konusuz) sıfatlar ko­leksiyonu.
      435 “Evren’in temsilcilerinin bir meclisidir kafa” – bizde kafa soyutlamalarla, Gattungsbegriffen[98]’le dolu olduğu vakit, alabildiğine doğal bir şekilde “genelden tikeli, yani... Tanrı’dan doğayı çıkarırız tümdengelimle (ableiten).”

      436–437: (Gözlem no. 16). Anayasacı krallığa karşı değilim ben, ama “akıl açısından insa­nın özüne dolayımsız olarak uygun yönetim biçimi” demokratik cumhuriyet’tir.

      ... “Zekice yazmak, okurun da zekâ sahibi ol­duğunu varsaymağa, herşeyi söylememeğe, bir öner­meyi geçerli kılan ve düşünülebilir yapan bağlantı­ları, koşulları ve sınırlamaları okurun kendi kendi­ne söylemesine bırakmağa dayanır” (447).
      (Feuerbach’ın) eleştirmen profesör von Schaden’e (438–439) ve Schaller’e (449–450–463) cevabı ilginç.
      ... “Kesin olarak, varlığın yerine doğayı, dü­şüncenin yerine insanı”, yani soyutlamayı değil so­mut olan’ı – – – die dramatische Psychologie[99]’yi “koyuyorum ben” (449),

İşte bunun içindir ki, Feuerbach ve Çernişevski’nin felsefede kullandıkları “antropolojik ilke” te­rimi, dar44 oluyor. Ve dolayısıyle de naturalizm gibi antropolojik ilke de, maddecilik’in uy­gun düşmeyen ve güçsüz birer tasvirinden başka bir şey değiller.
      “Cizvit görüşü, bizim spekülatif filozoflarımı­zın bilinçaltındaki modeli ve idealidir” (455).
      “Gerçekliğin kesiklisini bir kesiksiz, hayatın “onsuz çokluğunu bir tek özdeşlik olarak koyar [sayfa 67] düşünce. Düşünce ile hayat (ya da gerçeklik) arasın­daki temel, yok edilmez farkın bilgisi, düşüncede ve hayatta her türden bilgeliğin başlangıcıdır. Burada hakikî bağ, sadece ve sadece, farklılıktır” (458).
 

8. cildin sonu.

 
      Cilt 9 = “Teogoni” (185745). Şöyle bir göz gezdirildiğinde ilginç hiç bir şey yok gibi geliyor. Ama 34. (s. 320 ff.), 36. (s. 334) §’ler okunmalı gene de. NB 36. §’de, incelenince anlaşılıyor ki, ilginç hiç bir şey yok. Feuerbach’ın daha önce söylemiş olduğunu pekiştirmek üzere bir yığın parça aktarılmış oradan buradan. [sayfa 68]