Ulusal Sorunda
Siyasal Çözüm ve Uzlaşma
"...(Bunlar) gerçekten demokratik durumlar getirmekte umutsuzluğa kapılan bir dizi ('kültürel') sorunda her ulusun proletaryasıyla burjuvazisini yapay olarak birbirinden ayrı tutarak, burjuvazinin ulusal kavgalarından kurtulmaya çalışan kişilerin oportünist düşünden başka birşey değildir." (Lenin)
Marksist-leninistler için ulusal sorunun çözümüne ilişkin temel ilke, her ulusun kendi kaderini tayin hakkına sahip olması, yani kendi siyasal kaderini kendisinin belirlemesidir. Bu ilke, aynı zamanda, her ulusun ve ulusal-topluluğun kendi ulusal-devletine sahip olma hakkı demektir.
Ancak sorunun ortaya çıkardığı bir dizi çatışkı ve çatışma, değişik ülkelerde ve dönemlerde marksistler arasında, özellikle de değişik uluslardan gelen marksistler arasında yeni yeni tartışmalar ortaya çıkarmıştır. Özellikle II. Enternasyonal döneminde ortaya çıkan tartışmalar, daha sonraki dönemde marksist-leninistler ile sosyal-demokratlar arasındaki farklılığın temelini oluşturmuştur. Bir başka deyişle, ulusal sorunlarda devrimci çözüm ile reformist çözüm arasındaki ayrım burada şekillenmiştir.
Ulusal sorunların "tarafların", yani ezen ulus ile ezilen ulus burjuvazilerinin "uzlaşması" ile çözümünü esas alan reformizmin marksist saflarda ilk ortaya çıkışı Avusturya SDP'nin 1899 Brünn Kongresi'yle olmuştur.
1899'da Avusturya SDP'nin Brünn Kongresinde kabul edilen ulusal program şu şekildedir:
"Bir ulusun özyönetimi ile yönetilen tüm bölgeleri, ulusal işlerin kararlaştırılmasında tam bir özerkliğe sahip olan tek bir ulusal ittifak kurarlar."
Lenin'in değerlendirmesiyle söylersek, bu program maddesi, ulusal sorun konusundaki farklı çözüm önerilerinin "uzlaştırılması"na dayanan "orta-yolcu" bir çözümdür.
Avusturya SDP'nin bu "uzlaşma" formülü, doğrudan parti içindeki Avusturyalı ve Slav uluslarından gelme marksistlerin farklı tezlerine dayanmaktaydı: Avusturya ve Almanya'daki marksistler merkezi bir devlet düşüncesini savunurken; diğer taraf, yani güney Slav marksistleri "ülke-dışı ulusal kültürel özerkliği" savunuyorlardı. Güney Slavların tezi, ayrıca, örgütlenme düzeyinde, partinin yürütme komitelerinde birleşik bir federatif yönetim oluşturulmasını da kapsıyordu. Güney Slav marksistleri -ki Slav milliyetçiliği temelinde hareket ediyorlardı- tezlerini şu şekilde formüle etmişlerdi:
"Avusturya'da yaşayan her ulus, üyelerinin bulunduğu bölge hangisi olursa olsun, (dil ve kültür alanına giren) bütün ulusal sorunlarını tam bağımsız olarak düzenleyen özerk bir grup teşkil ederler."
İşte Avusturya'da SDP'nin 1899 ulusal programı, bu iki tezin belli bir uzlaşmasına dayalı olarak formüle edilmişti. Son tahlilde "ulusal-kültürel özerklik" olarak tanımlanan Avusturya-SDP programı, "ülke-dışı (kişisel)" özerklik yerine (güney Slav marksistlerinin tezidir) "toprağa bağımlı" özerkliği getirmektedir. Ancak Lenin'in belirlediği gibi, bu program, "ülke-dışı (kişisel) ulusal özerkliğin izini taşır."[1*]
Güney Slav marksistlerinin savunduğu "ülke-dışı" yani belli bir ulusal topluluk toprağına bağlı olmayan bir kültürel özerklik anlayışı, genel olarak "küçük ulusların milliyetçiliğine boyun eğilmesi" anlamına gelmektedir. Rusya'da Bund'çular tarafından da benimsenen bu tez, son tahlilde Avusturya SDP'nin kabul ettiği "uzlaşmacı" programdan da geri niteliktedir.
Ülke-dışı (kişisel) kültürel özerklik ile toprağa bağlı kültürel özerklik arasında önemli bir farklılık olmamakla birlikte, birincisinde, bir ulusal topluluk mensupları, oturdukları yere bakılmaksızın ulusal sorunlarında (dil ve kültür alanına giren ulusal sorunlarında) tam bağımsız bir grup olarak kabul edilirken; ikincisinde belli bir toprak üzerinde oturan ulusal topluluk üyelerinin tam bağımsız bir grup kabul edilmeleri esastır. Bu açıdan aralarındaki fark temel olarak belirlenmiş bir toprak üzerinde bulunup bulunmamaktan kaynaklanmaktadır. Ülke-dışı kültürel özerklik, ulusal ayrışmanın temelden örgütlenmesine hizmet eder ve kesinkes milliyetçilik, ulusal dar görüşlülük ürünüdür. Görünüşte merkezi bir tek devletin sınırları içinde kalmayı ve bu anlamda proletaryanın bu sınırlar içinde birleşik örgütlenmesini kurmayı amaçlarken, gerçeklikte hiçbir zaman ulus olmamış ya da olmayacak toplulukların ya da ulusal azınlıkların yapay bir ulus olarak yaratılmasına hizmet eder. Ve giderek de yaratılmış bu ulusun "ulusların gerçek ve tam eşitliği" temelinde "ayrılma hakkı"na sahip olması amaçlanır. Bu da kaçınılmaz olarak "ayrılma" ile sonuçlanacaktır. Sonal olarak ayrı bir devlet örgütlenmesine gidilmeme durumunda ise, "toprağa bağlı" ulusal kültürel özerklik yolu gündeme gelecektir. Bu da ister istemez değişik yerlerde oturan "ulus" üyelerinin, belli bir topraklar üzerinde toplanmasını getirecektir. Böyle bir durumda ulusal topluluk bireylerinin göçleri ve bu göçün yarattığı ekonomik, toplumsal ve siyasal sorunlar kaosu yeni çatışmalara neden olacaktır. (İsrail devletinin oluşumu tipik bir örnektir. Karabağ olayı da sonuçları göstermesi açısından tipiktir.)
Stalin kültürel özerklik teorisini şu şekilde değerlendirmektedir:
"Bu plan sonunda şuna dayanır: Rusya bir uluslar birliği, ve uluslar da, bireyler, devletin hangi bölgelerinde yaşarlarsa yaşasınlar, tek bir toplum içinde toplanmış, bireyler birlikleri durumuna dönüşmeli. Bütün Ruslar, bütün Ermeniler vb. Daha sonra tüm Rusya uluslar birliğine girmek üzere, topraktan bağımsız olarak, kendi özel ulusal birlikleri içinde örgütlenmelidir. Bu plan son derece kullanışsız ve usa aykırıdır. Gerçek şudur ki, kapitalizmin gelişmesi, uluslardan kopmuş dağınık birey topluluklarını, Rusya'nın çeşitli noktaları üzerinde saçıp savurmuştur. İktisadi koşullara bağlı ulusal dağılım nedeniyle, sözü geçen ulusların böyle bireylerini biraraya toplamak demek, ulusu yapay olarak örgütlemekle, ulusu kurmakla uğraşmak demektir. Oysa, bireyleri ulusal biçiminde yapay olarak biraraya toplamakla uğraşmak demek, milliyetçilik açısında yer almak demektir."[2*] (abç)
Genel olarak o dönemde yahudi sorunu olarak ortaya çıkan ve yahudi sosyal-demokratlarınca savunulan bu tez, yapay bir yahudi ulusu yaratmayı amaçlar. Böylece siyonizmle büyük ölçüde uyuşum halindedir. Bir başka deyişle yahudi ırkçılığı olarak siyonizmin marksizmin temel tezleriyle yeniden biçimlendirilmesinden başka birşey değildir. Bu nedenle "kültürel özerklik" (ülke-dışı) tezi, büyük ölçüde yahudilerce savunula gelmiştir. Kaçınılmaz olarak da bu tez "ulus nedir?" sorusunun yeniden yanıtlanmasını gerektirmektedir. Ancak bu tezin temelinde "yapay ulus" yaratma anlayışı yattığı bilinmelidir. Lenin, "kültürel özerklik" ya da "kültürde ulusal özerklik" biçimindeki programların, "ulusal gelişmenin özgürlüğünü güvence altına alacak kurumların yaratılması" planı olarak ele alıp değerlendirmesi bunu açıkça tanıtlamaktadır. Uluslaşmamış toplulukların ya da belli bir toprak üzerinde uluslaşmış olmasına rağmen, başka bir yerde ya da ülkede ulusal azınlık durumunda bulunan toplulukların desteklediği bu tezin bu niteliği, kaçınılmaz olarak proletaryaya kendi amaçlarına karşı mücadele etme görevi getirdiği için kesinkes kabul edilemez.
"Kültürel ulusal özerklik' en incelmiş, bu nedenle de en tehlikeli milliyetçilik demektir; ulusal-kültürel sloganı ile ve okulların çok tehlikeli, hatta anti-demokratik bir biçimde ulusal topluluklara göre bölünmesi propagandasıyla işçilerin yozlaştırılması demektir. Kısacası bu program, hiç kuşku yok ki, proletarya enternasyonalizmiyle çelişir; yalnızca milliyetçi küçük-burjuvazinin ülkülerine uygundur."[3*]
Görüldüğü gibi "kültürel özerklik" ulusu oluşturan öğelerin birine -belki de en önemlisine-, yani belli bir topraklar üzerinde bulunma -toprak birliği- öğesine dayanmayan ve böyle bir durumda bulunmayan toplulukların özsel çıkarlarını ifade eder. Böylesi bir çıkar, proletaryanın genel ve nihai amaçlarıyla temelden çatıştığı açıktır. Proletarya tarihsel olarak oluşmuş ve oluşması kaçınılmaz olan ulusların kendi kaderlerini tayin hakkını özenle savunur; ulusların "uyumlu uluslararası işbirliğini sağlamayı" ve nihai olarak ulusların karşılıklı, güvence ve gönüllülüğüne dayalı bir uluslararası birlik kurmayı, böylece ulusu aşmayı amaçlar. Engels'in deyişiyle, "bu yoksa proletarya yönetimi var olamaz". Böyle bir amaca yürüyen sınıf ve onun partisi, bu amaca ulaşmayı engelleyen veya geciktiren her hareketin ve istemin karşısındadır. Marksizm, insan topluluklarının uluslar şeklinde biraraya gelip örgütlenmesinin, tarihsel olarak bir ilerleme olduğunu kabul eder, ama bu aynı zamanda ulusların dünya-tarihsel bir olgu olarak gelecekte var olamayacaklarını da belirtir. Bu nedenle yahudiler gibi ya da başka ülkede bulunan farklı ulusların bireylerinin biraraya getirilmesi proletaryanın görevi değildir ve olamaz da.
TOPRAĞA BAĞLI
ULUSAL KÜLTÜREL ÖZERKLİK
Yukarda gördüğümüz gibi ülke-dışı kültürel-özerklik ile Avusturya SDP'sinin programında formüle edildiği biçimiyle "toprağa bağlı" kültürel özerklik arasında farklar olmasına karşın, sonal olarak aynı niteliktedirler. Toprağa bağlı kültürel özerklik, doğrudan konfedere ya da federe bir çözüme denk düşer. Bu çözüm 1848'lerden sonra tüm Avrupa'da, özellikle de Almanya'da ulusal birliğin kurulmasında esas alınan "federal" çözümle önemli farklılıklar oluşturmaz. Genel olarak burjuvazinin proletarya karşısında, aristokrasiyle anlaşarak gerçekleştirdiği ulusal birlikler -ki özsel olarak egemen sınıflar ittifakıdır- bu tür federal çözüme dayanmaktadır. Engels, 1891'de Erfurt programını eleştirirken, federal bir devletin özelliklerini şöyle tanımlamaktadır:
"Federal bir devlet, bütün halindeki devletten, iki noktada ayırt eder: birincisi, federasyon üyesi olan her devlet, her kantonun kendi medeni hukukuna ve ceza yasasına sahip bulunması, kendi adli örgütlenmesine sahip olmasıdır; ikincisi, halkın meclisi yanında, her kantonun, büyük olsun, küçük olsun, oyunu kullanabileceği bir devletler temsilcileri meclisi bulunması."[4*]
Bu çözüm, burjuvazinin 1848 devrimleriyle ortaya çıkmış olan siyasi gericilik döneminin bir ürünüdür. Bir başka deyişle, burjuvazinin proletarya karşısında feodallerle "uzlaşma"sının ürünüdür. Bu federal çözüm, aristokrasinin yerel ayrıcalıklarını, görünüşte kaldırarak, genelleştirilmesinden başka birşey değildir. Üstelik bu yolla bunların ayrıcalıkları daha da güçlendirilmiş olmaktadır. Bu çözüm, daha önce gördüğümüz gibi, feodal imparatorlukların (monarşik yönetimlerin) "uzlaşma" ile sağlanan "ulusal birlik" şeklinde bir iç dönüşümüne denk düşer ve sonuçta yönetim meşruti monarşi haline gelir. Örneğin 8 Haziran 1815'de Viyana Kongresi ile kurulan Alman Konfederasyonu böyle bir birliktir, yani feodal-monarşist Alman devletlerinin "üstten" kurulmuş birliğidir. Ve bu birlik Almanya'nın siyasal ve ekonomik bölünmüşlüğüne resmi bir biçim veriyordu. Yine 1866'da bu konfederasyonun dağıtılmasıyla 1867'de Bismarck'ın önerisiyle kurulan Kuzey Alman Federasyonu aynı niteliktedir. (1871'de bu konfederasyon da Alman İmparatorluğu olarak ortadan kalkmıştır.
Görüldüğü gibi bu tür ulusal birlikler, uluslar arasında gerçek bir birlik sağlamak yerine, uluslar arasındaki ayrılığın resmileştirilmesine hizmet etmektedir ve demokratik devrimin "yukardan aşağı" gerçekleştirilmesinin ürünüdür. (Bilindiği gibi yukardan aşağı demokratik devrim Almanya'da feodalizmden kapitalizme "junker tipi" geçişi ifade eder ve temelinde burjuvazi ile aristokrasinin uzlaşmasına dayanır. Bu nedenle "aşağıdan yukarı" devrimlerden farklıdır. Bu açıdan "yukardan aşağıya" demokratik devrim ile burjuva demokratik reformu arasında kapsam olarak bir fark yoktur.)
Ama yine de bu tür bir çözüm, Lenin'in de belirttiği gibi, "kapitalist ülkelerin iktisadi koşullarıyla çelişir"[5*] "Siyasi gericilik"in sürekli ve genel bir nitelik kazandığı emperyalist aşamada, bunu, proletarya adına ileri sürmek geri bir adımdan başka birşey olmayacaktır. Proletaryanın böylesine bir çözümü kabul etmek zorunda kalması ile bu çözümün geri bir çözüm olduğu birbirine karıştırılmamalıdır. Lenin'in uzlaşmalar konusunda söyledikleri anımsanacak olursa, bu tür geri çözümlerin kabul edilebilinmesi için -ki "geçici çözüm" olarak- iktidara geçen proletaryanın, daha büyük bir tehlike ile karşı karşıya bulunması gerekmektedir. Bir başka deyişle, böylesi geri bir çözümün önsel olarak reddedilmesi (koşulsuz) diyalektik materyalizmin esaslarına aykırıdır. "Federatif cumhuriyet" olarak, ama meşruti monarşi değil, demokratik bir cumhuriyet olarak, bu tür çözüm için Engels, henüz "bölünmez bir tek cumhuriyetin" ya da "merkezi tek bir devletin" bulunmadığı ülkeler için bir "ilerleme" olacağını söyleyerek, koşullu bir olumlama ortaya koyar.[6*]
Aynı konuda Lenin şöyle demektedir:
"Zaman zaman koşullar sosyal-demokratları, belli bir süre için, bu tür orta yolcu uzlaşmacı kararlara boyun eğmeye zorlayabilir."[7*]
Lenin, Avusturya SDP'sinin Brünn Kongresinde kabul ettiği ulusal programın, bu tür niteliğe sahip olduğunu belirterek, onun "orta-yolcu" ve "uzlaşmacı" bir çözüm yolu olduğunu, dolayısıyla iki uluslu, iki devletli, iki bölgeli federal cumhuriyete denk düştüğünü tespit eder.[8*] Lenin, Avusturya SPD'sinin "ülke-dışı (kişisel) ulusal özerkliğin izlerini" taşıyan programını şöyle yorumlamaktadır:
"...gerçekten demokratik durumlar getirmekte umutsuzluğa kapılan bir dizi ('kültürel') sorunda her ulusun proletaryasıyla burjuvazisini yapay olarak birbirinden ayrı tutarak, burjuvazinin ulusal kavgalarından kurtulmaya çalışan kişilerin oportünist düşünden başka birşey değildir."[9*] (abç)
Demek ki, sorun, herhangi bir çözümün niteliğini bilme, koşullara bağlı olarak nasıl ortaya çıktığını saptamaya ve proletaryanın önsel çıkarı ile uygun olan çözümü belirleme sorunudur. Sonucu bugünden belli ve işe yaramazlığı tarihsel deneyimle ortaya çıkmış bir çözümün kabul edilmesi, Lenin'in deyişiyle, "hiç de akıllıca olmaz". Bu anlaşılabilir birşeydir. Proletarya ve partisi, koşullara boyun eğmeyi değil, koşulları değiştirmeyi hedefler. Şüphesiz bu değiştirme hareketi, belli koşullar içinde gerçekleşir. Ama koşullara boyun eğmek ayrıdır, koşullara göre mücadele etmek ayrıdır. Sorun, hangi çözüm için mücadele edileceği sorunudur.
Çağımız emperyalizm çağı, proleter devrimler çağıdır. Kapitalizmin tekelci kapitalizme dönüşmesiyle, yani emperyalist aşamaya geçilmesiyle birlikte, burjuvazinin önderliğinde gerçekleştirilen demokratik devrimler ve ulusal kurtuluş olanaksız hale gelmiştir. Ulusal birliğin sağlanmasında, ulusların kendi kaderlerini tayin hakkının elde edilmesinde, artık burjuvazinin eylemi devrimci nitelikte değildir. Bu nedenle, gerek demokratik devrimin tamamlanmasında, gerek ulusal birliğin kurulmasında proletarya tarihsel bir görev üstlenmiştir.
Proletarya ve onun partisi, bu dönemde demokratik devrim ile sosyalist devrim arasında birleşik ve organik bir ilişki geliştirmiş ve buna bağlı olarak devrimi kesintisiz bir süreç olarak ele almıştır.
Emperyalizmin her türden gericiliğin temeli olduğu, geri-bıraktırılmış ülkelerde demokratik devrimin tamamlanmasının engeli olduğu, ulusal birliğin kendisine bağlı işbirlikçiler aracılığıyla kurulmasını sağladığı gerçeği, gerek demokratik devrimler de, gerekse bu demokratik devrimin ayrılmaz bir parçası olması gereken ulusal kurtuluş da, emperyalist hegemonyadan kurtulmayı temel bir görev haline getirmiştir.
Bu nedenle, günümüzde demokratik devrimlerde, eski ulusun bir öğesi olan burjuvazi ulusun bir parçası olmaktan çıkmıştır. (Demokratik halk devrimi esprisi) Aynı şekilde demokratik devrimle birleştirilmesi gereken ulusal kurtuluş, emperyalizm ve onun yerli işbirlikçisi burjuvaziden kurtuluş haline geldiği için, ulus bu unsurları içermemektedir. (Halk kurtuluş savaşları esprisi) Bu bağlamda demokratik halk devrimi ile halk kurtuluş mücadelesi aynı hedeflere yönelen bir bütünlük oluşturur. Demokratik halk devriminden ayrılmış bir ulusal kurtuluş, sadece emperyalizmle uzlaşma, emperyalizme bağımlı bir ulusal-devlet olmaktan öteye geçmeyecektir.
Diğer taraftan, ülkemizde "demokrasi" ve "bağımsızlık" sorunu vardır. Bu sorun emperyalizmden bağımsız bir ülke olma ve gerçek bir demokrasiyi kurma sorunudur. Bu sorun ancak ve ancak bir devrimle çözüme bağlanabilir. Bu sorunun demokratik dönüşümlerle, yani demokratik reformlarla sağlanabileceğini sanmak, emperyalizmi ve oligarşiyi hiç anlamamak demektir. Sözün özü, ülkedeki sorun, bir bütün olarak demokratik halk devrimi sorunudur.
Avusturya SDP'nin 1899 Brünn Kongresinde kabul edilen programın "Avusturya'daki ulusal anlaşmazlıkların siyasal gelişmeyi engellediği, ulusal sorunun kesin çözümünün ...herşeyden önce kültürel bir zorunluluk olduğu"nu ileri sürdüğü anımsanmalıdır. Stalin'in Avusturyalılar için yaptığı şu değerlendirme herşeyi özetlemektedir:
"Avusturyalılar, 'milliyetlerin özgürlüğü'nü, küçük reformlar yoluyla, yavaş yavaş gerçekleştirmeyi düşünürler. Ulusal özerkliği pratik önlem olarak öneren Avusturyalılar köklü bir değişikliğe, ufukta görmedikleri demokratik bir kurtuluş hareketine hiç mi hiç bel bağlamazlar"[10*]
[1*] Lenin: Ulusal Sorun ve Ulusal Kurtuluş Savaşları, s: 99.
[2*] Stalin: Marksizm ve Ulusal Sorun ve Sömürge Sorunu, s:85.
[3*] Lenin: Ulusal Sorun ve Ulusal Kurtuluş Savaşları, s: 129.
[4*] Engels: Erfurt Programının Eleştirisi.
[5*] Lenin: Ulusal Sorun ve Ulusal Kurtuluş Savaşları, s:100.
[6*] Engels: Seçme Yapıtlar, c: III, s: 529.
[7*] Lenin: Ulusal Sorun ve Ulusal Kurtuluş Savaşları, s: 99.
[8*] Bugün Kıbrıs konusunda buna benzer bir çözümler önerilmektedir. Resmi T.C. tezi, Kıbrıs'ta "iki toplumlu, iki kesimli federal cumhuriyet"tir. Bu tezin 1974 Kıbrıs işgali sırasında iktidarda bulunan CHP hükümeti tarafından formüle edilmesi hiç de şaşırtıcı değildir. Kendisine "sosyal-demokrat" diyen partinin 20. yüzyıl başlarında "oportünist sosyal-demokrasi"yi kılavuz alması son derece doğaldır. Karşı tez olarak ileri sürülen "toprak dışı" ulusal özerklik tezi ise, aynı şekilde Yunanistan'ın resmi tezidir. Her iki tez de, bu iki ülkenin milliyetçi çıkarlarının ifadesidir. Ve sonal olarak "ayrılma" ile "ilhak" arasında bir hedefi içerir. İki tarafında yapmak istediği, bu sonal hedef için "resmi" bir durum, statü ve hukuk oluşturmaktır.
[9*] Lenin: Ulusal Sorun ve Ulusal Kurtuluş Savaşları, s: 10.
[10*] Stalin: Marksizm ve Ulusal Sorun ve Sömürge Sorunu,s: 33.
